Praefatio.

Hebraeum Canonem, seu veteris Testamenti versionem ex Hebraeo adornatam abs Hieronymo, quae laborum ejus ac vigiliarum longe nobilissima pars est, eaque caeteris utilior omnibus, tomo isto operum ejus nono complectimur. Sed antequam dico, quid istuc rei sit, quidve propositum nobis in hac adornanda provincia fuerit, aut praestitum, lectoris praeoccupanda sunt mihi judicia, et quam facile dicam impingeret diligentiae nostrae, praecavenda sedulo, et deprecanda. Neque enim dubito, fore plerosque, caetera nec malos homines, nec divinarum prorsus rerum ignaros, qui hunc laborem primo statim intuitu libri, aut minus utilem, aut certe Hieronymianarum scriptionum Collectioni non adcensendum judicent, cum perfunctorie animum advertentes, eadem quae in Vulgata Latina versione continentur hic legent, hancque ab illa editione nihil propemodum differre, existimabunt. Porro supervacaneum, aut ad quaerendam Collectioni molem institutum putabunt, eam modo Hieronymianis scriptis annectere, quae licet ex omnibus Latinis sacrarum Scripturarum interpretationibus probata una sit, caeterarum optima ac fidelissima, sit etiam quam qui maxime genuinus Hieronymiani fetus ingenii, ex quo interpres omnium aetatum, omnisque memoriae longe doctissimus audiit: tum ita quoque pervulgata illa est atque obvia, toties, totque locis, tot formis, tamque variis jam inde ab inventa arte typographica, multo autem magis post Tridentinae synodi decretum recusa, ornata, atque exposita, ut vere bibliothecas orbis impleverit, sitque iis etiam in promptu, qui aliam plane quam in versandis libris vitae rationem instituerunt. Nos ipsi, quod minime diffitemur, cum ante hoc ferme quinquennium novam hanc operum Hieronymianorum editionem animo moliremur, diu multumque dubitavimus, num e re nostra aut lectorum esset, eam versionem, tametsi pridem a Benedictinis editoribus nedum junctam, sed toti collectioni praepositam, retinere: et cum multa animo obversarentur, illud cumprimis sollicitos nos habebat, ut ne actum agere videremur, atque in eorum, quos haec fert aetas, vitium incidere, qui per chartarum plaustra ad immortalitatem grassantur. Ac fere propositum fuerat, solas variantes lectiones, quas veteres mss. libri suppeditabant, in unum colligere, easque paucis annotationibus de more expositas cum duplici Psalterio, aliisque nonnullis libris qui in Vulgata non habentur, Hieronymianis apponere et proferre in lucem. Verum cum in editionis programmate hac ipsa de re Publicum et doctissimos quosque ex omni Italia, datis litteris, consuleremus, ea fuit una omnium sententia de universo opere serie integra recudendo, ut quibus aliter videri posset, palmaris isthaec responsio sit: Nos publico judicio niti, et plus malle doctorum hominum suffragiis tribuere, quam eorum, si qui essent, qui hanc cum Vulgata similitudinem causarentur, socordiae concedere. Sed fuerunt praeterea gravissimae, quae ad hanc me operam causae invitum ferme adduxerunt, quas et cordatum quemcumque lectorem persuadere posse, non dubito.

Et vero non haec nos primum ad augendam libri molem accrevimus, sed ab editoribus Benedictinis adjuncta sunt pridem Hieronymianorum operum editioni, immo tota auspicato ab his incoepta Collectio est, utpote ab omnium nobilissima lucubrationum earum parte. Nos adeo qui totum, ut ita dicam, scriptionum Hieronymianarum orbem primi complectimur, et quae haud sane pauca pridem desiderabantur, monimenta collegimus, ut haec demum integra atque absoluta editio prodeat in publicum, si ea parte careamus, quae veteris editionis fuit potior, jam non auxisse pro more, sed priorem operis dignitatem imminuisse, dicemur. Suo autem jure quantum decesserit, homo ad elegantiam excultus desideret; nam cum primum illa prodiit in lucem, litterato Orbi, si unum Ricardum Simonium excipias, acceptissima cumprimis fuit, non ea solum de causa, quod supra caeteros ejus editionis tomos diligentissime elaborata, et collato Martianaei et Pougetii, qui multum illi labore atque eruditione sua profuit, studio perfecta sit; sed praecipue ipso veterum monimentorum merito, ac nativa propemodum sui dignitate tantam iniit a studiosis gratiam. Testem dabo hujus rei hominem, cujus eo certius erit ac luculentius testimonium, quo magis ipse studiis monachorum sanctorumque Patrum infensus, caetera doctus, et lacessitus à Martianaeo, nihil non 0011 egerit, ut ejus labori, arrepta quaquaversum occasione, detraheret. Dico Hieronymianarum Quaestionum auctorem, cujus odia exercentem calamum, ipsa inter jurgia, haec in adversarii sui laudem profiteri, vis veritatis coegit: «Non possum non laudare consilium Martianaei de edendis Hieronymi Versionibus, quemadmodum exstant in antiquissimis libris, sine mutationibus, quae postea in iis factae sunt, eoque ordine quo inveniuntur iisdem in libris; non omissis antiquis distinctionibus, quae in iis cernuntur. Videmur enim nobis videre eas Versiones, quales e manu Hieronymi prodierunt, aut certe quam minime fieri potuit, immutatas.» (Jo. Clericus quaest. 9, num. 2.)

