Joannis Laurentii Mosheim, De Aetate Apologetici Tertulliani, Initioque Persecutionis Severi, Disquisitio.

0535D § I. Summa disquisitionum ejusmodi utilitas docetur. Occasio. hujus.

0536D § II. Diversarum de hoc argumento opinionum duplex classis constituitur.

0537A § III. Sc. producuntur primum, qui post a. CC Apologeticum scriptum esse volunt. Contra quos.

§ IV, V, VI. Multis ostenditur, coepisse afflictiones Christianorum sub Severo, antequam peculiaria is decreta eam in rem rogaret.

§ VII. Dodwelli speciatim argutiae examinantur.

§ VIII. Qui post mortem Severi Apologeticum prodiisse dicunt, refelluntur. Quo facto,

§ IX. Ad alteram eorum classem acceditur, qui licet concedant ante a. CC eum esse consignatum, de anno tamen dissident.

§ X. Nostrae sententiae proponendae initium fit, ac primo sub Severo scriptum esse ostenditur. Deinde,

§ XI. Post motus Albini. Quo vero annus recte possit constitui.

§ XII, XIII. Hos motus a. CXCVI coepisse. A. CXCVII compressos fuisse novis rationibus docetur, oppositaeque rationes evidenter diluuntur. Quo facto,

§ XIV. Pro a CXCVIII. pronuntiatur, ac ex illustri Tertulliani loco haec sententia diligenter confirmatur.

0537B § XV. Conclusio.

§ I.—Si, qua se utilitate commendat certa temporum, quibus libros suos prisci doctores litteris mandavere, scientia, eo semper studio ac diligentia a viris eruditis quaesita fuisset, non dubito quin multo paucioribus hodie difficultatibus historia sacra abundaret, concinniorique instructa esset ordine. At qui barbariei sordes primi absterserant, majores nostri, id potius agebant, ut collapsae plane litterarum res erigerent, quam ut istis, quas putabant, minutiis sibi aliisque earum conciliarent fastidium. Alia quidem iis, qui divinos illos restauratores consecuti sunt, meus fuit, quos Scaligero, Baronio, Petavio, Calvisio, aliisque praeeuntibus, magna in his curis 0537C stadia confecisse constat. Sed, et patrum nostrorum, nostraque aetas summos in hoc genere viros tulit, Norisium, Pagium, Lloydium, Dodwellum, Tillemontium, Nourrium, multosque, qui Patrum edidere scripta, benedictinae familiae socios. Quorum omnium de laudibus quanquam ego nihil detraho, non tamen multa ab eis relicta esse dissimulo, multa eruditius quam felicius tractata, multa quod sectae flagrarent amore, aut novae cuidam nimium faverent opinioni, implicata potius, quam evoluta. Nulla alia ejus rei testimonia si existerent, ipsa, quibus mutuo se oppugnant, scripta, ipsi, quibus novas subinde rationes constituunt, libri loquerentur. In historia praecipue calamitatum, quibus vetustissimi fratrum nostrorum defuncti sunt, magno 0537D id fuisset emolumento, si librorum, quos pro illis imperatoribus ac praesidibus oblatos esse accepimus, caeterorumque, quae ferventibus istis vexationibus consignata sunt, scriptorum aetas curate definita fuisset. Sic etenim de rerum gestarum serie, malorum illatorum magnitudine, confessorum numero, invicto, quo sanctissimi homines valuerunt, animi robore, certior nobis ac plenior esset notitia. Quam quidem egregiam quibuscumque utilitatem praestare posse, nulli, quibus maturius est judicium, ignorare possunt. Certe miror, quum vir alioqui immortalis, Henricus Dodwellus, bono fortassis consilio, totos martyrum exercitus civitate sacra ejiceret, neminem illorum, qui adversus eum prodiere, in hac sese palaestre 0538A exercuisse. Unde tamen illud peti poterat, quo ad audaciam hancce infringendam nil certius, aut utilius esse potest, Patrum quamdiu verba cum aliorum pugnant locis, semper fere elabendi facultas dabitur. Nullum si aliud perfugium adsit, aut nota quaedam testibus inuritur, aut novum quoddam critices genus advocatur, quod desperatis opibus auxilium ferat. Intervalla vero temporum si curate notentur, si rerum sibi succedentium ordo diligenter explicetur, aut perfrictae frontis infamia subeunda, aut vero error ejurandus est. Enimvero defuerunt huic causae eruditi homines; sive quod molestiam his negotiis familiarem fugerent; sive quod eximium illius commodum non perspicue satis cernerent, sive denique quod non tam circumstantiarum, quam ipsarum rerum, rationem sibi habendam esse putarent. Fuerunt quidem, 0538B fateor, quibus partem hujus laboris suscipere placuit. Nescio vero, qui factum sit, ut aut nimis indiligenter, aut nimis infeliciter sese expediverint. Fuerit festinatio, fuerit taedium, fuerit sectae studium, aut nescio quid praeterea; fuisse aliquid, quod, ut pessime interdum rationes subducerent, effecerit, exploratum est. His ego de caussis, etsi illis longe inferiorem me esse sentio, saxum hocce volutandi consilium ante aliquod tempus coepi, ac de nova quadam afflictionum christianarum historia, quae quum aliis rebus, tum praecipue diligentiori temporum notatione emineret, cogitavi. Specimen haud ita pridem nostra de Athenagorae aetate Dissertatio exhibuit, qua me celeberrimi Dodwelli rationibus plurimum intulisse 0538C damni, lectio testabitur. Usus quoque ea est felicitate spinosus licet labor, ut non displiceret iis, quorum plurimum valet apud me auctoritas, quosve intelligentes harum rerum existimatores quidquid prudentiorum est agnoscit. Quapropter nunc denuo vires periclitari, ac num eadem dexteritate tempus celeberrimi Apologetici, quem ingeniosissimus patrum Tertullianus reliquit, eruere quem, tentare decrevi. Excitavit me, ut citius quam constitueram id oneris mihi imponerem, elegantissima Apologetici illius editio, quam curis viri longe eruditissimi, mihique in primis amici, Sigiberti Havercampi debemus. Tanto eam nitore quum praeditam, tam varia elegantique eruditione munitam, tam ab omni parte illustrem ac emaculatam conspicerem, 0538D id unice statim optabam, ut eodem habitu non hujus tantum, verum reliquorum etiam Patrum, potiores prodirent libri. Sic etenim statuebam, magna taedii illius parte, quod cum litteris hisce conjunctum est, hoc pacto abstersa, fore ut non amplius relictae fere ac orbae a cultoribus antiquitates sacrae reperirentur. Erat tamen, quod in tam exculto opere desiderarem, de aetate nimirum ac rationibus ejus disquisitio. Polliceri quidem intelligebam eruditissimum virum, se in praeparatione reliquis Tertulliani adversus gentes libris praemittenda ( Praef.), huic etiam desiderio consulturum esse. Ego vero, 0539A tantum abest, ut in his promissis adquiescerem, ut vel iis instigarer potius, quo hoc onere eum levarem. Sic enim continuo mecum: Brevior erit eorum, quae comparat, expectatio, si laboris in alium, quamvis exigua, particula devolvetur. Pondus his adjecit cogitationibus optimi viri adhortatio, quae, ut ea, quae molirer, perficerem, cunctantem adhuc impulit. Quid multis? E vestigio posthabitis aliis manum labori admovi, ac, quod hic exhibeo, in chartam conjeci.

Tuum jam erit dispicere, doctissime Havercampi, num tanti sit opella nostra, ut novam condendi hujus generis dissertationem molestia supersedere queas. Quod si minus nostra tibi placuerint, animum, scio, qui candor est tuus, probabis. Quis vero ille? ut commodis litterarum inservirem, histotoriam 0539B malorum in Christianos Severo Augusto congestorum explicarem. Teque, si id addi pateris, ad alia perficienda expeditiorem paulo redderem. Si in homine non nimis erudito temerarius, honestus tamen est. De litteris ac Tertulliano si minus bene merebor, de te tamen nullo modo male meritus videri possum. Vulgus nimirum consilia ex eventu, boni viri ex affectu aestimant.

§ II.—Circumspicienti mihi, ut fas erat, qui de eadem re ante me eruditi viri sensissent, ab his penitus relictam, ab illis parum dextre ornatam inveni. Generatim dissensiones ac sententiarum divortia etiam hic regnare videbam. Dici quid a nonnullis audiebam: ita vero, ut rationum obliviscerentur. Diligentius alios ad calculos sedisse animadvertebam, 0539C quorum tamen conatibus non par fortuna responderet. Plurimos magni nominis viros duces potius sequi, quam in his se macerare numeris voluisse, cernebam. Vel haec sententiarum varietas, quaenam cum veritate congrueret, ut examinarem, me commovit. Equidem tantum lucis, quantum intricati negotii natura permittit, ei conciliare conabor, ac duo propterea opinionum primum genera constituam. Saecularis annus CC terminus esto, qui utrumque disjungat. Alterum itaque eorum erit, qui ante hunc annum, aut eo ipso, libri nostri natales quaerunt. Alterum horum, qui elapso illo ducentesimo anno eum consignatum esse censent. De ultimo, quod quum longius a veritate abest, tum facilius confutatur, priori loco 0539D dicam. Prius, cujus rationes majorem postulant industriam, ac ex ipsis historiae arcanis excutiendae sunt, posteriori reservabo.

