Prolegomenon II. De tempore translationum Hieronymi, et earum usu in Ecclesia.

Diverso tempore, nec servato sacrorum librorum ordine suas versiones edidit Hieronymus. II. Apud Graecos 0049 ac Latinos statim lectitari coeperunt. III. Hieronymi translationibus utebantur coaetanei scriptores. IV. Tempore Gregorii Magni Ecclesia Romana, nova ex Hebraeo, et antiqua ex Graeco editione usa est. V. Galliarum praesertim Ecclesiae Hieronymianas versiones caeteris anteponebant. VI. Ecclesia catholica versionem Latinam Hieronymi publico decreto authenticam declaravit, et eam in suos usus adhibendam decrevit.

0049A I. Nemo studiosorum est, qui nesciat translationes librorum sacrorum Latinas diverso tempore, et quasi tumultuario ordine conditas fuisse ab Hieronymo. Non enim temere, aut sua sponte interpretabatur volumina Scripturarum; sed ut erat ab amicis rogatus, vel a sanctis episcopis jussus. Fuere autem qui sanctum doctorem impellerent ad suscipiendam prophetarum translationem, antequam Pentateuchi libros Latinitate donasset: erant et qui Samuelis ac Malachim, id est, quatuor Regnorum volumina Latine reddenda procurarent, ante alias Scripturae sacrae quascumque interpretationes. Hinc contigit, ut nulla sacri canonis servata serie, omnia in Romanum sonum promiscue converterit 0049B Hieronymus.

Quod igitur spectat ejus juxta Septuaginta Interpretes translationem, sciendum est, Psalterium ante caetera ab eo fuisse emendatum, cum Romae positus erat tempore Damasi papae, longeque post in Bethleemitico secessu monitus a Paula et Eustochio, antiquum errorem plus valere, quam novam emendationem, secundis curis ex eodem Psalterio renascentes velut spinas eradicare instituit. In qua etiam posteriori emendatione obelos addidit et asteriscos, quibus lectoris admoneretur intentio, aliquando plus, interdum minus esse apud Septuaginta, quam in textu Hebraico. Porro castigationem Psalmorum priorem elaboratam credimus circa annum Christi trecentesimum octogesimum secundum, 0049C vel octogesimum tertium. Tunc namque celebris Romae apud omnes habebatur scientia divinarum Scripturarum, et familiares cum sancto pontifice Damaso conferens sermones, facile ab eo rogari potuit, ut Psalterium mendis expurgaret. Quod quidem licet cursim, magna tamen ex parte correxit. Bethleem postea aetatem degens aliquo annorum intervallo post obitum sancti Damasi, secundam eamque diligentiorem in se suscepit curam castigandi Psalterii. Id vero fieri non potuit nisi post annum Christi trecentesimum octogesimum quartum: quod breviter demonstrare conabimur ex Epistola 99, ad Asellam scripta in portu Romano. Pene triennium cum Romanis vixit sanctus Doctor, divinos libros, ut poterat, nonnullis saepe disserens: ab iis vero discessit 0049D Jerosolymam regressurus post mortem S. Damasi papae, quae cum mense Octobri anni trecentesimi octogesimi quarti evenerit, Hieronymus autem Roma profectus sit mense Augusto, ut ipse testatur lib. III Apologiae adversus Rufinum, necesse est Psalterii posteriorem emendationem, non solum post annum 384 et obitum sancti Damasi fuisse susceptam, sed aliquot etiam decursis annis ex illo tempore, quo navem in Romano portu securus ascendit cum sancto Vincentio presbytero, et adolescente 0050A fratre, et aliis monachis, qui Jerosolymae postea commorati dicuntur. Nam initio praefationis suae in hanc posteriorem Psalmorum ex LXX castigationem, recordatus prioris emendationis dicit se eam dudum absolvisse: Psalterium, inquit, dudum Romae positus emendaram, etc. Dudum autem, ut de parvo, sic etiam de longinquo tempore dicitur. Quod si de tempore longinquo intelligamus, facile post annos sex vel octo illam perfectam esse existimabit, quisquis ad tempus primae emendationis recurrens, gradum stiterit in anno Christi trecentesimo octogesimo tertio, in quo verisimile est Psalterium ab Hieronymo fuisse primum Romae emendatum. Pro prima itaque Psalmorum Latinorum castigatione, 0050B quae cursim a