Articulus Primus. Quam falsum sit Romanos meruisse totius orbis terrae dominatum sua pietate in deos Sterculum, Mutinum, Larentiam, Cybelem, Jovem, Junonem, aliosque, qui patriam suam magis, quam Romanos tueri debebant, quique omnes fato obnoxii fuerunt.

Tot tantisque rationum momentis ita eversam a Tertulliano vidimus falsam gentilium, deos plane commentitios colentium, religionem, ut nullus, si sani capitis sit homo, iis reluctari posse videatur. Sed 1121B quoniam ea est errantium plerorumque hominum pervicacia, ut victos se fateri nunquam velint, contra ethnici adhuc insurgebant, nobisque, uti ait Tertullianus, objiciebant, Romanos pro merito religiositatis diligentissimae in tantum elatos, ut orbem occupaverint (Tertull. Apologet. c. 25, p. 422, et l. II ad Nation. cap. 17) , id est, magna in deos suos pietate et religione meruerint ac consecuti sint totius terrarum orbis imperium. Existunt ergo, inquiebant, hi dii, debentque ab omnibus hominibus honorari. Totam autem hanc argumentationem, quam alibi fusius explicuimus (Dissert. in Minut. Octav. cap. 16. art. 2. et 3) , Tertullianus noster plane frivolam nulliusque momenti esse haud immerito arbitratur. Ne quem tamen vel minimum ethnicis praeberet mussitandi 1121C locum, variis responsionibus hoc, qualecunque sit, argumentum refellit ac destruit.

Dii quippe Romanorum, ait ille, aut vernaculi ipsisque proprii erant, aut peregrini et adscititii. Numquid autem dici potest a primis propagatos imperii Romani fines? Scilicet ista merces, Tertulliani hanc opinionem irridentis verba sunt, Romanis a diis pro gratia expensa est. Sterculus, et Mutinus, et Larentina provexit imperium (Tertull. loc. cit.). In antiquioribus editis libris legitur si pro scilicet, sed eodem plane sensu, locutione tamen minus eleganti. Romanorum autem deos vilissimos planeque infames ibi appellat, ut acrioribus ironiae aculeis ethnicos, deorum suorum potentiam insulsissime venditantes, pungeret. Sterculus enim agros, sicut ille alibi docet, 1121D stercoribus juvando diligens fuit (Idem, lib. II ad Nati. cap. 9) . At de illo, sicut et turpissimo Mutino, et Larentina, quae ab eodem dicitur publicum scortum, antea, atque in superioribus dissertationibus, disputavimus (Supr. cap. 25, art. 3; et Dissert. in Minut. Oct. cap. 17, art. 2, et Dissert. in Lact. cap. 32, art. 1 et 2) . Nemo autem mentis suae compos serio affirmare unquam audebit, ab hujusmodi infamibus et vernaculis diis porrectos fuisse Romani imperii fines. Neque etiam, ab aliis domesticis et peculiaribus diis suis. Diversa enimvero in pluribus esse nequit veri Dei potentia, virtus, sanctitas, sicuti nec natura. Atqui nemo unquam dixit in praefatis infamibus, aut aliis domesticis Romanorum diis, fuisse eamdem, atque in 1122A omnipotente Deo, naturam et omnipotentiam, virtutem et sanctitatem. Dii ergo non sunt, nec potuerunt ullum aliquod Romano imperio afferre incrementum.

Superest igitur ut peregrinorum deorum auxilio et potestate accreverit Romani imperii magnitudo. Atqui opinio illa non minus omni prorsus verisimilitudine quam superior caret. Nam praeter modo allatam rationem: Peregrinos deos, ut recte Tertullianus ait, non putem extraneae genti magis fautum voluisse, et patrium solum, in quo nati, adulti, nobilitati, sepultique sunt, transfretanis dedisse (Tertull. Apologet. cap. 23) , seu minus favisse patriae et altrici terrae suae, quam Romanis transmarinis et extraneis. Quo enim ingrati animi vitio patrium solum Romanis vastandum, 1122B et eorum imperio subjiciendum tradere potuerunt?