§ III.—Princeps in iis, quos primum audiendos esse diximus, sententiam dicat Guillel. Caveus, maximae famae et industriae vir. Pro anno is pugnat CCII. Mihi, ait (Historia litter. Script. Eccles. t. I, p. 42 b. ed. Genev.) , verisimilius videtur scriptum fuisse sub persecutione sexta, circa a. CCII, quo Severus aliquos christianos fieri sub gravi poena vetuit. Adjicit his quaedam probationis instar, quae, si mihi bonum virum exagitandi animus esset, repeterem. Pars eo pertinet ut, vere imperante Severo, pacem Christianorum fuisse turbatam appareat: pars non levia fuisse mala 0540A illis injecta ostendit. Quae omnia quum a nemine unquam in dubium vocata, tum ea sunt, ut qua ratione aeram, quam defendi, confirment, prorsus nesciam. Quocirca melius omissa fuisset, quam subjungit, conclusio: Nulli itaque alii epochae hujus scripti annum natalem majori veritatis specie assignare possumus. Fundamentum ejus non in omnibus quae praemiserat, sed in hoc solo positum est, non ante a. CCII. Severum decretis suis Christianorum fortunis molestum fuisse. Quod quam lubricum ac infirmum sit, mox patebit. Scripsit certe Tertullianus cum jam malis undique fratres obsessi essent. Verumtamen hoc non sufficit, nisi et hoc doceatur, non antea quam edicta promulgarentur Augusti, calamo eum manus admovisse. Cujus quidem si ostendi potest 0540B contrarium, omnis haecce computatio nullius aestimanda est. Neque etiam hoc vir doctus attendit, etiamsi rationes ejus multum valerent, aetatem tamen libri ad a. CCIII potius differri debere. Omnia etenim cum ab aliquo jam tempore caedibus ac suppliciis Christianorum fervissent, Noster sectae suae defensor exstitit. Quare non satis credibile est, sub ipsum calamitatum exordium, eo ipso, quo natae erant, anno defensionem istam in litteras relatam esse. Ab hoc alienus tamen non erat Henricus Dodwellus. Licet enim, quid de aetate Apologetici sentiat, aperte quod sciam nusquam proponat, ex illis tamen, quae de vexationibus Christianorum sub Severo disputat, quid mente voluerit sine ulla controversia colligitur. Ante a. CCII nimirum neminem tranquillitatem perturbasse 0540C coetus sacri sibi persuadet, idque nonnullis, quae mox discutiemus, argumentis stabilire enititur. (Dissert. Cyprian. XI, § 41, p. 68. S. ed. Brem.) Decebat sic eum, cui nihil minus quam martyrum copia ferenda videbatur. Quod si ergo, ut indubitatum est, non antea quam incrementa cepissent calamitates, praesides provinciarum Tertullianus compellavit, certum quoque ex ejus sententia est post a. CCII. aut eo labente factum illud esse. Et quid conjecturis opus? Disertiora adsunt eruditi viri verba: Inde, inquit (Diss. cit., §, 42. p. 69.) , his ipsis temporibus (de a. CCII. loquitur) vel paulo etiam fortasse recentius, nova illa, quam appellat Tertullianus, Christianorum Dei editio, cum ejusmodi inscriptione, Deus Christianorum onochoites, auribus 0540D asininis, altero pede ungulato librum gestantis et togati. Leguntur ea, ad quae provocat, in Apologetico (C. XVI. p. 169. ed. celeb. Havercampi, qua hic semper utor) , cujus res hic agitur. Quid clarius itaque, cum Caveo aliisque, circa libri aetatem Dodwellum consensisse? Latius hodie viri hujus de paucitate martyrum sententia serpsit, ac plurimorum inter eruditos animos occupavit. Igitur, quin multorum mentibus haec de aetate Apologetici opinio infixa sit, non dubium est. Quorum tamen longius hic recensere, quum duces indicati sint, non necessarium esse arbitror. Ad Antonium Pagium potius accedo, qui, licet omnem fere aetatem in numeris contriverit, eidem tamen se addixit sententiae. Cum 0541A Hypaticam conscriberet Dissertationem, nemo eo melius, qui pro a. CXCVIII. diserte pronuntiabat. Accipe verba (Diss. Hypatica, P. II. cap. III. § 12. p. 117. Lugd. 1682 in 4º) : Tertullianus Apologeticum conscripsit A. CXCVIII. quo Severus quinquennalia edidit, Romaque discessit, quam ob caussam ad magistratus Romanos illum direxit. Nam licet nullum adhuc ab eodem imperatore adversus Christianos edictum promulgatum fuisset, Plautianus tamen, cujus auctoritate Romae omnia fiebant, Christianos vexare incipiebat. Egregie sane, quod tum legem nullam ab Augusto in Christianos latam fuisse, agnoscit. Quod de Plautiano addit, Baroni debet suspicioni (Annal. Eccles. t. II. ad a. CC. n. VII. VIII. p. 198. ed. Colon. 1624. fol.) , quam ipse deinceps profligavit (Critica ad Ann. Baronii, t. II. ad A. CXCIX. 0541B n. IV. p. 92) . Probatio vaga est ac generalior, quae et in alios annos quadrare posset, quibus Severum etiam urbe abfuisse novimus. Fuerit vero nimis infirma: vellem nihilominus in ea sententia vir doctus perstitisset. Enimvero cum Baronium castigaret, repudiandam sibi eam esse duxit, ac aetatem Apologetici ad a. CCV. retulit. Christianorum, audis Pagium (ad a. CXCIX. n. VI. p. 93.) , persecutio ante a. CCII. decreta non fuit. Quare cum Tertullianus Apologeticum suum, persecutione ubique jam a multo tempore flagrante, ut ex ipsomet Apologetico colligitur, scripserit, longe tardius praestantissimum illud opus promulgatum, et quidem, ut conjicere licet, anno ducentesimo quinto, quo Antoninus 0541C imperii Caesarei decennalia celebravit, quove persecutio magis saeviit. Nemo pejoribus unquam auspiciis mentem mutavit. Dum alium levius peccantem emendare cupit, gravi sese errato contaminat. Equidem scio, saeviisse tum in Christianos nationes a veri Numinis cultu alienas, cum Noster sua consignaret. Qualis vero hinc conclusio? Ergo post emissa a Severo decreta liber exaratus est. Quasi vero tam rerum imperitus fuerit, ut vi legum antea latarum fratres nostros saepenumero excruciatos fuisse nesciverit. Aut, si minus hoc perspectum ipsi fuisset, hic ipse Apologeticus tum temporis hoc evenisse, eum non docere potuisset. Sed de hac re jam luculentius commentabor.