S. Doctore facta dicitur, annus Christi 383, vel 384, assignandus venit: pro altera vero, quae habuit asteriscos + et obelos ÷, annus assignari potest 389, aut 390. Certe posterior haec emendatio serius protrahi non valet quam in annum Christi trecentesimum nonagesimum: quia Psalterii Hebraici translatio Latina ab Hieronymo absoluta est anno 390 vel 391; ea autem versio seu emendatio, quae e codicibus Graecis derivata erat, semper praecessit tempore aliam, quam vocamus Hebraicam, eo quod ex Hebraica veritate nata sit. Lectorem proinde monitum velim, notas chronologicas quas apposuimus in fronte utriusque emendationis Psalterii, tum Romani, tum Gallicani, nihil aliud innuere praeter tempus indefinitum. Etenim cum 0050C diximus Psalterium Romanum fuisse ab Hieronymo emendatum circa annum Christi 382, ita accipiendum est, ut ante talem annum hujusmodi emendatio non fuerit instituta; quandoquidem Hieronymus venit Romam cum sanctis episcopis Paulino et Epiphanio sub finem ejusdem anni 382. De posteriori emendatione similiter statuendum; neque vero potuit adornari nisi post annum Christi 384, id est, post obitum sancti Damasi papae, cum Jerosolymam regressus esset sanctus vir Hieronymus, et concito gradu suam Bethleem remeasset. Ocius autem an tardius absoluta sit post reditum S. Hieronymi, judicium ferant illi, quibus forsan non placuerint conjecturae nostrae suprapositae. Caeterum de hoc Psalterio a se emendato haec habet Hieronymus 0050D in fine lib. II Apologiae adversus Rufinum: Psalterium quoque, quod certe emendatissimum juxta Septuaginta Interpretes nostro labore dudum Roma suscepit, rursum juxta Hebraicum vertens, praefatione munivi, etc. Plura adhuc videsis in admonitione nostra ad utrumque Psalterium Hieronymi, Romanum, et Gallicanum hodie nuncupatum.

Dedit etiam S. Hieronymus Latino sermoni alios Scripturae sacrae libros juxta Septuaginta interpretationem, quos obelis et asteriscis distinxit. An vero 0051A singula volumina Instrumenti veteris hoc modo converterit in Latinum, seu potius emendaverit ex Origenis Hexaplis, nonnihil ambiguum videtur. Pro eo maxime faciunt quae leguntur multis in locis ejus scriptionum, ubi generatim de omnibus libris versionis LXX id affirmare visus est egregius ipse Doctor: nam lib. II Apologiae adversus Rufinum vindicat se ab ejusdem reprehensione et objectis, dicens: Egone contra Septuaginta Interpretes aliquid sum locutus, quos ante annos plurimos, diligentissime emendatos, meae linguae studiosis dedi, quos quotidie in conventu fratrum edissero, quorum Psalmos jugi meditatione decanto? etc. Idem legimus praefatione in Paralipomenon libros. In epistola 28, ad Lucinium, ita quoque scribit de Septuaginta Interpretibus Latine 0051B redditis: Septuaginta Interpretum editionem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidi. Emendatam tantum hic dicit editionem se tradidisse Latinis: at in epistola 135, ad Sunniam et Fretelam, versionem appellat: Κοινὴ autem ista, hoc est communis editio, inquit, ipsa est quae et Septuaginta. Sed hoc interest inter utramque, quod κοινὴ pro locis et temporibus, et pro voluntate scriptorum, vetus corrupta editio est. Ea autem quae habetur ἑξαπλοῖ, et quam nos vertimus, ipsa est quae in eruditorum libris incorrupta et immaculata Septuaginta Interpretum translatio reservatur. Sed rursus lib. III Apologiae adversus Rufinum nomine emendationis auditur: Mihi non licebit, post Septuaginta editionem, quam diligentissime emendatam 0051C ante annos plurimos meae linguae hominibus dedi, etc. Haec sunt praeter alia quibus probari potest ex ipso Hieronymo, cuncta editionis Graecae volumina ab eodem fuisse Latine conversa seu emendata juxta Hexaplorum veritatem. Contra vero militant plurima eaque validissima argumenta. Primum petitur ex silentio sancti Hieronymi qui, caeteris omnibus praetermissis, sex tantum librorum juxta Septuaginta emendatissimorum (jam enim reliquos libros amiserat fraude