Atque haec quidem bona satis est ratio critici testimonio conjuncta, sed quae me praecipue causa permovit, alia est, quod meo ipse periculo expertus sum, aliter vix fieri posse, ut quae maxima sunt hujus libri commoda, ab studioso perciperentur, nisi totum ejus interpretationis contextum digereremus. Ex his quaedam, ut fiant exemplo manifestiora, proferamus. Tantam in unoquoque libro variantium lectionum silvam, emendationum quoque et glossematum ingentem vim aut nullo cum fructu, aut non eo saltem, qui est lectu debitus, carptim oculis usurpes: quae si ad suum quaeque contextus locum notentur, irritant animum, et provocant legentis arbitrium; contra si ad quem modo versum referantur, docere velis, et laciniosis saepe verborum ductibus uti opus sit, et taedium potius quam ingenium homini eruditionis cupido moveas. Scholia autem, quae innumera propemodum sunt, maxime in Octateuchum, ne hac quidem industria proponere est commode: cum enim illud dumtaxat laudas, quod verbum respiciunt, ipso monito, molesto scilicet atque ingrato, plura quam ipse contextus habet, verba conjungas: quae vicissim e regione posita, nullo negotio, uno obtutu in oculos mentemque incurrunt. Idem dicendum plane est de obelis atque asteriscis, qui cum passim alibi, tum praecipue iis in libris, qui ad Graecum exemplar emendati sunt et recogniti, tanto numero obveniunt, ut otio abutatur, et patientia nostra, si quis id sibi pensi det, ut singula memoret, nedum ut causas enarret. Quoties vero eadem in notis repetenda erunt? qui modus erit legentis aut dictantis fastidio? quae ratio laudandorum codicum? Vetus autem illa versuum distinctio, quae tanti nunc fit, ac tantae refert antiquitatis memoriam, verbis repraesentari vix posse arbitror: omnino autem ut quis utiliter praestet, ne vix quidem. Tum ipse etiam Hebraei Canonis conspectus, atque ordo, quem tantopere praedicant, praeverti penitus necesse sit. Ad haec solidi quidam sunt sacri libri abs Hieronymo quidem in Latinum conversi, non autem in Vulgatam editionem recepti, qui suum hic sibi vindicant proprie locum. Tale Psalterium est ex Hebraeo archetypo, quod vetere jamdudum in Ecclesiis obtinente interpretatione ex Graeco, ne turbae in populo, longa jam habitudine psalmis illis assueto, cierentur, substitui non potuit: cumque sit omnium fidelissime, ac doctrina incredibili elaboratum, solum fere ad privatam eruditionem legentium superat. Tales aliae sunt sacrorum librorum versiones juxta LXX Interpretes, ut est altera Jobi atque Esther, duplex item Psalmorum recognitio, sive quae Romana et quae Gallicana Psalteria audiunt, quae in Vulgatae recensione, vel plane, vel ad eum saltem modum non sunt: pretium autem est summum operae cognovisse.

Quicumque haec sedulo rationum momenta expenderit, nullus jam dubito, quin aequi bonique consulat propositum nostrum, ac bene locatae in universo recensendo textu operae nos sinat conscientia frui. Sed erunt fortasse qui alia de causa contradicere, atque, illa vixdum sublata calumnia, graviorem e vestigio invidiam creare in nos studeant. Compertum nempe cum sit, Hieronymi maxima saltem ex parte versionem esse, quae Vulgata editione continetur, dum eam emendare, ac pristinae integritati satagimus restituere. Tu ne, inquiet fortasse aliquis, recensione hac tua eam editionem excludis, quam remotissimae antiquitatis memoria, multo autem magis oecumenici Tridentini concilii auctoritas, et plura deinceps pontificum decreta unam ex omnibus sacrarum Scripturarum Christianis hominibus commendarunt? Mihi vero id neque in mentem venit, nec si cui umquam veniat, ille mihi sapere videatur. Quin immo summam ejus editionis laudem, dum spiritus hos reget artus, tuebimur, ut ad fidei ac morum doctrinam imbuendam tradendamque, nihil non grave et praestantissimum in ea esse profiteamur, et quam adeo in hisce rebus auctoritatem obtinuit, sartam tectamque praestemus. Nihilosecius si quae veterum librariorum aut incuria, aut perversa cura irrepserunt in eam menda, et partibus insident minime necessariis ad fide 0013 morumque leges componendas, homo cui cordi est rerum sacrarum dignitas, ea qua par est, probabilitate ac religione usus castiget: minime omnium ei arbitror succensendum, immo vero bene illum ingenio suo ac diligentia de sacris litteris meruisse. Id olim viri praestiterunt summe catholici, summique itidem Vulgatae patroni, e quibus, ut interim Henricum Buchentopium praeteream, numquam non laudem promeruit doctissimus Franciscus Luca Brugensis, qui amplius quater mille loca, quae post Clementis VIII recognitionem, emendatione indigerent, aut correxit, aut bonis argumentis corrigenda indicavit: et card. Bellarminus, qui datis ad eum litteris, plura iis adhuc superesse in melius mutanda, si is esset animus, ingenue professus est. Tu nostros conatus ejusdem aestimato esse animi ac voluntatis: ac si demum tanti sunt, quae proponimus emendanda, his adcense, quae tantam a te ex aliorum accepta studio gratiam inierunt.

Tamen etsi alia omnino provincia est, quam nos sumpsimus, neque in ea adornanda, id nobis putavimus negotii dari, ut tertio quoque verbo, secus ne esset in Vulgata editione, dispiceremus. Hac sane ipsa de causa retinetur qui ante nos erat titulus universi operis Bibliotheca Divina, quem caetera probamus parum, et a S. Interprete perscriptum fuisse, omnino non credimus. Scimus vero jamdiu olim obtinuisse apud Veteres, quos Martianaeus laudat, et qui eum fugerunt, scriptores; sed nec ignoramus vicissim ab aliis diversos praeferri, et in mss. praesertim codicibus pro suo quemque arbitratu, atque ingenio amanuenses lusisse. Celeberrimus noni saeculi Latinorum Bibliorum ἐπανορθωτὴς Alcuinus, de quo plura inferius dicenda nobis erunt, caeteris repudiatis omnibus titulis, Pandecten inscripsit, hocque ejus proprium nomen esse, contendit. Sententiam suam eo exaggerat epigrammate, quod et inter ejus opera vulgatum est, et ad calcem sacri textus a se recogniti atque emendati in Vallicellano de Urbe ms. habetur:

Nomine Pandecten proprio vocitare memento
Hoc corpus sacrum, lector, in ore tuo.
Quod nunc a multis constat bibliotheca dicta
Nomine non proprio, ut lingua Pelasga sonat, etc.
Verum haec ex ejus occasione tituli, neque enim nostri est instituti, quot apud Latinos, quamque variis nominibus Scriptura appellata sit, persequi. Voluimus, ea retenta inscriptione, quae etiam prae caeteris ferme obtinuit, et nos lubricae disputationi subducere, et quam longe a prurientium ingeniorum affectata novitate absumus, significare.