§. IV.—Vidimus, iis, qui post a. CCII. librum in litteras esse volunt, hoc praecipue obfuisse, quod 0541D usque ad a. CCII. pacatissimas fuisse res Christianorum crediderint. Haec vero ex eo nata est persuasio, quod hoc anno, quem dixi, decreta a Severo in Christianos proposita fuisse, multis ex testimoniis didicerant. Non patuit videlicet illis ratiocinationis hujus imbecillitas: Sanxit a. CCII. in Christianos Severus leges; igitur non antea vexari poterunt. Quamquam Dodwellum hic excipi facile fero, qui ad alias simul argutias confugit, eo quod nihil in hac ratione praesidii positum esse perspiceret. Haec quum ita sint, nulla ad hos refellendos certior via erit, quam si diu ante, quam Augusti ferrentur leges, plurima mala Christianorum incubuisse cervicibus demonstretur. Totus hicce locus a Theoderico 0542A Ruinarto, qui Dodwellum sibi castigandum sumpsit, praetermissus est. Graviter is ac permoleste fert, afflictionem totam unius biennii spatio hunc complecti. (Praef. ad Acta Martyr. sincera, Sect. II. § 12, p. 48. ed. Wetsten.) . Generaliora vero tantum, quibus eum refellat, adducit, quorum alter similia, si quaesivisset, fortassis invenisset. Diligentiorem inquisitionem, temporumque notationem, quam negotii natura unice flagitat, frustra expectaveris. Majorem Pagius industriam adhibuit, ut in hisce rebus plurimum possidebat scientiae. (Critica in Ann. Baronii T. III. ad a. CCI. n. VII p. 2. et ad a. CCVII. n. III. p. 7) . Neque tamen hoc momentum attingere potuit, quoniam in initio afflictionis designando ab adversario, ut ostendi, non dissidebat. 0542B In hoc igitur tantum occupatus est, ut ab a. CCII. ad mortem usque Severi pacem sancto coetui non fuisse redditam evincat. Quod illi itaque, et complures alii, intentatum dimiserunt, id ego mihi nunc perficiendum sumam. De anno, qui malis istis initium dederit, praecise nunc non agitur. Haud difficulter is ex iis, quae de aetate Apologetici extra dubium collocabimus, erui poterit. Hic id mihi tantum propositum est, ut ante a. CCII. quo Severi in Christianos decreta publicata esse concedo, infinitam aerumnarum vim eis exhibitam esse doceam. Primum teneat in testibus eorum ipse noster Tertullianus. Testimonium ex eo ipso Libro, cujus aetatem hic constituimus, dicat. Prodiit, id quod nullus negat, cum jam crudelissimis suppliciis 0542C christiani de medio tollerentur. Idem vero de edictis imperatoris nihil prorsus tum auditum fuisse, non uno loco diserte indicat. Conjecturam nunc omitto, quam spernendam tamen esse nego: illud, quod ad praesides provinciarum directus sit, eos solos, non imperatorem, malorum fuisse auctores, argumento esse. Evidentioribus res peragetur testimoniis. Primum hoc esto (C. XXXV. p. 300) : Nec ulli magis depostulatores Christianorum, quam vulgus. Plane caeteri ordines pro auctoritate religiosi ex fide, nihil hosticum de ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spirat. Quid pro nobis evidentius facere possit, equidem nescio. Palatia ipsa, quibus Augustus cum filiis continebatur, de hostium Christianorum numero eximit. Haec qua fronte 0542D scripsisset, si legum in vexandis Christianis jam adfuisset auctoritas? Tota, quae cap. IV, V, VI, legitur, de legibus disceptatio idem luculenter confirmat. Christianorum adversarii leges praetexebant, quae, ut in eos saeviretur, praeciperent. Quasnam vero? Recens editas? Minime. Edicta crepabant a mortuis jam rogata imperatoribus, quae haud sibi violare licere dicebant. Praeclare frigidis hisce ratiunculis vir acutus occurrit. Rationibus ante omnia demonstrat, tam sanctam nullam esse legem, quae non, si quid iniquitatis contineat, continuo delenda sit. Nec exemplis id carere postea docet, cum Romani vetustissimis licet decretis, quorum injustitiam cognoverint, omnem detraxerint auctoritatem, ac Severus ipse 0543A legem Papiam abrogaverit. Nonne et vos, inquit (C. XV. p. 49) , quotidie experimentis iluminantibus tenebras antiquitatis, totam illam veterem et squallentem sylvam legum novis principalium rescriptorum et edictorum securibus ruscatis et caeditis? Vide vero, quibus de legibus sermo sit? De antiquis, ut apertum est, quibus novas opponit. Pergit ad latores legum adversus Christianos (Cap. V, p. 56) , quos omnes turpitudinis, scelerumque infamia notatos, Neronisque simillimos fuisse contendit. Quam late haec adseveratio pateat, non inquiro. Satis mihi est, quod ex ea Severum in eorum numero, qui in Christianos decreta sanxerint, ab eo non fuisse habitum, pateat. Ratio ipsa hujus rei testis est. Ecquis enim tam amens, ut sapientem virum sibi persuadeat 0543B hoc argumento leges impugnaturum fuisse, si penes quem tum summa rerum erat eodem sese crimine adstrinxisse constitisset? Festivum profecto defensorem! qui imperatorem, cujus animum emollire cupiebat, iis adnumeraret, qui mortalium nequissimi, nullisque flagitiis secundi fuerant. Laudat e contrario aliquoties Severum Noster, ac constantissimum appellat Principum. (Cap. V, p. 52) . Adeo remotus erat ab ea opinione, ac si gladium in fratres stringi jussisset. Sed se ipsum explicet Tertullianus, qui Romanos sic alloquitur (Cap. V, p. 62) : Caeterum de tot exinde principibus ad hodiernum divinum humanumque sapientibus edite aliquem debellatorem Christianorum? Quis Hodiernus ille? Severus, puto. Hunc vero in debellatoribus Christianorum numerandum 0543C esse negat. Quid clarius? Praetereo celebrem ex eadem dissertatione locum (Cap. V, p. 63, 65) : Quales ergo leges istae, quas adversus nos soli exsequuntur impii, quas nullus Hadrianus, nullus Vespasianus, nullus Pius, nullus Verus impressit. Sunt codices, qui Severum hic legunt. Ego vero tibi, Havercampi doctissime, assentior, virisque egregiis, qui tecum meliorum librorum beneficio Verum nobis restituere. Quam lectionem etsi minus probat Dodwellus ( Diss. Cyprian. XI, § 44. p. 69., diffiteri tamen non potuit, saepius in antiquis monumentis Severi et Veri nomina confundi.

§ V.—Haec sunt, quae pro nostra sententia ipse nobis subministrat Apologeticus, quibus quid 0543D reponi possit, non video. Alius jam succedat Tertulliani locus, ex alio ejus libro, eo videlicet, quem ad martyres in carcere constitutos misit, petitus. Eos intelligi hic martyres debere, qui Severo imperante correpti erant, extra dubium est. Ad hos vero corroborandos ultimi argumenti loco haec ponit (Libro ad martyres, c. IV, p. 468. Opp.) : Nemo non etiam hominis caussa pati potest, quod in caussa Dei pati dubitat. Ad hoc quidem vel praesentia nobis tempora documenta sint, quantae qualesque personae inopinatos natalibus et dignitatibus, et corporibus et aetatibus suis exitus referant, hominis causa: aut ab ipso, si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint. Statim hic monere possem, apparere satis, 0544A quod imperatorem, quem hominem hic dicit, malorum martyribus illis illatorum auctorem Tertullianus esse noluerit. Alioqui enim scripsisset, hominis istius, qui vos excruciat, caussa. Mitto vero hanc ratiocinationem, ac rem ipsam ad quam verba haec respiciunt intueor. Caedes multorum hominum dignitate ac meritis illustrium commemorant. Expers historiae Severi sit, qui haec alio, quam ad necem eorum, quos occasione belli gallici ab Albino moti trucidabat, trahi posse putet. Hoc tempus illud erat, quo innumeri, iique praeclari, homines praeter omnem spem, quod Albino favisse putarentur, ad mortem rapiebantur. Audi Spartianum (Vita Severi, cap. XII. p. 177. 178. ed. Obrechti.) : Interfectis innumeris Albini partium viris, inter quos 0544B multi principes civitatis, multae feminae illustres fuerunt (nonne hoc idem, quod Tertullianus dicit), omninm bona publicata sunt, aerariumque auxerunt. Tum Hispanorum et Suallorum proceres multi occisi sunt. Mox idem nobilissimorum virorum in istis turbis vita privatorum longum satis indicem subjungit (Cap. XIII, p. 178, 179.) . Capitolinus (Vita Cl. Albini, c. XII, p. 217.) huic et Herodianus (Historiar. Lib. III et VIII. p. 147. ed. Boecleri.) jungi potest. Ecquid vero est, quod luculentius Tertullianum explicet? Neque vero dubium ex altera parte Albinum, quod hic subindicatur, eadem saevitia usum fuisse, praesertim posteaquam a Severo insidias, quas Capitolinus (Vita Albini, c. VII. VIII. p. 211. f.) exponit, sibi strui senserat. Cui 0544C hoc expendenti grave non accidat, si quis nihilominus non ante a. CCII. vexatos sub Severo Christianos fuisse asseveret. Tumultus Albini, ut mox docebo, in a. CXCVI. incidit, clades in a. CXCVII. Perinde est, num de hoc, aut illo anno locus intelligatur. Semper enim, longe antequam decreta Severi proponerentur, illustres Christianorum sub imperio ejus martyres exstitisse, probabit. Scorpiacus Tertulliani alia quaedam mihi suppeditare posset. Sed alium nunc testem appellari animus est, Clementem Alexandrinum. Stromata hunc sua, quae hodie adhuc leguntur, Severo regnante composuisse, Eusebius olim prodidit (Hist. Eccle. Lib. VI. c. VI, p. 208.) . Priores speciatim libri paulo post imperii ejus initium, Commodo haud ita pridem 0544D exstincto, consignati videntur. Primo enim libro, quo temporum instituit computationem, ultra Commodi mortem non progreditur. Ἀπὸ δὲ τοῦ πρώτου ἀγῶνος ἐπὶ τὴν Κομόδου τελευτῆν, ἔτη ἑκατὸν ἐνδέκα. A primo autem certamine usque ad mortem Commodi anni centum undecim (Stromatum, Lib. I. p. 402. ed. Potteri) . Hic desinit; manifesto indicio, non multo ante quam haec scriberet, fatis occubuisse Commodum. Mihi quidem satis est hoc loco, indubitatum esse, ante a. CCII. haec edidisse Clementem. Auctis per decreta imperatoris Alexandrinorum malis, exulabat vir egregius, ac in Palaestina Syriaque potissimum versabatur; quod post Hieronymum (Catal. Scrip. Eccl. cap. XXXVIII, p. III. ed. Fabricii 0545A rec.) ex Eusebio (Hist. Eccl. lib. VI, c. XI, p. 212, 213) viri docti bene observarunt. Quo quidem turbulento ac calamitoso tempore tam laborioso operi eum vacare potuisse, nullus facile dixerit. Ipse celeberrimus Dodwellus, qui sua saepe vineta caedit, hoc agnovit, ac diu ante a. CCII. Stromata ista exarata fuisse pluribus rationibus binis locis docuit (Diss. III. in Irenaeum, § XXVII. p. 276, s; et Diss. de Roman. Pontif. primaeva successione, c. XV, § IV, p. 209.) . Quod itaque praecipue nobis optandum erat, id consecuti sumus. Reum habemus confitentem. Quod si non multum provecto Severi imperio Clemens scripsit, erroris esse reos, qui ante a. CCII. vexationem coepisse Christianorum negant, exploratum est. Caedes enim ac supplicia fratrum scribenti 0545B ob oculos quotidie versabantur. En quae dicat: ἡμῖν δὲ ἄφθονοι μαρτύρων πηγαὶ ἑκάστης ἡμέρας, ἐν ὁφθάλμοις ἡμῶν θεωρούμενοι, παροπτωμένων, ἀνασκινδυλευομένων, τὰς κεφαλὰς ἀποτεμνομένων (Stromatum Libro II. p. 494.) : Nobis autem sunt quotidie redundantes martyrum fontes, qui nostris spectantur oculis, qui torrentur, torquentur et capite truncantur. Respondeant hic, quibus Dodwolli praecepta sequi gloriosum ducitur, ac ante omnia virum cum se ipso concilient. Fatis, quod pueri norunt, ea nocte, quae annos CXCII. et CXCIII. sejungebat, satisfecit Commodus. Scripserit Clemens primum suum librum tribus post mortem ejus annis, a. CXCV. Intercesserint iterum, id quod tamen haud verisimile est, duo prope anni inter primum et secundum Stromatum volumen. 0545C Nihilominus, jam a. CXCVII. pulchram Alexandriae eorum cohortem inveniemus, quae hoc inspectante cruentam pro Servatore mortem oppetierint. Hic vero acumen Baronii mirari liceat, qui ob haec Clementis verba libros ejus post decimum Severi annum conscriptos fuisse asseverat. Caeterum, inquit (Annal., Tom. II. ad a. CXCVI. n. XXII. p. 278, 279.) , cum constet in ipsis Stromatum libris de Christianorum persecutione tunc vigente mentionem fieri, affirmare necesse est, ipsum post annum decimum Severi scripsisse. Indignum Annalium scriptore judicium! Obliviscitur vir illustrissimus eorum, quae mox ipse defensurus erat, jam a. CXCVIII. Plautiano instigante, Christianis injurias fuisse illatas, quo nomine duplicem committit errorem. Recentiores 0545D facit et Christianorum miserias, quam ipse putabat, et Clementis libros, quam rerum permittit conditio.