Sed ut id quibusdam exemplis planius faciat: Viderit, inquit, Cybele, Coeli et Terrae filia, Saturni uxor, et magna mater, si urbem Romanam, ut memoriam trojani generis adamavit, vernaculi sui scilicet, adversus Achivorum arma protecti, si ad ultores suos transire prospexit, quos sciebat Graeciam Phrygiae debellatricem subacturos (Tertull. Apol. c. 25, p. 424) . Vis autem hujusce argumenti, ut perspiciatur, in memoriam revocandum est, Cybelem quibusdam videri a Cybelo Phrygiae monte cognominatam. Nullus vero dubitat celeberrimum Pessinunte, quae Phrygiae urbs erat, positum fuisse illius simulacrum, quod postea Romae, sicut alibi diximus (Dissert. in Minut. cap. 19. art. 1122C 1, et in Arnob. cap. 20, art. 2. et in Lactant. cap. 31, art. 3) , maxima cum pompa collocatum est. At Tertullianus inde sic argumentatur: Numquid Cybele propter Aeneam, Troja, Prygiae minoris ex urbe oriundum, atque idcirco vernaculum suum, adamavit Romanos, quia ex illo postquam ex Trojano incendio, et Achivorum armis ereptus fuisset, originem suam deduxerunt? Numquid vero illa sprevit patriam suam, illique Romanos praetulit, quia praevidebat simulacrum suum Romam transferendum, et a Romanis debellandam Graeciam, Phrygiae patriae suae debellatricem? Cur ergo passa est hanc, ubi summo honore colebatur, a Graecis expugnari? Esto tamen, illudque, si velis, permiserit. At quomodo praescire potuit fore aliquando, ut ipsa, vel quod idem est, 1122D simulacrum suum Pessinunte Romam asportaretur? Non magis enim hoc praevidit, quam diem, quo Marcus Aurelius imperator Syrmii mortuus est. At id plane, ait Tertullianus, aut nescivit, aut tardiores nuntios misit ad praecipuum suum sacerdotem archigallum, qui sexta post hujus imperatoris mortem die, elicitum ex lacertis impurum sanguinem pro illius salute litabat. Christiani itaque talem jure merito ridebant deam, aut futuri nesciam, aut crudelem, quae passa est non solum archigalli sui perperam effundi sanguinem, sed patriam quoque suam penitus dirui. Nullum ergo Romanis ad dilatandos imperii sui fines auxilium sine iniquo ingratoque animo ferre potuit.

1123A Neque etiam Jupiter illos majore studio ac favore complecti debebat (Tertullian. Apologet. cap. 25) . Ecquid enim oblivisci potuit Idaei illius in Creta insula antri, ubi gentiles eum natum ac sepultum fuisse praedicabant? Numquid amore patriae in odium converso, passus est Cretam suam, ut loquitur Tertullianus (Ibid.) , Romanis fascibus et armis concuti? Numquid ex memoria quoque illius exciderant aera Corybantia, quorum clangore ac sonitu inhumanissima patris ejus Saturni, devorare illum volentis, feritas elusa est? Numquid tandem voluntaria oblivione obruerat jucundissimum illic nutricis suae odorem (Ibid.) ? Sed dubitant plures quae fuerit illa nutrix, illiusque odor jucundissimus. Quidam autem suspicantur Tertullianum his verbis alludere ad Amaltheae 1123B cornu, ex quo nectar et ambrosia effluebant. At vana procul dubio est haec suspicio. Agitur siquidem de Jovis nutrice, quam alii capram Amaltheam, alii Nymphas, sive Melissi Cretae regis filias esse opinabantur. Posteriorem itaque hanc opinionem si Auctor noster secutus est, odor Nympharum, quae melle et lacte Jovem aluisse ferebantur, recte dici potuit jucundissimus. Sin vero ad priorem, ut verisimilius est, respexerit, non sine ironia insulsam exagitat divinitatem Jovis, qui caprae male olentis lac suxerat, nec poterat teterrini illius odoris oblivisci. Atqui illius, patriaeque suae Cretae, si memor semper fuit, hanc Capitolio anteponere debebat, ac Cretensibus potius, quam Romanis, dare totius mundi imperium. De illius porro ortu, nutricibus, educatione et sepulcro 1123C alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 15. art. 2) .