Propositum autem unum est nobis, Hieronymianam interpretationem exscribere ab antiquis libris, qui propius, quoad ejus fieri potuit, ab ipsius Interpretis aetate absunt, antequam eos sive glossatorum pervaserint manus, sive sententiarum e vetustiori versione usus immutarit. Ac sane si Octateuchum excipias, quos tamen libros minus minusque impendio correctorum περιέργεια depravavit, reliquos omnes Hebraei Canonis tam et vetustis, et sinceris ab apographis fontibusque derivamus, ut de earum lectionum fide, ac Hieronymiani operis germanitate dubitare vix liceat. Sicubi ergo inducendum quempiam versum dicimus aut sententiam: si cubare in mendo locum, vera lectione proposita, animadvertimus: demum si aliter atque obtinet vulgo, nectimus: haeremus etiam aliquando, atque in diversa veteres quoque chartas abire observamus, ex fide nostrorum exemplarium facimus; nec alio quam ad Hieronymianae versionis dignitatem asserendam, aut vindicandam, quicumque tandem hic labor est, fine exantlatur.

Ut vero propositum hoc nostrum probe teneas, ac scias quanti nobis labor hic steterit, repetenda rei memoria est, ex qua tota propemodum Hieronymianae versionis pendet historia, deque ejus, quam vindicatum imus, germanitate judicium. Vixdum erant quatuor elapsa saecula, ex quo in publicum versio S. Doctoris prodierat, ac passim auctoritatem apud omnes fere obtinebat, cum jam vilescere visa est mendis obsita, quae in tanto describentium librariorum numero, tantaque utentium varietate, cavere hominum diligentia non poterat. Id aegre ferens Carolus Magnus imperator, homo ad Ecclesiae aedificationem atque ornamentum natus, ut pristinae integritati restitueretur, atque omnibus Ecclesiis, maxime Gallicanis constaret emendatissima, quanto maximo potuit studio atque auctoritate contendit. Volumus, inquit in Capitularibus, et ita Missis nostris mandavimus, et praecepimus, ut in Ecclesiis libri canonici veraces habeantur; sicut jam alio Capitulari saepe mandavimus. Alcuino 0015 autem, sive Albino, qui in magna imperatoris existimatione consuetudineque tum vixit, utpote omnium, quos ea tulit aetas, eruditissimo, tantum instaurandae Scripturae opus demandatum est. Ac sunt quidem, qui eum tradant vernaculis interpretationibus non contentum, addiscendis originalibus linguis, Hebraica et Graeca, operam impendisse, iisque esse in hoc labore feliciter exantlando usum. Verum quae tria ejus peritiae in Hebraico textu tractando profert argumenta nuperus ejus laudator Hodyus ex Commentariorum libris, in quibus Hieronymianam versionem, qua utebatur, ex Hebraeo interdum correxisse, et nonnumquam diserte repudiasse autumat, nihil profecto sunt, neque enim Albini illa sunt, sed ipsiusmet Hieronymi, a quo ille descripsit, totidem verba. Sunt vero isthaec: In cap. Gen. XXV, 8: Quomodo convenit Abrahae tam sancto viro quod dicitur, Et deficiens mortuus est? Respondeo, in Hebraeo non habetur, deficiens; sed a Septuaginta Interpretibus additum est. Et in Eccles. IX: Notandum est, quod per totum librum ubicumque dicitur, Filii hominum, in Haebraeo habetur, Filii hominis, hoc est, Filii Adam: et omnis pene Scriptura hoc idiomate plena est, universum genus humanum Adam filios vocans. Denique in cap. XII: Obmutescere quoque, sive, ut melius habetur in Haebraeo, surdescere, aures significat. Haec, inquam, omnia pura putaque sunt Hieronymi verba in Commentariis ad ea Scripturarum loca: quod miror magis eruditum virum latere potuisse, cum nemo jam nesciat, pleraque omnia Albinum ex Hieronymianis fontibus delibasse. Igitur, non ut quamdam, si libet, Orientalium litterarum aurulam Magni Caroli magistro invideam, sed ut quibus ille instructus subsidiis editionem suam adornarit, innotescat: sic statuo, minime illum hoc sibi negotii dedisse, sed neque eam illi fuisse mentem, ut originales textus consuleret, et se archetypis Hebraeo et Graeco conformaret. Tota fuit ejus industria in conquirendis undequaque Hieronymianae versionis codicibus, iisque sedulo inter se conferendis, ut quae probanda sibi esset lectio, ex eorum fide, qui melioris emendationis et notae viderentur, decerneret: sive illam praeterea ad sanioris criticae regulas, sive ad ipsiusmet Hieronymi testimonia expenderit.