§. VI—Nescio an his addi mereatur, ita antiquitus jam fuisse creditum, dudum ante a. CCII. Christianos sub Severo exagitatos fuisse? Qui majorum traditionibus non omnem demunt fidem, hanc non penitus observationem spernent. Paulum igitur Orosium, quinti saeculi scriptorem, producam, qui, antequam Albinus res novas moliretur, a. minimum CXCVI, gravem Severum Christianis fuisse tradit (Historiar. Libro VII. c. XVII. p. 542. Mogunt. 1615. 8.) . Verba haec sunt, quae Treculphus Lexoviensis (Chronicorum Tom. II. Lib. II. c. XXIV. p. 488. ed. Genev. 1597. in 8.) , saeculi 0546A noni historicus, nulla vocula mutata, repetiit: Quinta post Neronem persecutione Christianos excruciavit: plurimique sanctorum per diversas provincias martyrio coronati sunt. Hanc prophanam in Christianos et Ecclesiam Dei praesumptionem Severi, coelestis ultio e vestigio acta subsequitur. Nam continuo rapitur, vel potius retrahitur in Galliam Severus e Syria ad tertium civile bellum. Unum jam enim Romae adversus Julianum, aliud in Syria contra Pescennium gesserat: tertium Clodius Albinus Juliani in occidendo Pertinacem socius, qui se in Gallia Caesarem fecerat, suscitabat. Idcirco Numen voluisse, ut quietem imperii Albinus turbaret, ait, quod in Christianos Severus fuisset injurius. Equidem non is sum, qui Orosium summa fide scriptorem esse putem. Neque etiam omnia, 0546B quae hic narrat, mea facio. Testem ejus tantum esse cupio, quod suo tempore opinio, quam tueor, communiter recepta fuerit. Si qua fides narrationibus, quas a majoribus traditas accepimus, huic etiam, quin aliqua esse debeat, nullus dubitabit. Abjecissem protinus hominem, cujus manifesta nimis fuisset superstitio, si omnium omnino bellorum, etiam cum Juliano et Nigro gestorum, caussam saevitiam in Christianos dixisset. Jam non prorsus despicio, quoniam religiosius instituit, nec de suppliciis fratrum semper somniat, cum bello orbem terrarum flagrasse intelligit.

§ VII.—Quae hucusque disserui, tanta praedita esse arbitror perspicuitate ac evidentia, ut in se ipsum iniquus futurus sit, qui contrariis in posterum 0546C partibus se adjungeret. Si res ita postularet, longe plura potuissem proferre; quae, cum nullo modo flagitet, mihi in aliud tempus reservo. Omnia sic cadunt, quae non sine sudore forsitan pro rationibus suis celebris Dodwellus excogitavit. Tertullianum primo nobis ille eripere conatur. Intellexit enim in Apologeticum Severum eorum excludere numero, qui violentas Christianis manus intulissent; etsi, quae nos excussimus, illustria plane loca ne tangat quidem. Quid vero exinde eum colligere existimas? Vide et mirare. Decreta imperatoris tum quidem jam rogata, sed in eas partes, ubi Tertullianus degebat, perlata non fuisse (Diss. Cyprian. XI. § 44. p. 69.) . Magnitudinem videlicet miseriarum diminuere omnibus viribus conatur. Frigidum 0546D vero somnium! quod fortassis ne iis quidem arridebit, qui Romani imperii statum ignorant. At non minus in explodendo eo frigidus Ruinartus est, qui, si quo loco, hic tum inter nives gallicas versatus fuisse videtur (Praef. ad Acta Mart. Sect. II. § 44, 45, p. 46, C.) . Locis quibusdam tumultuarie coacervatis longe lateque extensam fuisse persecutionem docet. Quid vero hoc ad Dodwelli argutias? qui non hoc negabat, sed non tam immanes in omnibus provinciis fuisse ausus contendit, eo quod latae ab imperatore leges ad omnes non pervenissent. Si quid video, certius ab hac detorsione Tertullianum vindicavi. Duo alia deinceps testimonia attuli, quae, si omnia, id quod fieri plane nequit, 0547A Apologetici loca possent elidi, nihilominus ante illum, quem designat, annum Christianos excruciatos fuisse docerent. Inanis est suspicio, cui militat vir doctus. Valeat tamen, si qui velint. Alia adhuc supersunt, quae huic non patent artificio. His immotis ea quoque jacebunt, quae idem, ut ad a. CCII. omnium afflictionum initium referat, in medium adduxit (Loc. cit. § XLI, p. 68.) , ad duo redeunt illa capita. Otium ait et occasionem Christianos invadendi gentibus defuisse. Utriusque facile apparet imbecillitas, si cum iis quae scripsi contendantur. Demus tamen viro erudito loquendi veniam: Nec otium erat antea, inquit, sive ipsi imperatori, sive provinciarum praefectis, nec ipsis urbium plebibus magistratibusque, quos externa saltem ab hostibus pax in eam saeviendi lasciviam plerumque convertit. Vix dubito, quin alia cogitaverit, 0547B cum sic scriberet. Quod, quaeso, vinculum harum propositionum: Bello Romani fuerunt implicati, et: Christiani nihil malorum sensere? Aut nihil ego intelligo, aut nullum. Medios inter maximi belli fragores Valerianus infinitas Christianis molestias exhibebat. Clariora haec erunt, si distinctius ejus temporis bella intueamur. In Orientis regionibus et Gallia militiae vacabat iis annis imperator. Fuerit illic, quod tantisper concedam, in diviniore coetu pax: quod vero hinc provinciarum aliarum praefectis, quod plebi erat impedimentum, quo minus Christianos in jus vocarent? Quid notius, nunquam majorem scelerum impunitatem esse, quam bellis omnia vastantibus? Quid vulgarius denique gentium illa 0547C consuetudine, quae majores nunquam miserias Christi creabant discipulis, quam cum orbis romanus bellicis aliisque calamitatibus premeretur? Rogati, quid caussae esset, sacrificuli omnem in Christianis residere culpam confidenter clamabant: Negliguntur Dii, hanc vocem eorum Arnobius refert (L. I. adv. gentes, p. 16. ed. Heraldi) , atque in templis jam raritas summa est: jacent antiquae derisui caerimoniae, et sacrorum quondam veterrimi ritus religionum novarum superstitionibus occiderunt. Hinc illae lacrymae; hinc novi novis orientibus turbis furores. Non erat itaque, cur hanc rationem clariss. Dodwelli vir alioqui paucis in hoc genere conferendus, Seb. Tillemontius, sibi ut optimam repetendam esse duceret (Histoire des Emper. Tom. III. P. 1. p. 146. 0547D ed. Bruxell.) . Quae quidem, tantum abest, ut aliquid probet, ut contrariis potius partibus aliquid auxilii afferat. Sed exilior adhuc altera, occasionem male Christianis faciendi non abfuisse. Nec occurrebat saltem occasio aliqua, quae imperatoris iram in Christianos excitaret, cum nec nigriniani fuissent illi, nec albiniani, ut Tertullianus ait. Verbis hic parco, eo quod inconsideratius nil dici potuisse putem. Adeone nunquam Christianorum rebus imperatores infesti erant, nisi cum aliqui eorum iis, qui civilia movebant bella, sese addixissent? Ne pueri quidem id ferrent. Neque vero de Severo hic potissimum quaeritur, an is ante a. CCII. in Christianos saevierit. Quanquam et huic et aliis ipsum Christianorum nomen 0548A occasionis satis erat. Ideo torquemur, noster ait Tertullianus (Apologetici c. II. p. 35.) , confitentes et punimur perseverantes, et absolvimur negantes, quia Nominis Praelium Est.