cujusdam) meminit adversus Rufinum, et aliquot locis praefationum in suam editionem ex Hebraeo. Sex volumina speciatim ab eo recensita ista sunt, liber Job, liber Psalmorum, libri tres Salomonis, Proverbia, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, et liber Paralipomenon. His exceptis, 0051D nullum alium Scripturae sacrae librum, ut sciam, dicit in praefationibus se eum Latinis tradidisse emendatum juxta LXX cum obelis et asteriscis. Deinde idem manifesto probari videtur ex quatuor solum praefatiunculis, quae nobis supersunt in supra dictos libros. Nam congeries cunctarum praefationum B. Hieronymi, quam habemus separatim in nonnullis antiquissimis monumentis, ac in corpore Bibliorum tum editorum, tum manuscriptorum, quatuor solummodo retinet prologos duplices in volumina sacra, nempe in libros Jobi, Davidis, Salomonis et in Paralipomena. Reliqui, ipso advivente Hieronymo, perierant, aut certe eum latebant. Quare autem a librariis omitterentur reliquae Hieronymi praefationes, si quae fuissent editae 0052A cum hujusmodi libris versis vel emendatis juxta LXX Interpretes, nulla potest alia assignari ratio, quam quae movet ut credamus quatuor tantum in schedulis sancti Doctoris fuisse repertas. Unus prae cunctis Cassiodorus omnes memorat. Tertio scriptores veteres, quos usque in hanc diem legi, non recordantur aliorum librorum juxta LXX editorum ab Hieronymo: immo sanctus Augustinus diligentiam ejus admiratus in editione libri Job secundum eosdem LXX (ignorabat Augustinus Hieronymum hoc jam fuisse labore perfunctum), adhortatur illum ut Graecas canonicas Scripturas, quae Septuaginta Interpretum auctoritate perhibentur, interpretetur Ecclesiae Latinae: Per hoc, inquit, plurimum profueris, si eam Graecam Scripturam, quam Septuaginta 0052B operati sunt, Latinae veritati reddideris, quae in diversis codicibus ita varia est, ut tolerari vix possit, et ita suspecta ne in Graeco aliud inveniatur, ut inde aliquid proferri aut probari dubitetur. Ea vero scribebat Augustinus epistola 71, cum jam laberetur annus a Christi nativitate 403. Ex quo intelligimus haud improbabili conjectura, quosdam tantummodo libros Scripturae Graecae, seu Septuaginta Interpretum, Latine fuisse conversos ac Graecae fidei redditos ab Hieronymo. Verum inspectis diligentius Augustini ac Hieronymi ultro citroque datis epistolis, exploratum nobis est, Hieronymum universa Scripturarum veteris Instrumenti volumina, emendata juxta Hexaplorum fidem Latinis tradidisse: etsi paucissima, nebulonis cujuspiam fraude aliisve temporum 0052C injuriis, ad posteros pervenerint. Monebat anno Christi 404 Augustinum Hieronymus, vetera editionis LXX Interpretum exemplaria emendata, de Graeco in Latinum transtulisse linguae suae hominibus. Quare hanc Hieronymi translationem, seu emendationem editionis Septuaginta, ad se transmittendam postulat Augustinus anno sequenti: Deinde nobis, inquit epist. 82, mittas, obsecro, interpretationem tuam de Septuaginta, quam te edidisse nesciebam, etc.; ad quod respondet Hieronymus epist. 94, apud Aug. 172: Grandem Latini sermonis in ista provincia notariorum patimur penuriam: et idcirco praeceptis tuis parere non possumus, maxime in editione Septuaginta, quae asteriscis verubusque distincta est. Pleraque enim prioris laboris, fraude cujusdam, amisimus. Haec perpaucis annis 0052D ante obitum suum scribebat S. Hieronymus, anno scilicet 416 ineunte. Unde proclive est credere, ab eo minime restituta fuisse volumina illa, quae de Septuaginta editione fraus ipsi suppilarat. Ita res si se habuerit, nihil mirum est quod e tot voluminibus de Graeco in Latinum eloquium conversis, sex tantum nobis supersint. Caeterum librorum hujusmodi editionem cum asteriscis et obelis, intra quinquennium perfectam esse oportet, ab anno Christi scilicet 385 exeunte, ad annum 390 vel 391 ineuntem. Quia anno Domini 391 posterior translatio Jobi et Salomonis absoluta fuit ab eodem Hieronymo, ut infra dicetur.