Opus integrum, vetus scilicet ac novum Testamentum novo hoc pumice expolitum, atque emendatum jam senex, cum annum plus minus octogesimum secundum ageret, in Coenobio, cui praeerat, S. Martini apud Gallos Turonenses absolvit, eidemque imperatori Carolo Magno obtulit. Exstat nuncupatoria ipsa Epistola nunc inter alcuinianas vigesima ex eodem S. Martini coenobio data, ubi de sui ratione operis regem alloquens, sacros, inquit, libros in unius clarissimi corporis sanctitatem connexos, atque diligenter emendatos Vestrae Clarissimae Auctoritati dirigere curavi. Tum alia ad Gislam epistola sexto suorum Commentariorum in Joannem libro praefixa, ubi se ait, occupasse domini regis praeceptum in emendatione veteris novique Testamenti. Paria his habet ipsemet Carolus, Jampridem, inquiens, universos veteris ac novi Testamenti libros librariorum imperitia depravatos, Deo nos in omnibus adjuvante, examussim correximus. Denique et Sigebertus Gemblacensis in Chronico ad annum 790 correxisse Alcuinum, Divinam Historiam jussu ipsius regis; et libro de Scriptoribus Ecclesiasticis, cap. 83, jussu Imperatoris correxisse Divinam Bibliothecam, tradit. Quae nos testimonia huc etiam retulimus, ut certius constet, quod dicebamus, non videri ad Hebraicum Graecumque textum eam editionem recognitam, quorum nec verbo tenus meminere qui eam posteris commendarunt. Porro nonnulli etiamnum codices ejus recensionis superant, quorum duos praegrandi mole, cum Romae ageremus, tractavimus nos ipsi, interdum et consuluimus. Alterum, quem et Victorius saepe laudat, servant S. Pauli extra muros armaria: alterum Vallicellana bibliotheca, quem Baronius pro ingentis pretii thesauro habuit, utpote quo usi, non sine grandi laboris compendio, fuerint eruditi viri, qui post Tridentini concilii decretum, reformandae Vulgatae editioni insudarunt. Exstant et quaedam epigrammata ad calcem voluminis, e quibus satis abunde fuerit, paucos hos versus pro ejus licet saeculi vitio inficetos, qui vel auctorem, vel impulsorem operis nominant, exscripsisse:

Codicis istius quot sunt in corpore sancto
Depictae formis litterulae variis,
Mercedes habeat, Christo donante, per aevum
Tot Carolus rex, qui scribere jussit eum.
0017 Pro me, quisque legas versus, orare memento,
Alcuin dicor ego: Tu sine fine vale.

Jam vero persequi haud vacat, quam longe lateque in Ecclesiis editio ista obtinuerit, obsequente imperatoris auctoritati orbe propemodum universo. Vix tamen dictu est, quo, semel data sacri textus emendandi facultate, studiosorum industria evaserit. Tum scholiis onerati sacrorum codicum margines, notisque variantium lectionum aut emendationum ex Hebraeo, non illo quidem archetypo, sed aut aliis pro lubitu punctis instructo, aut ex neoterici Judaizantis ingenio in Latinum converso. Hujusmodi ferme usum libro existimo Hebraeum scholiastem, quem vocant, et supparem faciunt Rabbano Mauro, qui tot illa glossemata, quae et nos retinuimus ad libri oram, congessit, et qui licet saepius contentios magis quam vere interpretari videatur, interdum etiam falsa ipse lectione decipi, aut melioris penitiorisque significatus ignoratione labi, suum tamen studium ita ejus aetatis hominibus approbavit, ut vendibiliores nullos haberent librarii codices, quam quibus notas illas apposuissent. Quid quod Hieronymus ipse diu potuit terrae ille filius Martianaeo videri, ex quo tanta eum inter et Simonium lis fuit? Taceo nunc alios sequiorum temporum, qui cum aliquid sibi viderentur in Hebraica lingua eruditionis consecuti, ad refigenda suopte ingenio Latina exemplaria operam suam conferebant, eoque plus se putabant bene de sacris litteris meruisse, quo pluribus locis ab recepta lectione abluderent. Insignis in hanc rem Hugonis de S. Victore, qui duodecimo ineunte saeculo floruit, locus est lib. de sacris Scripturis cap. 9, ubi, Octavo, inquit, loco Hieronymus accessit non jam de Hebraeo in Graecum, sicut priores, sed de Haebraeo in Latinum transferens sermonem: cujus translatio, quia Hebraicae Veritati concordare magis probata est, idcirco Ecclesia Christi per universam latitudinem prae caeteris omnibus translationibus, quas vitiosa interpretatio, sive prima de Hebraeo in Graecum, sive secunda de Graeco in Latinum facta, corruperat: hanc solam legendam et in auctoritate habendam constituit. Usu autem pravo invalescente, qui nonnumquam solita magis quam vera appetit, factum est, ut diversas diversis sequentibus translationes, ita tandem omnia confusa sint, ut pene nunc quid cui tribuendum sit, ignoretur. Hinc porro exorta illa correctoria, ut vocant, sive castigatoria, quae tametsi hominum caetera doctorum studio concinnata sunt, iisdem tamen vestigiis insistere haud potuerunt: novas autem sacro textui mutationes intulerunt: dum appositas margino librorum notas alii pro veris lectionibus substituunt, aut simul una inferunt, ac pro suo quisque arbitratu addit, delet, immutat. Hujusmodi exemplar narrat se vidisse Lindanus pervetustum in Carthusia Zeelhemensi juxta Diesthamiam sita, quod Biblia ad codices Caroli Magni perdiligenter castigatos notabat emendanda locis sane ut non paucis, ita minime poenitendis. Alterum Bessarion cardinalis Commentario in illud: Sic eum volo manere, contra Georg. Trapezuntium laudat, quod ante annos supra trecentos Romae, Nicolaus S. Damasi diaconus et Vaticanae, ut ipse ait, Bibliothecae Suffraganeus, adornaverat, cujus haec recitat verba: Lustrans armaria nequibam hoc adipisci, veracia scilicet exemplaria invenire, quia et quae a doctissimis viris dicebantur correcta, unoquoque in suo sensu abundante, adeo discrepabant, ut quotquot codices, tot exemplaria reperirem. Vere tum dici de Hieronymiana versione poterat, quod de hominum valetudine: quod gravius aegrotant ii, qui cum morbo levati viderentur, in eum de integro inciderunt.