§ VIII. Plura quam cogitabam in eos dicta sunt, qui ante a. CCII. Apologeticum non fuisse natum, contendunt. Nec tamen nimis, quod sic lucis aliquid historiae sacrae additum ac tempus vexationis Christianorum sub Severo curatius constitutum sit. Pergo jam ad eos, quibus longius adhuc procedere, ac, Severo extincto, post a. CCX. librum prodiisse defendere, placet. Facilius hi excusantur, quorum non tam mala Christianorum extenuare, quam ad Caracallae quoque initia extendere, animus est. Longe tamen illis argumentorum cedunt praestantia, quorum vis hic prope nulla est. Familiam vir summus 0548B ducit Jos. Scaliger, cujus auctoritatem fraudi nonnullis fuisse, equidem nil miror. Apologeticum, ait is (Notis ad Chronicon Eusebii, in Thes. tempor. p. 229, ed. Alex. Mori ultimae) , dubito, an sub Severo scripserit, cum dicat: Papias leges heri Severus constantissimus principum exclusit, videtur de mortuo loqui. Ego vero tam acutus non sum, ut, quid haec Tertulliani verba de mortuo Severo exponere cogat, videam? Laudatur ille. At quis vivos laudibus solere decorari neget? Vox heri adhibetur. Quamobrem autem illa de praeterito Severi imperio, quod cum die sic Tertullianus contulisset, intelligi debet. Tu jam recte, Havercampi doctissime, eam de tempore non longe elapso capi posse, 0548C monuisti (Notis ad Apologet., p. 287) . Addo ego, capi ita debere, nisi patrum eruditissimum ineptiisse velimus. Ex Scaligeri sententia haec voluisset: Severus, quum adhuc viveret, leges Papias abrogavit. Tacete profecto! Edocendi fortassis Romani erant, non apud inferos ab imperatore hoc beneficium esse praestitum. Sit itaque heri hic nil aliud, quam haud ita pridem. Nihilo tamen minus vir celeberrimus, Petrus Allixius, Scaligeri hoc argumentum comprobavit, illique praecipue opinionem suam, minimum non ante a. CCXI. Apologeticum litteris esse mandatum, superstruxit ( Dissert. de Tertulliani vita et scriptis, cum aliis; edit. Paris, 1680. in-4º). Quod quam improvide factum sit, evidens esse opinor. Adjunxit idem duas alias pro hac computatione 0548D rationes, quas, etiamsi a celeb. Dupinio jam brevibus dilutae sunt (Nov. Bibl. des Auteurs ecclés. Tom. I. p. 107. 108. ed. secundae) , ut hic denuo expendam, institutum postulat. Primum post librum de praescriptionibus nostrum esse compositum, ex eo constare ait, quod in hoc ad illum Tertullianus digitum quasi intenderit. De aetate libri de praescriptionibus hic commentandi locus non est. Adoptabo interea Cavei (Histor. litterar. scriptor. eccles., p. 43.) , aliorumque sententiam, circa a. CCVII, publicatum esse. Quemadmodum clariss. Allixius probet, librum hunc in Apologetico commemorari, tantum videndum est. Locus, quem producit, hic est (c. XLVII, p. 519) : Expedite autem Praescribimus adulteris nostris 0549A illam esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per comites ipsius, quibus aliquanto posteriores diversi isti commentatores probabuntur. Mirabilem cernis viri docti ratiocinationem: Usurpavit praescribendi vocabulum Tertullianus; ergo ad librum de praescriptionibus respexit. Tum demum aliqua ejus vis erit, si, antequam de praescriptionibus commentaretur noster, vocem praescribendi Romanis inauditam fuisse, ostenderit. Pergit vero, tangi a Tertulliano solis defectum Uticae a. CCX. observatum. Perii, si vera dicit. Nimis vero ingeniosum, qui ex iis, quae spectat, verbis haec elici posse putet. Audi illa (Apolog., c. XX, p. 390.) : Quod etiam officia temporum et elementorum munia exorbitant: quod et monstris et portentis naturalium forma turbatur. Ubi 0549B solis hic defectus? ubi Utica? De anni temporibus fruges nec mature satis, nec optime producentibus sermonem esse reor. At concedamus, quod falsum, de obfuscato sole hic aliquid dici: quo pacto eum, qui a. CCX. obtigerit, defectum hic notari demonstrabitur?

§ IX. Tandem aliquando sic ad eos ventum est, qui aut ante a. CC. aut eo ipso anno Apologeticum exaratum esse confitentur, quosve veritati amiciores esse supra agnovimus. Non eumdem illi cursum tenent, sed in varia discedunt. Sunt quibus a. CXCVI, placet (Cave Hist. litter. Script. Eccl., p. 42.) . Quorum ego quidem rationes ignoro. A. CXCVIII. Pagium quondam elegisse, antea docui. Caesar Baronius A. CCI. ut ipse quidem computare assuevit, hoc est, aerae vulgaris, quam in disquisitionibus ejusmodi obtinere 0549C notissimum est, a. CXCIX. librum prodiisse vult (Annal. eccles. T. II, ad a. CC. n. VII, p. 198. ad a. CCI. n. XXVII, p. 307, n. XXXVI, p. 310) , videlicet cum Severus in Parthos, quod hoc anno factum esse sine rationibus censet, moveret, Plautianum praetorio praefectum Romae relictum pacem violasse Christianorum conjicit. Quam ob causam Tertullianum, in urbe, ut vult, tum praesentem, pericula ista hoc libro repellere voluisse putat. Suspicionem de Plautiano Anton. Pagius jam sustulit, qui eum in Asiam cum Severo migrasse, evicit (Crit. in Baron. T. II. ad A. CXCIX. n. IV. p. 92, 93) . Quod, cum Tertullianus scriberet, non nisi christianos Romae degentes excruciatos fuisse, contendit, ipse refellit Apologeticus; quem provinciarum 0549D praesidibus inscriptum esse certum est. De tempore belli Parthici inferius diligenter agetur. Annus CC. a plurimis electus est, iisque eruditissimis viris. Est in illis Jac. Pamelius, ( Vita Tertulliani Opp. ejus praefixa), si Jo. Forbesio a Corse (Instruct. Histor. Theol. lib. VII, c. VII, § 16. p. 320, T. II, Opp. Theol.) , qui se eum sequi affirmat, credimus; Baronius enim in sua eum castra pertrahit. Est diligentissimus Tillemontius (Hist. des Emper. Tom. III, P. I, p. 94.) : quanquam is alio loco (In sua Chronologia, ad calcem T. III, Hist. p. 1221.) dubius est, annon melius a. CCI. ponendus sit? Est L. E. Dupin (Bibl. des Auteurs eccl. Tom. I, p. 91) , aliique complures, quorum nomina hic recensere, parum arbitror 0550A utile. Nonnulli ex his simpliciter sententiam dicunt, rationes omittunt. Manet enim haec nostra id fati plerumque genus, ut contempta jaceant ac derelicta. Qui diligentissimi sunt, ex eodem sua loco petunt, quem nos in subsidium vocabimus. Differunt in factis, de quibus quaeritur, ad annos suos referendis, bello nimirum Parthico, ac Albini motibus. Quapropter nihil huic negotio perficiendo magis conducet, quam si meam, et promam, et stabiliam sententiam. Quo facto, quis aliorum rationibus locus esse queat, obscurum amplius esse nequit. Ordine vero ac per gradus incedere animus est; generaliora praecedent, ac eorum caussa, qui post Severum aetatem libri collocant, eo regnante consignatum esse, demonstrabitur. Specialior sequetur disquisitio, ac impedimenta 0550B cuncta indubitatis argumentis removebuntur. Ultimo loco de ipso anno deliberabitur.

§ X. Imperante Severo opus hoc Tertullianum composuisse, cum loci quidam jam supra a me indicati, tum is quem nunc recitabo declarat. Caeterum, inquit (Cap. V. p. 294.) , de tot exinde principibus ad hodiernum, Divinum Humanumque Sapientibus, edite aliquem debellatorem Christianorum. Eum, qui tum res imperii administrabat, in principibus divinum humanumque sapientibus, seu utriusque juris ac litterarum peritis numerat. Excipe Severum; et nullus erit imperatorum, in quem haec conveniant. Aut Commodus, aut Caracalla, quorum ille ante, hic post eum orbi terrarum praefuit, nominandus est. Pertinax enim 0550C et Julianus, qui paucis tantum diebus defuncto Commodo fastigium hoc tenuerunt, in hunc censum non veniunt. At quales, quaeso, illi quos dixi? Nec divinum, nec humanum sapientes, belluinis verius quam humanis moribus praediti, flagitiorum, non litterarum scientissimi. Multum e contrario temporis in addiscendis artibus Severus collocaverat. Philosophiae ac dicendi studiis satis deditum, doctrinae quoque nimis cupidum, Spartianus (Vita Severi, cap. XVIII. p. 154.) vocat: Ardorem ejus et industriam Dio commendat, licet ad ea, quae mente conceperat, in usum deducenda non adeo aptus fuerit. Hunc nimirum verborum, quae exscribam, sensum esse opinor (Lib. XXVI, in Excerpt. Peiresc. ab Henr. Valesio edit. p. 740, Paris, 1634, in-4º) : 0550D παιδείας μὲν γὰρ ἐπεθύμει μᾶλλον ἢ ἐπετύγχανε, καὶ διὰ τοῦτο καὶ πολυγνώμων μᾶλλον ἢ πολυλόγος ἦν. Nec enim Valesii mihi versio ex omni parte placet: Disciplinarum studiosus potius quam peritus; et reliqua. Talis princeps quin suo jure eruditis connumerari potuerit, quis dubitet? Sed longiori probatione haud opus est. Ipsa res extra omne collocat dubium, sub nullo, quam Severo, hoc scriptum in litteras relatum esse.