Praepostero similiter ordine atque confuso, ut antea 0053A monuimus, Canonem Hebraicae veritatis Latine interpretari coepit, et, Christo adjuvante, complevit. Non enim a primo usque ad novissimum juxta ordinem quo ibidem leguntur; sed ut potuit et ut rogatus fuit, ita libros Hebraeorum in Latinum sermonem transtulit. Samuelis et Malachim volumina primo φιλοπονωτάταις Paulae ejusque filiae Eustochio προσεφώνησε. Secundo prophetas omnes, majores atque minores sedecim eisdem delegavit. Tertio circa idem tempus Sophronio roganti Psalterium de Hebraeo translatum, Graece convertendum tradidit. Quarto petentibus Chromatio et Heliodoro episcopis, libros Salomonis ex Hebraica veritate convertit in linguam Latinam. Quinto recurrens ad principium Canonis, librum Geneseos, et reliquos Pentateuchi interpretatus 0053B est, obsecrante Desiderio suo. Libros denique Josue, Judicum, Ruth, ac Esther Eustochio virgini negare non potuit: uti nec Paralipomena Chromatio. Sed ut tempus suum singulis voluminibus, quantum scire nobis licet, praefinitum sit, hisce notis ac characteribus chronologicis illud designare curavimus.

Ante alios igitur libros Canonis Hebraei, Latine primum edidit volumina Samuelis et Malachim, quae hodie quatuor Regum libros vocamus. Quod statim persuasum erit lectori studioso, ut praefationem huic editioni praefixam perlegere voluerit. Nam prologus iste in libros Regum dicitur Principium galeatum, quod possit omnibus libris, quos de Hebraeo Hieronymus vertebat in Latinum, convenire: Hic prologus Scripturarum, inquit, quasi galeatum principium, 0053C omnibus libris, quos de Hebraeo vertimus in Latinum, convenire potest, Galeatum dicit principium, quod caput suarum versionum defenderet adversus aemulos suos: sive quod priori translationi suae ex Hebraeo praefixa sit, et quasi generalis prologus in Scripturas a se versas praemittatur. Idipsum manifeste declarant ejusdem prologi verba isthaec: Lege ergo primum Samuel et Malachim meum, inquam, meum. Quidquid enim crebrius vertendo et emendando sollicitius et didicimus, et tenemus, nostrum est. Primum legi voluit volumina Regum, quia haec ante caetera converterat de Hebraeo in Latinum sermonem: aliter utique dicturus, si quae aliae veteris Instrumenti interpretationes praecessissent. Exemplaria hujus prioris translationis Romae inveniebantur apud Domnionem ante 0053D annum Christi 393, quo scripta perhibetur epistola 52, ad Pammachium; ubi conceptis verbis id affirmavit Hieronymus: Miseram, inquit, quaedam τῶν ὑπομνημάτων inprophetas duodecim sancto Patri Domnioni, Samuel quoque et Malachim, id est, quatuor Regnorum libros, etc. Et ne longius evagari contingat, quid de Jobo, quid de sedecim prophetis ibidem dictum legamus, breviter afferre non abs re sit. De Jobo quidem ita habet eadem Epistola ad Pammachium: Transtuli nuper Job in linguam nostram; cujus exemplar a sancta Marcella, consobrina tua, poteris mutuari. Lege eumdem Graecum et Latinum, et veterem editionem nostrae translationi compara; et liquido pervidebis, quantum distet inter veritatem et mendacium. 0054A De prophetarum voluminibus prius meminerat his verbis: Libros sedecim prophetarum, quos in Latinum de Hebraeo sermone verti, si legeris, et delectari te hoc opere comperero, provocabis nos etiam caetera clausa armario non tenere. Armario clausa tunc temporis tenebat praeter jam dictas versiones, Psalmorum translationem Sophronio nuncupatam, et libros Salomonis, quos diximus dedicasse Chromatio et Heliodoro. Caetera volumina veteris Testamenti nondum erant de Hebraeo Latine conversa: quamvis ipse scribat anno Christi 392, quando contexuit catalogum de Scriptoribus Ecclesiasticis, se Instrumentum vetus juxta Hebraicum transtulisse. Quae si non nemo de singulis libris intelligenda putavit, multum a vero eum discedere necesse est: quia ex epistola ad Lucinium, 0054B et ex praefatione in librum Josue exploratum habemus, Pentateuchi translationem, atque trium aliorum voluminum, quorum in eodem prologo meminit, non fuisse absolutam ante exitum S. Paulae matris, id est, annum