Puto autem ex his lector intelligit, quod volebamus, quo nos proposito hanc provinciam subierimus, et quanti labor hic steterit. Nempe cum Hieronymi versionem an inde ab VIII saeculo omne genus vitia depravarint, ejus erat qui vellet nativam illius germanitatem repraesentare, tantam aetatis memoriam supergredi, in eamque rem primo incumbere, ut quae saeculum illud antevertent, exemplaria nanciscerentur, aut quae certe criticorum id et sequioris temporis manus evasisse, manifestis indiciis dignosceret. Nam in caeteris quidem omnibus litterarum monimentis recensendis expoliendisque, exemplaris a quo petuntur, aut ad cujus exiguntur fidem, momenti plurimum aetas habet, si propiore ab auctoris temporibus intervallo absit: fieri tamen potest, atque interdum usu venit, ut recentioris aevi apographum antiquiori longe praeferas sui merito atque emendatione, utpote quod vel a sinceriore alio, vel ab amanuensi et diligentiore et magis erudito descriptum sit. Alia est Latinae hujus versionis in mss. codicibus ratio, de quibus vix puto id fere umquam ut eveniat, 0019 quod non ad privatam eruditionem, sed ad populi usum describerentur, atque eorum continuo labem temporum ferant, quibus exarati sunt. Non igitur ad eam pristinae integritati restituendam satis erat mss. libros, ut fors tulit obvios, aut, qui sane multi superant in bibliothecis, elegantes adhibere in consilium, sed conquirendi, quanta maxima id fieri solertia potuit, vetustissimi ac pene exsoleti; iisque tota deferenda auctoritas, quibus glossatorum manus pepercerint.

Ejusmodi libros ut longo labore atque indagine ex Italiae bibliothecis, quot ferme opus erant ad rem nostram, comparaverimus: profecto quem Veronensis haec nostra suppeditavit, omnem ut aetatem, ita et opinionem facile exsuperat: quem et praestat paucis ad periculum faciendum describere, ut et alios ab eo aestimes. Continet codex iste Regum libros, quae potior ac nobilissima Scripturae pars est, tam certis tamque germanis intactae Hieronymianae Versionis notis, ut caeteris praestare omnibus, quot ex Europae bibliothecis hactenus innotuere, non dubitem. Membrana compactus est perquam tenui, in-folii, ut vocant, sed ferme quadrati formam: litteris autem majoribus, quales in antiquissimis omnium monimentis conspicimus, exaratus est totus. Interdum flavas atque aciem oculorum effugientes litteras posterior manus nigro juxta veteres ductus atramento infecit, ac pene exsoletam atque evanescentem tanta vetustate scripturam renovavit. Interdum et clarius expressit, maxime ubi transversa superne lineola T litteram efformat, quae in priore typo haud multum ab I differt. Exemplum ad veri faciendam fidem hoc habeto.

Oratio tametsi omnis continuata rerum serie continetur, nullum ut pateat interstitium, neque in capita aut versus distributa: ubi tamen sententia, aut periocha insignior desinit, parvo intervallo ut plurimum intercipitur: quod sequiori amanuensi locum fecit depingendae ibi interpunctionis, ut libuit, notae. Orthographia quoque priscam redolet Latinitatis rationem et formam in verbis maxime compositis, in quibus integra praepositio servatur, ut est, subputare, adloqui, atque his similia. Emendatio autem et satis diligentem antiquarium probat, atque iis scribentem temporibus, quae Latinae adhuc linguae gloriam sustinebant: si illud excipias, quod saepe accusandi casum pro sexto, atque hunc vicissim pro illo adhibet: quod ipsum tamen verendae antiquitatis indicium esse, notatum est doctis viris ex veterum Grammaticorum testimoniis, atque alias nobis, qui locum illum ex domestici Musaeoli nostri veteri ethnico titulo adduximus, Sine. Alteritrum. Animi. Lesionem. Uno verbo tantam huic libro tribuimus antiquitatem, ut inter Hieronymianos parem esse velimus ei neminem; atque illi etiam praeferamus saepius laudato, qui Vitam S. Pauli Heremitae continet, et constat ex consulari epocha ab amanuense annotata, vixdum centum esse annis Hieronymo recentiorem: ut hunc adeo, quem illi aetate praeferimus, propiore adhuc intervallo a S. Doctoris aevo removeamus. Quod porro germanam exhibeat Hieronymi translationem, innumeris propemodum argumentis evincimus, quorum insigniora quaedam, quae ex ipso contextu elucent, in notis proponimus observanda; nunc illud quod petitur ex tota codicis structura, indicemus. Ac primum in duos tantum libros, quorum alter Samuel inscribitur, alter Malachim, totam Regnorum historiam tribuit, nimirum ut fert Hebraicum exemplar, quod Hieronymus affectabat, monetque in praefatione a se praestitum: non ut Vulgata in quatuor, quod antea ex τῶν LXX partitione obtinebat. Deinde cum veteris ante Hieronymum divisionis monere antiquarius voluit, hoc ipso monuit, testatusque est luculenter, quam perscribebat, Hieronymianam versionem esse. Initio libri apud nos secundi, infectis minio prioribus verbis, Factum est, e regione annotavit, In antiquis exemplaribus hic incipit liber secundus. Neque vero antiqua, nisi ad novae versionis respectum, exemplaria diceret: neque alia tum poterant, aut antiqua appellari, nisi quae pridem 0021 obtinuerant, ex Graeco derivata, aut alia nova, quam quae dudum ex Hebraeo S. Pater excuderat. Idipsum ad locum ubi quartus liber incipit in Vulgatis, fortasse autem manifestius docuit, hac ad oram codicis annotatione: Hic finit liber tertius secundum LXX. Nempe quae superius antiqua dixerat exemplaria, ea nunc vocat de nomine, quae a Septuaginta virali translatione fluxerunt, infertque adeo quod prae manibus habebat, esse ad Hebraici textus normam adornatum, quod Hebraici textus, non Graeci partitionem teneat; re enim vera nulla est in codice alia inscriptio, quam isthaec ad finem libri in Vulgata secundi: Finit liber Samuel. Incipit liber Malachim. Ad haec summa cum Hebraeo textu conformitas locis ferme omnibus, quibus in diversa abit a Vulgata, sive cum additamenta, quae ex vetustiori translatione irrepserunt, omnino reticet, sive ubi meliorem multo profert lectionem ac sensum (quae in notis, ut diximus, pro re nata exponuntur) γνησιότητος Hieronymianae, Versionis eo manifestius indicium est, quo loculentius profitetur S. Interpres in Prologo, nihil sibi omnino conscium esse, mutasse se quidpiam de Hebraica veritate. Sunt autem praeterea quae ejus praestantiam libri commendent, notulae quaedam prima eadem manu, et characteris forma, multo licet minutioribus litteris, margini passim appositae, nec sane contemnendae, aut locis, quos explanant, inutiles: quamquam eas satius duximus utpote devias proposito nostro praetermittere. Specimen ex prima, quae occurit ad vocem Ramatha, habeto: Haec est civitas, quae in Evangelio Arimathia dicitur, unde et Joseph decurio fuit. Capitula quoque, sive Lemmatum seriem, quae licet abs Hieronymo non videntur elaborata, antiquissima tamen sunt, et ante Cassiodorii aevum, unus iste Veronensis ms. post ven. card. Thomasii et Benedictinorum editiones, integra repraesentat, restituitque, ac solidis interdum titulis supplet.