§ XI. Imperatorem habemus. Non omnes deinde imperii ejus annos, sed eos tantum, qui ab a. CXCIII. quo illud suscepit, ad a. CC. numerantur, spectandos esse ex antea dictis novimus. Octo igitur iste annorum circulus nos jam exercebit. Cui vero non exiguum statim detrahetur spatium, si post civile Albini 0551A bellum in Gallia commotum scriptum esse librum demonstrabimus. Fiet id ope loci hujus, quem exhibeo. Nihil unquam in principum capita molitos esse sectae christianae socios dum vir ingeniosus contendit, sic inter alia exclamat (Cap. XXXV, p. 3000.) : Unde Cassii et Nigri et Albini? Unde qui inter duas lauros obsident Caesarem? De Romanis, nisi fallor, id est, de non christianis. Praeterita imperii mala praesidibus in memoriam hoc loco revocat, periculaque, quibus Imperatores feliciter defuncti sint, recenset. In his praecipue tumultum ab Albino excitatum memorat. Ad certiorem itaque scientiam nil amplius requiritur, quam ut, quo anno Albiniani hi conatus compressi sint, disquiramus.

§ XII. Enimvero novi hic circuitus. Dissident ii, quorum 0551B magnam in his rebus auctoritatem esse, paucissimi ignorant. Unicus tamen annus tantum eos sejungit. Placet his a. CXCVII; aliis a. CXCVIII. Nos, quibus aliquid, quod ad caussam omnem discutiendam pertinet, praetermittere religio est, indubitatis rationibus, quid sentire oporteat, docebimus. Quod eo quidem libentius fiet, quoniam omnis haec disceptatio de Apologetici anno ex hoc negotio pendet. Pervulgata prior est opinio, quam plerique fastorum conditores (Vid. Onuphr. Panvinius fastor. consul., p. 241, Heidelb. 1588.) , Caesar Baronius (Annalium Tom. II, ad annum CXCIX, n. I, p. 293.) , Franc. Mediobarbus (In Numism. Imper., p. 271, Mediob. 1683) , celeberrimus Tillemontius (Histoire des Emper. Tom. III, P. I, p. 72 et p. 404) compluresque 0551C alii tuentur. Hi si majori rationes suas industria munivissent, inviolatas sine dubio ac tectas conservassent. Munivissent vero, ut opinor, si quemquam tam audacem fore putassent, ut eas pervertere ac rejicere conaretur. Ego sine omni mora iis me addictum esse profiteor. Cujus consilii rationes, antequam eorum, qui secus sentiunt, apparatum disjiciam, expositurus sum. Fundamentis enim computationis nostrae indicatis, facilius judicabitur quod pretium alteri sit statuendum. Primo omnium hoc observari volo, non diuturnum Albinianum fuisse bellum, sed altero anno coeptum, altero absolutum. Magnis ac festinatis itineribus in Galliam ex Oriente Severus advolabat. Aderat et statim hostis Albinus. Nec mora; congrediuntur, ac velitationibus 0551D quibusdam de summa rei publicae, haud quidem ita magnis, decertant. Ancipiti initio marte pugnabatur, ac in spem victoriae Albinus jam erectus erat. Sed paulo post fatalis ac decretoria prope Lugdunum pugna die XI. kal. martias, Severo victoriam, Albino afferebat interitum. Omnes, quos habemus, scriptores cuncta haec brevi tempore gesta, nec ulterius quam in alterum annum protracta esse, testantur. Nec quod excipi possit ullo modo intelligo. Jam, cur duos hosce annos CXCVI. et CXCVII. esse velim, accipe. Tria in aciem argumenta educam. Pescennium Nigrum, alterum Severi aemulum, a. CXCIV. victum vitaque privatum esse, qui in dubium vocet aut vocare possit, nullus est. 0552A Non multo vero post in Galliam Severus sicarios mittebat, qui, ne quem augustae dignitatis porro haberet socium, Albinum de medio tollerent. Praeter Herodianum (Historiar. Lib. III. c. V., p. m. 133.) , ipsa Severi ad Albinum epistola, quam percussoribus ei reddendam tradiderat, apud Capitolinum (Vit. Cl. Albini c. VII, p. 212) hoc confirmat. Anno minimum post Nigri exitium hanc exaratam esse, vel levis ejus inspectio docere potest Eventus expectationi imperatoris cum non responderet, insidiaeque comparatae retegerentur, Albinus continuo arma in Severum capiebat. Is nuntio hoc accepto nil quieti dandum esse putabat; sed collectis e vestigio, quae poterant, copiis incredibili celeritate in Galliam, qua animi erat vehementia, 0552B properabat, Albinum que adoriebatur. Ne Byzantii quidem exspectare volebat expugnationem. Αὐτὸς δὲ, inquit de eo Herodianus (Hist. L. III, c. VI. p. 139.) τῆς ὁδοῦ εἴχετό, μηδεμίαν ἀνοχὴν ἀναπαύλης διδοὺς μήτε ἑορταῖς μήτε καμάτοις, κρύους καὶ θάλπους ὀμοίως καταφρόνων. Ipse iter faciebat sine intermissione, neque festos dies, neque labores ullos magnopere curans, algoris atque aestus juxta patiens. Hanc qui festinationem considerat, non potest, quin a. CXCVI, initium a. CXCVII. finem Albiniani belli factum esse constituat. Insidiatores concedam a. CXCV ablegatos a Severo esse. Anno hoc pene finito eos in facinore deprehensos esse, adjungam. Denique A. CXCVI jam exorso rei ejus certiorem Severum esse factum dicam. Intra haud ita multos dies morae impatientissimus imperator, qui currebat 0552C potius, quam proficiscebatur, Galliam post hunc nuntium acceptum attingere potuit. Aliud ex obsidionis Byzantinae tempore praesidium parabimus. Dio Cassius trium annorum spatio, ἐπὶ ὅλον τριετῆ χρόνον, oppugnatam a Severo hanc urbem fuisse, scribit (Hist. Lib. LXXIV, p. 845, ed. Francof. 1606.) . Omnes rei circumstantiae, id quod Tillemontio (Voy. Not. Viv, sur Sévère, T. III, Hist. des Emper., P. I, p. 401, 402.) jam observatum esse video, non de completo annorum trium circulo has voces explicandas esse jubent, sed ita tantum, ut tribus annis sibi succedentibus continuatam fuisse obsidionem indicent, licet fortassis primo exeunte coepta, tertio incipiente perfecta sit. Modus hic loquendi Graecis admodum familiaris est. Non 0552D disputabo, cui anno initium ejus assignari debeat, num a. CXCIII aut a. CXCIV: sufficit, quod iterum Dioni debemus (Histor. Lib. LXXIV, p. 844) Nigro nondum extincto urbem copiis fuisse cinctam. Cecidit is a. CXCIV. Sive igitur, quod aliqui faciunt, finis a. CXCIII, sive exordium a. CXCIV. praeferatur, semper vicimus. Nec tamen nego, melius longe eos sentire, qui A. CXCIV. eligunt, ac multis quidem de caussis. Cadit ergo expugnatio in a. CXCVI. Nondum vero in potestatem imperatoris urbs redacta erat id temporis, cum Albino occurrebat, Herodiano teste (Histor. L. III. c. VI. p. 139.) . Quin in itinere gallico jam constitutus fuisse videtur, cum receptae urbis nuntius ad eum perferretur. 0553A Quod si ergo Byzantii recuperati et profectionis adversus Albinum annus unus idemque est, ille vero necessario a. CXCVI sit, sequitur omnino A. CXCVII praelium lugdunense commissum fuisse. Si ad a. CXCVIII progrediaris, obsidionem una byzantinam per quatuor durasse annos confiteberis, id quod falsissimum esse ex Dione constat. Maximum est, quod postremo loco afferam, argumentum. Magna apud Gruterum, aliosque inscriptionum, magna apud Biragium numorum, vis est, quae natu majorem Severi filium, Antonium, Caracallam deinde vocatum, a. CXCVIII Augusti condecoratum esse titulo docet. Qua quidem commoti eruditi homines, licet de die, menseque disceptent (Vid. Ant. Pagi Crit. in Baron. T. II, ad A. CXCVIII, n. VII, p. 90; Henr. Norisius de votis 0553B decennal. Impp. p. 91, S. Tillemont Histoire des Emper. T. III, P. I, Not. XIX, sur Sevère p. 406.) de anni veritate non dubitant, ac Spartianum, qui id a. CC., decimo tertio Caracallae anno, factum fuisse ait (Vit. Severi c. XVI, p. 182.) , deferendum esse monent. Quo hunc jure reprehendant, quem ego quidem non de titulo Augusti, sed Imperatoris, Antonino a militibus imposito, intelligi forte debere, conjicio, non laboro. Ipsam sententiam et amplector, et nullis expositam esse dubiis agnosco. Egregie vero ea nostrae subvenit hoc loco computationi. Anno qui lugdunense praelium secutus est, honorem hunc Caracallae esse habitum ex Historicis liquet. Herodianus paulo ante 0553C parthicam expeditionem Romae (Histor. Lib. III, c. IX, p. 148.) Spartianus, ut aiunt, in Oriente illud contigisse docet. Alias rationes praetereo. Utraque sententia in anno CXCVIII conspirat, quo in Parthos Imperator movit. Quod si igitur, imminente jam parthico bello, a. CXCVIII Antonius Imperator salutatus est, nullo modo a. CXCVII occidisse Albinum, negari potest.