Christi 404. Liber item Ezrae editus dicitur in praefatione aliquanto tempore post exemplaria prophetarum; moram enim attulit huic translationi Hieronymus, quam per tres annos continuos petierunt scribendo et rescribendo, insignes illi Domnion et Rogatianus. Libros itaque Samuelis et Malachim immediate subsequitur versio Jobi: Jobum autem excipit sedecim prophetarum translatio. Deinde Psalterium ac libri Salomonis. Universa haec volumina Scripturarum de Hebraeo in Latinum transtulerat Hieronymus anno Christi 392, quo edidit 0054C librum de Viris Illustribus. Eodemque tempore Sophronius ejus familiaris de Latino in Graecum eloquium nonnulla ex his converterat. Sophronius, vir apprime eruditus, inquit S. Doctor in catalogo Scriptorum Ecclesiasticorum, Opuscula mea in Graecum eleganti sermone transtulit: Psalterium quoque et prophetas, quos de Hebraeo in Latinum vertimus. Ea sunt quae usque in jam dictum annum Theodosii principis decimum quartum et Christi 392, de Hebraeo in Latinum sermonem, et de Latino in Graecum translata erant ab Hieronymo ac Sophronio. Ab anno autem 392 ad annum Christi 394 editus videtur liber Ezrae, ac liber Genesis: nam Ezram brevi temporis intervallo post edita prophetarum volumina, Latinitate donavit, ut testis est praefatio ad Domnionem et Rogatianum: 0054D librum autem Geneseos dedisse Desiderio post decimum quartum annum Theodosii principis, plane liquet ex epist. 154, modo consentiamus eumdem esse Desiderium, cui propter nominis vaticinium gratulatur tam in hac epistola quam in praefatione ad Genes. Praeterea de Hebraeo Genesim vertit priusquam librum edidisset de Optimo genere interpretandi, in quo multa collegit de veteri Testamento, quae in LXX non leguntur. Plura tandem de Opusculis Hieronymi repetita, aut certe similia dicta reperiuntur epistola 154 et 52, quam diximus scriptam ad Pammachium anno Christi 393. Quatuor reliquos Pentateuchi libros variis distractus occupationibus absolvere non potuit ante annum Christi 0055A 404 vel 405. Quod ipse nos docuit praefatione in Josue, dicens: Tandem finito Pentateucho Moysi, velut grandi fenore liberati, ad Jesum filium Nave manum mittimus. Et infra: Caeterum post sanctae Paulae dormitionem, cujus vita virtutis exemplum est, et hos libros, quos Eustochio virgini negare non potui, decrevimus, etc. Id ergo post obitum sanctae Paulae scribebat Hieronymus: unde apparet translationem totius Pentateuchi non fuisse perfectam nisi post annum Christi 404, quia sancta haec vidua vita excessit VII kal. Febr. Honorio Augusto sexies et Aristaeneto Consulibus, id est, 26 januarii anni 404. Tanto autem moerore luctus exagitatus est et confectus Hieronymus, ut absque translatione libri Paschalis a Theophilo editi, nihil aliud divini operis per longum 0055B temporis spatium scribere potuerit. Ex quo non obscure significatur, Octateuchi translationem, cujus meminit in epistola 28, ad Lucinium, absolutam fuisse anno Christi 404 exeunte, vel anno 405 currente. Postremo librum Paralipomenon edidit juxta Hebraeum anno Christi 396: maturius enim huic translationi tempus assignari non potest, quia in praefatione, perfecta illa versio dicitur post epistolam 10, de optimo genere interpretandi: Scripsi nuper, inquit Hieronymus, librum de optimo genere interpretandi, ostendens illa de Evangelio, Ex Aegypto vocavi filium meum, etc. Liber autem ad Pammachium de optimo interpretationis genere editus ibidem asseritur annis circiter viginti postquam Eusebii Caesariensis χρόνικον in Latinum verterat. Quibus rite perpensis, 0055C existimavimus cum doctioribus viris epistolam 101, scriptam esse anno 396, ac brevi temporis intervallo, quod adverbio nuper satis exprimitur, Paralipomenon librum de Hebraeo conversum. Diutius in his annotationibus chronologicis lectorem trahere poteramus, nisi persuasum nobis esset multa hujusmodi temporum momenta praefiniri vix ac ne vix quidem potuisse; aut etiamsi invenerimus magno studio et labore, parum profutura cognovimus. Quae habentur ergo a nobis perstricta breviter, curioso lectori sint satis.