Tanto igitur, tamque bono exemplari in restituenda ejus libri Hieronymiana interpretatione usi sumus, ut si nihil fuisset praeterea praestitum, esset tamen cur ejus nominis atque eruditionis studiosi homines multum se nobis debere profiterentur. Verum et in reliquis libris omnibus non iniqua fortuna utimur; nam etsi nec tantae vetustatis, nec pretii, antiquos tamen mss. codices, ac bonae cumprimis notae nacti sumus, et unamquamque Scripturae partem ad unius ut minimum, passim vero ad duorum aut trium mss. fidem recensuimus, Pluribus uti potuissemus, si recentiorum rationem habere aliquam, fuisset e re nostra: et non eos modo propositum esset utiliter adhibere in consilium, qui aut bonis argumentis aetatem Caroli Magni, et quam diximus Alcuini recognitionem antecedere viderentur, aut certe non admisisse.

Hoc vero opus, hic labor; ea enim est ejus aevi codicum caritas, tamque maturo atque acri opus est ad posteriores curas internoscendas judicio, ut qui tantum sibi peritiae tribuat, arrogantius fortasse atque ambitiosius, quam verius facere videatur. Hoc ipsum tamen summopere intererat, quando ipsi minime diffitentur Benedictini editores in altero, ut vocant, prolegomeno num. 5, ne unicum quidem Hieronymianae versionis exemplar inveniri in aliis extra Galliam regionibus potuisse. Ab iis scilicet, quos sibi gens una aut natio Scripturarum codices comparaverat, tota eorum editio describitur. Et nemo est tamen in Latinae hujus versionis historia tantisper eruditus qui nesciat, a regionum ac gentium variis inter se usibus et consuetudione, variantium in sacris libris lectionum causas esse repetendas. Econtrario quae unius, ut ita dicam, Ecclesiae coetibus inservierunt, pleraque omnia exemplaria labii unius atque eorumdem sermonum esse. Adeo non satis recte ab ejusdem ingenii apographis de pristina operis integritate videtur sumi argumentum: illudque porro ipsum ad eam editionem numeris omnibus absolvendam deerat, quod nos, collatis undique suffragiis, praestare conati sumus. Nam etsi codices ex Italia quidem omnes accepimus, neque hoc ipsum leve erat ad propositam recensionem post Gallicanos dumtaxat subsidium, accedit quod ex orbe propemodum universo in Vaticanam, quae nobis una est pro cunctis, bibliothecam, quantum erat codicum praestantissimorum concesserit. Ad haec non eos modo libros, qui sacrum textum perpetua serie exhibent, advocavimus; sed et qui commentariis Hieronymianis constant, cum primis vero in prophetas omnes, in quibus ille continenter suam ex Hebraeo interpretationem proponit primum atque explicat, huc jussimus, ubi opus erat, proferri testes, astipulatoresque emendationum nostrarum accedere.

Dicam porro, quod rei caput est, quam haec religiose, fortasse etiam ut aliis videbitur, 0023 superstitiosa cum abstinentia tractavimus: ut etiamsi tota promiscue variantium lectionum vis ingens albo per nos calculo donaretur, non esset tamen cur de mutato temere umquam textu jure quispiam dolere posset, aut queri. Equidem ob oculos saepe illam habuimus cedro dignam Augustini sententiam libro II de Doctrina Christiana cap. 14: Codicibus emendandis primitus debet invigilare solertia eorum, qui Scripturas divinas nosse desiderant; sed et vicissim illud menti obversabatur magistrorum Hebraeorum praeceptum, sane perquam opportune ad sufflaminandos ingenii ausus excogitatum, : Ex conjectura nihil est corrigendum. Hac autem ratione proposita, quidquid a recepta vulgo lectione dissonum manu exaratae chartae sufficerent, seu verbo tenus et scriptura, seu sensu ipso et significatus ἐκτάσει, sedulo expendimus. Et quod sola quidem dissimilitudine vocis abluderet, sine boni aeque sensus dispendio, si nulla, vel non sufficiens hanc prae illa adoptandi ratio suppetebat, satis fuit vel e regione apposuisse, vel si tanti res videbatur, in subnexis annotationibus, addita brevibus causa, indicasse. Miseret enim vero me praeposterae ejus curae, qua nihil puto ingratius posse lectori erudito accidere, cum mera veteris pronuntiationis aut scriptionis vitia, quae in libris omnibus antiquis occurrunt, tertio quoque verbo ingeruntur: quod factum in nupera vetusti Psalterii editione risum omnibus movit, ubi non aliis ferme sunt notis onerati margines libri, quam quibus monetur, B pro V, atque E pro I, et vicissim in vocibus ex. gr. brebi et bobes, pro brevi et boves, et intellege, quod rectum tamen ipsum quoque est, pro intellige, hisque similes litteras fuisse ab antiquario substitutas.