§ XIII.—Equidem sic argumentis hisce comparatum esse arbitror, ut communem de Albini clade sententiam certissimam esse doceant. Si res flagitaret, de aliis addendis essem sollicitus. Jam satius esse puto, ut, quid eos, quibus tritam relinquere viam placuit, commoverit, disquiramus. Levia sunt: nec tamen omittenda. Dion. Petavius primas teneat. 0553D Initium is oppugnati Byzantii ad a. CXCV refert. Quam ob rem necessarium quoque fuit, quum triennio obsidio ista continuata sit, ut A. CXCVII., quo Orientem reliquerit Severus, a. CXCVIII quo Albinum devicerit, fuisse diceret (Doctrinae tempor. Lib. XV. p. 693. ed. Paris. 1627) . Perspicuus est error, modo observetur, fontem ejus esse, quod male exordium oppugnationis byzantinae a. CXCV tribuerit. Haec vero, ut id faceret, ratio eum impulit, quod Nigro superstite tantae molis operi, qualis haec obsidio, Severum vacare non potuisse, credidit. Contrarium ex Dione vir eruditus discere potuisset, ut jam indicavi. Revocetur itaque cum Dione bysantinae oppugnationis initium ad verum suum a. CXCIV, et 0554A res ipsa, ut in gratiam nobiscum redeat, Petavium coget (Conf. Tillemont Hist. des Emper. T. III. Not. XVI, sur Sevère, p. 404) .

Henricus Norisius eidem se patrocinari opinioni innuit (Diss. de votis decennal. Impp. p. 93. Patavii 1686) , at rationes non aperit, Spartianum ab eo laudari video, quem nihil hujusmodi dixisse scio. Quare me confestim ad Anton. Pagium confero, cui hanc aeram ex instituto stabilire propositum fuit. (Crit. in baron. ad A. CXCVIII, n. V, p. 89) . Fallitur enim Tillemontius, qui Pagium secum facere ait . Summa rationum ejus, quas mire disjectas in unum colligo, haec est: Quinquennalia Severi, sine ulla controversia A. CXCVIII, Romae celebrata sunt, Herodianus vero statim post pugnam lugdunensem ingenti cum celeritate Romam eum petiisse, 0554B ac, simul ac adventaverit, Quinquennalia ista exhibuisse narrat. Quare si paulo post interemptum Albinum, cujus cladem decima nona februarii die contigisse nullus inficiatur, imperator Romam ingressus est, si inter reditum hunc ejus in urbem et quinquennalia nulla aut exigua mora fuit interposita, eumdem necis Albini et quinquennalium annum esse deberi, indubitatum est. Nisi, quam facilis in his rebus lapsus esset, scirem, certe admirarer, ab homine tam erudito infirmas ejusmodi ratiunculas proficisci potuisse. Mihi quidem in illis generatim id displicet, quod sic motibus Albinianis tres annos contra omnem fidem tribuit. Arma A. CXCVI, sumpta esse profitetur. Petavium alio loco reprehendit, 0554C qui ob eam, quae ipsi cum Pagio communis erat, sententiam, sequentem annum praetulerat (Diss. Hypatica P. II. c. XII. p. 221) . Neque tamen, se hoc pacto in longe difficiliores, quam Petavium, tendiculas incidere sentit, quum in tertium annum omnibus repugnantibus bellum istud protrahat. Est et aliud, quod hanc premit sententiam. Iter Severi in Orientem ad expeditionem parthicam, quod eodem anno CXCVIII. factum esse conceditur a viro docto, cum quinquennalibus istis, redituque in urbem conjungitur. At hoc omnium scriptorum adversatur testimoniis, qui sic de his rebus exponunt, ut sine omni dubio ad alium annum reditus Severi in urbem e Gallia, ad alium migratio ad debellandos Parthos referenda sit. Quid de rationibus speciatim dicam, 0554D quarum nulla se sustentare, vel leviter potest? Distincte quamlibet excutiam. Incertissimum est, a. CXCVIII quinquennalia Severum exhibuisse. Ipse celeb. Pagius hanc inculcavit regulam: Quinquennalia, Decennalia et id genus festa, modo anno quinto ineunte, modo exeunte indiscriminatim celebrabantur (Diss. Hypatica P. II, c. II, § V, p. 87) . Lubrico eam fundamento ab eo impositam esse non ignoro, illi nimirum, cujus princeps auctor est, sententiae, imperatores in solemnitatibus ejusmodi consularem semper dignitatem suscepisse. Neque tamen alioqui suis ea nervis destituta est, ut nonnulli sibi 0555A persuadent. Exstant et eorum, qui ineunte anno quinto aut decimo, et eorum, qui exeunte eo ludos hos exhibuere, exempla. In illis Constantinus M. est, cujus primum anni tricesimi diem, XXV Julii, ceremoniis tricennalium illustrem fuisse constat. Applicemus haec Severi annis, et videbimus, tam a. CXCVII quam a. CXCVIII, eum spectacula ista plebi edere potuisse. Praepositus est imperio circa medium forte a. CXCIII. Diem et mensem, de quo alii litigant, scire parum refert (Vide Tillemont Hist. des Emper. T. III. Not. VII. sur Sevère p. 393) . Ego ipsum interea Pagium sequar, qui Idibus Maii id factum censet (Diss. Hypat. P. II, c. XII, p. 220) . Quintus itaque imperii ejus a. CXCVII, mense Maio exordiendus erit. Quae jam vero ratio afferri potest, qua invicte demonstretur, non a. CXCVII, quo 0555B quintus Severi annus incipit, sed a. CXCVIII, quo desinit, Quinquennalia eum dedisse. Utrumque enim fieri potuisse certum est. Reliquorum deterior adhuc conditio est. Falsum est Herodianum dicere, Imperatorem statim post adventum in urbem plebi munera ista edidisse, quae quinquennalia vocat. Audiamus viri verba (Historiar. L. III, c. VIII, p. 145) : Ὁ δ᾽ οὖν Σεβῆρὸς εἰς τὸ τοῦ Διὸς τέμενος ἀνελθὼν, καὶ τὰς λοιπὰς τελέσας ἱερουργίας, ἐπανῆλθεν εἰς τὰ βασίλεια, καὶ τῷ δήμῳ προὒθηκεν ἐπὶ ταῖς νίκαις μεγίστας νομὰς, τοῖς δὲ στρατιώταίς ἐπέδωκε χρήματα πλεῖστα, ἄλλα τε πολλὰ συνεχώρησεν ἃ μὴ πρότερον εἶχον. Politianus ita vertit: Postea vero quam in templum Jovis ingressus est, omniaque sacrificia de more 0555C peregit, reversus in palatium magnoque congiario populum Romanum, victoriae nomine, prosecutus, ac nummos militibus largitus est, simul alia permulta indulsit, quae nunquam antea acceperant. Quinquennalium hic mentionem quaero, sed frustra. Pagium quidem dicere audio: Quae novitates gratiaque quinquennalium Severi indicia. Infelicem vero divinationem! Quasi non aliis temporibus, quam Quinquennalibus, istiusmodi rebus donari populus potuerit. Et quid obfuit, doctissime Pagi, quod voces illas Herodiani non videres, ἐπὶ ταῖς νίμαις? Ob victoriam de Albino reportatam, non Quinquennalis imperii caussa, de quibus ludis postea separatim Herodianus dicit, hanc liberalitatem Severus exercebat. Non minus in eo fallitur, quod ex Herodiano 0555D patere ait, Augustum statim post Albini cladem Romam contendisse. Dicit is quidem, quum Romam peteret, πολλῷ τάχει eum migrasse. At non iter illud coedem Albini confestim excepisse memorat (L. c. pag. 145) . Potius, non antea eum Romam esse reversum narrat, quam res ordinasset Britanniae, composuisset Galliam ac de magna amicorum Albini copia supplicium sumpsisset. Quae tanti momenti sunt negotia, ut multum temporis in perficiendis illis consumptum sine dubio fuerit. Nihil igitur jam certius esse affirmamus, quam A. CXCVII motus Albini, auctore ejus occiso, sedatos fuisse.