Quid vero hujus Jovis soror et conjux Juno? Numquid vellet, ait Tertullianus, Punicam urbem Carthaginem ab Aeneadarum utique gente (Tertull. Apologet. cap. 25, p. 427 et lib. II ad Nation. cap. 17) , id est, Romanis deleri? Nonne illam urbem sibi dilectam praetulit Samo, ubi educata, aut Jovi nupta fuerat, uti liquet his Virgilii carminibus, partim tantum ac tacito auctoris nomine ab Auctore nostro citatis:

Quam Juno fertur terris magis omnibus unam,
Posthabita coluisse Samo. Hic illius arma,
Hic currus fuit: hoc regnum dea gentibus esse,
Si qua fata sinant, jam tum tenditque fovetque. 1123D (Virgil., lib. I Aeneid., v. 19 et seqq.)
Verum misera illa, ait adhuc Tertullianus, conjux Jovis et soror, quantumvis amaverit Carthaginem, non potuit tamen impedire quominus a Romanis everteretur. Nihil quippe adversus funesta hujus urbis fata valuit. Nec id sane mirandum: quia plane fato, pergit Auctor noster, stat Jupiter ipse (Tertull. Apol. c. 25, p. 428) . Nonne vero effatum illud satis aperte confirmatur Apollinis Delphici ad Croesi nuntios responso, quod his totidemque verbis Herodotus retulit, τὴν πεπρωμένην ἀδύνατά ἐστιν ἀποφυγεῖν καὶ θεῷ; Sortem fato destinatam defugere deo quoque impossibile (Herodot. lib. I, § 91) . De ipso autem Jove Cicero (Cicer. lib. II de divin. pag. 281, lin. 44) et Homerus 1124A (Homer. Iliad. 16, v. 434 et Odyss. 3, v. 137 et seqq.) , ab eo citatus, haec pronuntiant: Nihil fit extra fatum . . . . . Hoc sentit Homerus, cum querentem Jovem inducit, quod Sarpedonem filium a morte eripere non posset. Hoc idem significat graecus ille in eam sententiam versus:

Quod fore paratum est, id summum exsuperat Jovem.
Simili quoque modo Seneca: Quidquid est quod nos sic vivere jussit, sic mori, eadem necessitate et deos alligat. Irrevocabilis humana pariter ac divina cursus vehit. Ille ipse omnium conditor ac rector scripsit quidem fata, sed sequitur; semper paret, semel jussit (Senec. lib. de Provide. cap. 5. pag. 501) . Inde graecum illud adagium, Ανάγχῃ οὐδὲ θεοὶ μαχόνται. Necessitati ne dii quidem resistunt. Videsis Erasmi in hoc adagium, 1124B et Lipsii in citata Senecae verba observationes. Vide etiam Vossium (Voss., lib. II de orig. et progr. Idolol. cap. 44, pag. 276 et seqq.) , et ea, si velis, quae in nostra in Minutium Felicem de fato, et in sequente de Jove et Junone animadvertimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 6, art. 3; et Dissert. in Lactant. cap. 31, art. 4) .

Si Juno igitur atque ipse Jupiter diique omnes, fatentibus ethnicis, fato sint obnoxii, nullum procul dubio romano imperio incrementum dare unquam potuerunt. Jove enim diisque omnibus si potentius sit fatum, ethnici fatis, ait Tertullianus (Tertullian. Apologet. cap. 25, p. 428) , dedentibus sibi Carthaginem, majores profecto honores deferre debebant, quam Junoni, ac prostitutissimae lupae Larentinae, de qua 1124C paulo ante disseruimus. Falsum est igitur Romanos magna in Junonem, Jovem aliosque deos suos, aut vernaculos aut accititios, pietate meruisse totius orbis terrae dominatum.