Cordi fuerunt econtrario nobis quae proprie sensu, eoque in Vulgatis vel imminuto, vel interpolato, diversa in mss. verba, aut commata ipsa invenimus. Ac primum si plurium exemplarium suffragiis niterentur, cautius investigare: dein conferre diligenter alia cum aliis, cum nostro Interprete singula; tum ad Hebraicae veritatis Lydium lapidem exigere; ipsum quoque Hebraicum archetypum perscrutari, num errore scribarum peccet, ac possit ipsum ad veteris Interpretationis vestigia restitui, ac vicissim: multo autem verosimilius, num ex eo facile appareat Latinorum in permutandis litteris lapsus, quo ratiocinandi modo non semel rem acu tetigisse visi sumus: demum et Graecos LXX Interpretes sciscitari, esset necne proposita lectio vetus illa e Vulgata ante Hieronymum editione, quam aut denuo huc temere studiosus non nemo revocavit, aut S. Interpres, utpote non incongrui sensus, ipse retinuerit. Animum praeterea intendimus ad reliquos translatores, Aquilam, Symmachum, Theodotionem, atque alios, cumprimis vero Symmachum, cujus mirum in modum ingenio, atque eruditione delectatus est S. Pater. Nulla autem est nobis praetermissa vocula, cui difficultatis aliquid subesse suspicio foret, nulla intentata, nullaque indicta. Cumque omnia ad hanc obrussam exegissemus, ac staret etiam a mss. partibus judicium, rei quidem causas in annotationibus exponere, et in quam facile sententiam concederemus, novis argumentis confirmare, satius multo duximus, quam inferre textui manus, etiamsi non modo cum melioris significatus compendio liceret, sed etiam tutum esset. Quod si tamen alicubi audemus, profecto ejus sincera loci emendatio, germanusque intellectus per se ipse patere visus est nobis, et communitus ita est, ut convelli deinceps nulla vi possit criticaque censura. Caetera nisi res clamaret ipsa, originalium quoque librorum ea fides esset, denique aditum animosque fecissent magni nominis viri, religiose abstinuimus; ipsasque maculas, verendae antiquitatis indicia, cum honoris praefatione, eluendas monstrare aliis, satis fuit. Hanc omnium optimam sacri codicis recognoscendi rationem duximus, eaque si nihil aliud, hoc certe speramus consecuturos nos laudis, quod et maximo Christianae religionis monimento fidem servavimus, et Hieronymianae gloriae, ejusque studiosis consulere conati sumus.

Videar porro nunc actum agere, si quae ad hujusmet interpretationis, ut ita dicam, naturam atque historiam spectant, de integro velim proferre in medium atque edisserere. Jampridem eorum desiderio, qui haec nosse cupiunt, satisfecerunt neque indocte Benedictini editores, his ipsis, quae praefationi huic nostrae subnectimus prolegomenis; tum alii sane perquam eruditi viri, Natalis Alexander, Dupinius, Frassenius, Simonius, Calmetus, aliique magno numero criticorum filii, et qui principem in hac eruditionis parte locum obtinet, Humfredus Hodyus, libro de Bibliorum textibus originalibus. Et quamquam sunt quaedam in singulis maxime in antiquiorum scriptis, quae nobis parum aut nihil probantur: haud visum tamen est pretium operae, quibus illa argumentis refutentur, hic loci exponere, quod 0025 nisi universam ac vulgo tralatitiam disputationem longa oratione retractare pro rei dignitate instituam, facile suis quaeque locis edocere ipse non possim. Sunt etiam lucubrationes illae omnibus in promptu: quas si invicem contendas, atque ad eam exigas, quam nosmetipsi ab Alcuinianae recensionis epocha historiae particulam attigimus, vix erit cur nostram in hoc operam ultra desideres. Peccant enim plerumque nimium prolixa in S. Interpretem voluntate: ut est illud, quod aiunt nonnulli, eum Ecclesiae totius nomine versionem suam ex Hebraeo fuisse molitum; aut quod alii tradunt, eam fuisse ab ipso Damaso papa Ecclesiae universae commendatam. Platina in ejus pontificis Vita, Primus (Damasus) Hieronymi scriptis auctoritatem dedit, cum prius Septuaginta Interpretum scripta tantummodo in pretio essent. Nam et Biblia Hieronymi legi coepta est, et psalmi ejus fideliter ex Hebraeo traducti, cum antea apud Gallos potissimum incomposite legerentur. Quam fabulam et Joannes Franciscus Brixianus, ut alios interim taceam, epistola ad Pagninum probat: Damasi, inquit, patrocinio, curaque et castigata Graeca olim per Hieronymum, et conversa in Latinum Hebraea sacrarum litterarum monumenta . . . . . . et Damasi redivivam curam, et Hieronymi operam subinde renascentem saepenumero desiderant. Dixissent, favisse Damasum Hebraicis Hieronymi studiis, cum se Romae pariter continerent, ut ex ἀμοιβαίαις eorum epistolis liquet: ad Scripturas enim ex Hebraeo interpretandas nondum, illo advivente, manum S. Pater admoverat. Verum haec persequi nostri, ut diximus, instituti non est.