0556A § XIV.—Atque sic inoffenso pede ad reliqua pergi, annusque Apologetici nostri facilius constitui potest. Libere igitur a. CXCVIII, laborantibus fratribus eo subvenire voluisse, pronuntio. Locus, qui hanc firmat opinionem, hic est: Sed et qui nunc scelestarum partium socii aut plausores quotidie revelantur, post vindemiam parricidarum racematio superstes, quam recentissimis et ramossisimis laureis postes praestruebant? quam elatissimis et clarissimis lucernis vestibula enubilabant? quam cultissimis et superbissimis toris forum sibi dividebant? non ut gaudia publica celebrarent, sed ut vota propria jam edicerent in aliena solemnitate et exemplum atque imaginem spei suae inaugurarent, nomen principis in corde mutantes. Eadem officia deperdunt et qui Astrologos et Aruspices et Augures et 0556B Magos de Caesarum capite consultant (Apolog. c. XXXV, p. 458) . Non fugit illustris hicce locus Baronium: non Tillemontium praeteriit. Sed neuter, quod absque diminutione tantorum hominum dixerim, eo recte uti potuit, eo quod in aliis rebus errarent. Vidit aliquid Baronius ac de strage reliquiarum Albini eum interpretandum esse, bene monuit (Annal. ad a. CC, n. III, p. 198) . Aetatem libri idcirco recte notare non potuit, quoniam a. CXCVIII. Severum reducem factum fuisse Romam, ac a. CXCIX, Parthis signa demum illata esse, statuit. Tillemontius vero, cujus industriam stupendam alioqui esse fateor, de Nigri eum sectatoribus improvide intellexit, quos quum Parthis jam Severus immineret, Plautiano suasore, eum persecutum esse, Spartianus 0556C (Vit. Severi, c. XV, p. 181) prodit. Propterea a. CC aut CCI Apologeticum exaratum esse voluit . Quamquam ne id quidem intelligo, cur hanc Nigrinianorum stragem, quam Spartianus inter belli parthici initia collocat, post ipsam difficillimam urbis Atrae obsidionem accidisse, vir eruditus censeat. Nos, diligenter excusso Tertulliani loco, facilem negotio exitum inveniemus. Parricidae quinam sint in eo, apertum est; ii nempe, qui Albino imperium affectanti aut ope aut consilio affuerant. Cicero jamdudum sic senserat (Philippica II, c. XIII, p. 446, T. II, Opp. ed. Gruteri) plus etiam quam parricidas ejusmodi esse homines: siquidem, ut addit, atrocius est patriae parentem quam suum occidere. At horum longe plurimi qui aut vere criminis 0556D istius rei erant, aut falso habebantur, tam in Gallia, quam Romae deinde supplicio affecti erant, praeter eos qui aperte arma tulerant. Herodianus et Spartianus hic possunt consuli. Atque hoc est, quod vindemiam Tertullianus vocat. Racematio quaedam, ut quidem Imperator putabat, adhuc supererat. 0557A Suspicax scilicet et simul argenti cupidus princeps, quum jam omnia tranquillitati restituta essent, nihilominus quosdam e latebris veluti protrahebat, quos insidias sibi fecisse aiebat, ac ad mortem ideo rapi jubebat. Ista vigente racematione, ut loquitur, Tertulianus scribebat. Scire itaque, quo tempore reliquias seditiosorum investigaverit Severus, est ipsum Apologetici annum scire. Ipse vero illud indicat post solemnia quaedam Romae facta evenisse, in quibus isti imperatoris inimici magnum falso gaudium prae se tulerint. Quantum intercesserit intervallum non addit. Patet tamen, haud ita magnum intelligi debere. Est et alius in alio ejus libro locus, qui, quod ad hoc momentum, hinc quasi explicat (Libro ad Scapulam c. I. p. 552. Opp.) : Nunquam, ait, Albiniani, aut Nigriani, vel Cassiani inveniri potuerunt 0557B Christiani: sed iidem ipsi, qui per genios eorum in pridie usque juraverant, qui pro salute eorum hostias et voverant et fecerant. De eadem re loquitur vir ingeniosus, de qua in nostris, quae exponimus. Vocem itaque pridie, quae breve denotat tempus, ad utrumque trahi, quid prohibet? Quaenam vero erant haec gaudia publica, ad quae respicit? Fallor aut quinquennalia innuit. Romam quidem quum ingrederetur Severus post interfectum Albinum, gaudiis omnia et plausibus personabant (Vid. Herodianus Histor. Lib. III. c. VIII, p. 145) . Nec nobis id obesset, si quis eam hic laetitiam publicam indicari diceret. Longe tamen probabilius arbitror de quinquennalibus sermonem esse, cum alias ob caussas, tum quod vota pro salute 0557C Augusti tum esse facta, subindicat: Sed ut vota propria jam edicerent in aliena solemnitate, et reliqua. Ecquid vero notius, ludis quinquennalibus hunc morem praecipue observatum fuisse? Equid his numorum inscriptionibus celebrius: Vota Decenn. Suscep.? Tangit has ceremonias sine dubio Herodianus, qui praeter munus illud, quod Romam redux Imperator populo exibuerat, aliam ejus hujus generis liberalitatem paulo ante parthicam expeditionem commemorat. νομάς τε μεγαλοφρόνως ἐπεδίδου, ἐπετέλεσε δὲ καὶ ἐπινικίον ἀγῶνα, τοὺς παντάχοθεν μούσης τε ὑποκρίτας, καὶ ἀνδρείας μαθήτας μεταπεμψάμενος (L. III, c. VIII, p. 147) . Sed et congiaria dedit uberrima et certamen proposuit, undique accitis ludionibus atque athletis. Idem Spartianus perhibet (Vita Severi, c. XIV, p. 150.) cujus haec sunt: 0557D Profectus deinde ad bellum parthicum est, edito gladiatorio munere et congiario populo dato. Vide, quam amice hi duo conspirent: quam apte uterque praecessisse aliquam magnae munificentiae solemnitatem expeditionem parthicam tradat. Quae si celeberrimus attendisset Tillemontius, aliter sine dubio instituisset. De Pescenni Nigri sectatoribus, quas in Syria venabatur Severus, sermonem hic esse censet. At eos inducit Tertulianus, qui Romanis interfuerint spectaculis. Quales, qui in Syria delitescebant, Nigri sectatores non erant. Quo anno, num a. CXCVII aut CXCVIII festos hosce dies imperator indixerit, parum curo. Id mihi tantum, ut ostendam, incumbit, sanguinem denuo Albinianorum, ut credebantur, 0558A profusum fuisse, quum in eo esset, ut Parthos invaderet. Nullus quidem si produci testis posset, nihilo minus certa mea esset computatio, qui omnium instar Tertulianum commendare possem. Adest vero commode Spartianus, auspiciaque novi belli caedibus hominum inquinata fuisse, tradit (Vita Severi c. XIV, p. 180) : Multos inter haec (dum se novo bello accingeret, dum ludos populo spectandos praeberet, de quibus aliisque in superioribus dixerat) caussis vel veris vel simulatis occidit. Damnabantur autem plerique cur jocati essent: alii cur tacuissent: alii cur pleraque figurata dixisseut: ut esset imperator vere nominis sui, vere Pertinax et Severus. Huc etiam, quae paulo post consequuntur, verba refero, quae, ut opinor, non ad solam Nigrinianorum in Oriente persecutionem 0558B pertinent, et cum ultimis Tertulliani conferenda sunt: Multos etiam, quasi Chaldaeos aut vates de sua salute consuluissent, interemit, praecipue suspectos unumquemque idoneum imperio. Transacta res est. a. CXCVIII, omnium consensu, in Parthos Severus profectus est. Tum post quinquennalia exhibita, quum jam nil nisi praelia et Parthorum funera spiraret, racematio illa rebellium, de qua Tertullianus, contigit. Igitur, quin eodem anno Apologeticus sit exaratus, dubitari amplius nequit. Licet nunc quoque annum primum calamitatum christianis imperante Severo illatarum designare. Sustinuerant jam per aliquod tempus furorem hostium, quum pro eis noster verba faceret. Certe nusquam de vulneribus nuper inflictis, sed inveteratis jam malis, loquitur. 0558C Quod, si non prius, minimum a praecedenti a. CXCVII miserias eorum repetendas esse, ostendit.

§ XV.—Habes jam, quae de aetate Apologetici Tertulliani tecum communicare statui. Equidem, ut cum robur, tum perspicuitatem iis compararem, pro viribus studui, utrumque num consecutus sim, aliorum esto judicium. Aliquid si obscuritatis adhaeret, non tam meo id vitio factum esse cogitabis, quam negotii ipsius. Habent hoc disquisitiones ejusmodi, ut semper aliquid domesticarum secum vehant sordium. Sed nec iis, qui prima merent stipendia, scribuntur, verum iis qui jam aliquem inter cives eruditos gradum nacti utriusque historiae, rerumque criticarum non ignari sunt. Quibus quidem, quod illis perobscurum videtur, nullam difficultatem parere 0558D solet. Mihi, si fata velint, suisque labor noster fautoribus non plane caruerit, hac via pergere propositum est. De reliquis Tertulliani operibus non eadem tantum industria, verum etiam de vita ejus satisque diligentius, quam huc usque factum video, peculiari libro commentabor; cui dissertationes quasdam in opera ejus adjiciam.

Dudum est, quod eruditiores novam eorum editionem exoptant. Ac nemo me quidem libentius hoc onus in se devolvisset, si ea mihi vivendi sors obtigisset, ut me rite eo defungi posse putarem. Quae quum mihi negata sit, ea tamen, qua dixi, ratione, non tam de hac parte, quam de ipsa Historia sacra et civili bene mereri, constitui. Molitus est ejusmodi 0559A opus immortalis memoriae vir, Henricus Dodwellus (Ex vita ejus a Fr. Brockesby scripta vid. la Roche Bib. Angl. Tom. 1. P. 1. p. 86. 87) . Mors quominus ad finem perduceret, prohibuit. Ego vero vehementer dubito, an par eruditioni candor ac judicii maturitas in eo futura fuisset. Habemus Tertulliani vitam a Petro Allixio: At eam, quam si dixero minus esse perfectam ac elaboratam, a veritate non aberravero. Sint ea, quae in hac Dissertatione ex ea consideravimus, speciminis loco. Petri Thomae 0560A du Fosse vitam Tertulliani, quam sine nomine auctoris prodiisse, Dupinius testatur (Bibl. des Auteurs eccl. Tom. XVIII. p. 258) , nec ego, nec omnes forte, qui extra Galliam versamur, vidimus. Palma igitur adhuc in medio posita est; quam ut mihi vindicem, si vixero, studebo. Non is sum, qui me iis, quos nominavi, viris doctrina longe inferiorem esse nesciam. Idem tamen, nimis fortassis audacter, Dodwellum veritatis amore, caeteros assiduitate et diligentia me superaturum esse, spondeo.