Quin etiam hac ipsa de causa, ut ne te scilicet diutius morari, et quae alii pridem multa cum laude elucubrarunt, scripta compilare videar, omittere satius duxi, quae de Hebraeorum poesi ad enucleandam, vindicandamque ab adversariorum calumniis S. Patris sententiam, expositurum me receperam, ac paraveram quidem, atque ad umbilicum fere perduxeram. Experientia autem comprobatum est illud Romani oratoris, Nimium quod est, offendit vehementius, quam quod videtur parum. Accedit, quod proprio opere hanc sibi nuper excolendam materiam susceperit, studiaque etiam in hoc nostra praeverterit longe doctissimus amicus noster, cujus propediem edendus in lucem liber quantum ergo opinione auguror, atque ex eo, quod mecum communicavit, exemplo didici, faciet eruditorum hominum desiderio satis.

At non ita praetereundum silentio erat, si quid in chronologicis libri uniuscujusque notis contra aliorum, qui easdem rationes inierunt, sententias fuerit animadversum. Pertinet hoc nempe ad Hieronymianarum rerum seriem probe instituendam, nectendamque invicem, quam sicubi trajectione aliqua peccare sinas, facile tota labefactetur. Et vero cum minime diffiteamur, quod uno omnes ore consentiunt, constatque cum aliis, tum hoc praesertim Hieronymi testimonio in prologo Galeato, Lege ergo primum Samuel et Malachim meum, Regum libros omnium primus in lucem prodiisse: placet eos etiam ad annum circiter 390 potius quam ad 392 aut insequentem, ut vulgo putant, referri. Ratio ex ea quam continuo subnectemus, serie constabit: nam eos pone sequi Psalterium, et prophetas una omnes sentimus, quos libros anno 392, quo Catalogum scriptorum Ecclesiasticorum concinnavit S. Pater, fuisse jam de Latino in Graecum abs Sophronio refusos, capitulo illo de Sophronio testatur: In Graecum, inquit, eleganti sermone transtulit Psalterium quoque et prophetas, quos nos de Hebraeo in Latinum vertimus. Haud recte igitur Martianaeus aliique post an. 393 Psalterii versionem differunt, quam adhuc armario clausam S. Interpretem tenuisse autumant, ex his quae ad Pammachium epistola 49, quae ejus quidem est anni, scribit: Libros sedecim Prophetarum (nulla Psalmorum mentione facta) quos in Latinum de Hebraeo sermone verti, si legeris, et delectari te hoc opere comperero, provocabis nos, etiam caetera clausa armario non tenere. Nempe significare hoc silentio potuit Hieronymus, eum intra domesticos parietes continere se librum, quem tamdiu antea Sophronio inscriptum, propria ad eum praefatione munierat: quo nullum puto editionis manifestius indicium est. Neque hoc porro solum, sed et Graece, quod longi adeo est operis, explicatum ab illo una cum prophetis omnibus satis eleganter, vulgatumque apud ejus linguae homines, ab superiore jam anno noverat. Quin etiam hunc prophetis librum praeponit: ex quo recensionis ordine, editionis quoque praerogativam colligere verosimilius licet: subsecuta autem est statim Jobi versio, quam se nuper adornasse, ejusque misisse ad Marcellam exemplar, in laudata modo epistola ait S. Pater: ex quo iterum falli perspicuum est post Martianaeum alios, qui 0027 praeivisse Jobum prophetis opinantur. His vulgo addunt tres libros Salomonis, quos ego, quidem serius differendos ex prologi ad Chromatium atque Heliodorum verbis existimo: interea tamen haud ausim receptae apud omnes sententiae refragari.

Atque hi demum libri omnes sunt, quos scimus editionis honori jam permissos eo tempore, quo de se Hieronymus testatus ita est in Catalogo, Vetus Testamentum juxta Hebraicum transtuli: quod criticorum filii ita σχηματικῶς dictum accipiunt, ut non universam proprie Scripturam, sed quas dumtaxat recensuimus modo partes per id temporis transtulisse eum velint. Vere ego dixisse S. Doctorem existimo, totumque jam ab eo redditum Latine vetus Testamentum, nisi siquam fortasse exiguam ejus partem excipere liceat, cujus ibi singillatim meminisse, nihil intererat. Et certe quo tempore Jobi versionem refert, jam et Caetera clausa armario tenere se ait: quae tametsi variis subinde annis in lucem prodierint, ab eo tamen quo memorantur exordio esse repetenda: atque adeo jam inde a conscripti Catalogi anno fuisse adornata, perspicuum est. Prodierunt vero ex his primi Esdras et Nehemias, circa annum 394, quod ex prologo liquet, ubi multa quae in Evangeliis laudantur, quasi de veteri Testamento, et apud LXX non habentur, expendenda se ait latiori operi reservare. Per latius enim opus epistolam in nostra recensione 57 sive libellum de Optimo genere interpretandi, quem nos anno ascripsimus 395 certum est designari. Hos excipiunt Paralipomena, in quorum nempe Prologo idem ille de Optimo genere interpretandi libellus nuper editus dicitur: ut eodem atque isto anno 395 lucem aspexisse videantur. Qui igitur postremo omnium loco prodiisse haec affirmant, Dupinius, et Martianaeus, a vero quam longissime aberrant: ac doceri quidem cum hoc ipso testimonio poterant, tum illo in epistola 71, ad Lucinium, post ferme triennium data, ubi omnes ante Octateuchum veteris Testamenti libros S. ipse Interpres editos a se profitetur. Canonem, inquit, Hebraicae Veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis et notariis dedi describendum. His itaque recognoscendis octo libris, qui priorem ex ordine sacri textus locum obtinent, ab anno 398 insudabat: quamquam Genesim eo citius editam, facile adducor ut credam, cum reliqui interim Mosis libri in quartum quintumve annum premerentur. Josue autem nonnisi post sanctae Paulae dormitionem in lucem venit: quam obiisse Honorio Augusto VI et Aristaeneto coss., id est, an. 404, ex ejusdem epitaphio compertum est. Omnium denique postremus liber Esther prodierit, siquidem eum S. Pater Octateuchi numero comprehendit, ex Hebraeorum more Judices et Ruth libros in unum conjungens, qua demum in re, ac temporis nota aliorum probe initis rationibus nihil esse duximus reponendum.