II. Apud Graecos et Latinos editionem Scripturarum Hieronymianam statim lectitari coepisse secundo loco affirmavimus. Nec immerito, cum utraque ejusdem S. Doctoris interpretatio, et quae 0055D prior edita est e Graecis LXX exemplaribus, ac posterior ad fontem Hebraeum elaborata, omnium Latinarum versionum absolutissima haberetur. De ea quae derivata erat e Septuaginta Interpretibus scribens ad Hieronymum Augustinus epist. 82 dicit se illam desiderare, ut caeteras abjiciat Latinas interpretationes, et multorum aliorum translatorum careat imperitia: Ideo autem, inquit, desidero interpretationem tuam de Septuaginta, ut et tanta Latinorum Interpretum, qui qualescumque ausi sunt, quantum possumus, imperitia careamus. Sophronius apud Graecos, vir et ipse apprime eruditus, Graecas similiter fastidiens interpretationes, novam abs Hieronymo Latinam editionem studiosissime postulavit. 0056A Hujus ita meminit Hieronymus praefatione in Psalterium Hebraicum, id est, de Hebraeo Latine redditum: Studiosissime postulasti, ut post Aquilam, et Symmachum, et Theodotionem, novam editionem Latino sermone transferrem. Aiebas enim te magis interpretum varietate turbari, et amore quo laberis, vel translatione, vel judicio meo esse contentum. Graecas igitur Latinasque multorum interpretum translationes cum respuerint viri doctiores tum apud Graecos, tum apud Latinos, ac earum varietate atque imperitia non minime turbarentur: consequens erat, ut Hieronymianas versiones appeterent, quas similibus vitiis carere omnes noverant. Ideo gratulatur sibi Hieronymus lib. II Apologiae adversus Rufinum, quod Romana Ecclesia suscepit Psalterium 0056B suum emendatissimum juxta Septuaginta Interpretes: et praefatione in librum Paralipomenon, quem nominatissimi Domnionis et Rogatiani precibus impulsus Latine reddidit, non ambigit suam interpretationem benevolis placituram, ac lectione assidua Romae terendam apud eos maxime, qui nunc temporis Christiani Senatus fuere lumina. In Ecclesia Africana quam familiaris fuerit Hieronymi versio Latina juxta LXX Interpretes, satis exploratum habemus ex libro Annotationum S. Augustini in Job. Nam in eo volumine nullum de veteribus interpretem sequitur Augustinus, sed totum habet ex translatione quam Hieronymus edidit, additis obelis et asteriscis. Vix autem mihi unquam persuasum erit ab eruditissimo scriptore libri de Claris 0056C Interpretibus, priorem Hieronymi editionem, e Septuaginta Senum interpretatione derivatam, e Latino Graece iterum versam, a Graecis studiose susceptam esse. Quid enim necesse fuerat ea quae in Hexaplis habebantur, e Latino Hieronymi in Graecum iterum convertere, et actum agere in editione Scripturarum. Quod igitur de suscepta sua editione apud Graecos meminit Hieronymus libro secundo adversus Rufinum, id sine dubio de translatione posteriori, quae Hebraica dicta est, intelligendum est: Unde putabam, inquit, bene mereri de Latinis meis, et nostrorum ad discendum animos concitare: quod etiam Graeci versum de Latino post tantos interpretes non fastidiunt: inde in culpam vocor, et nauseanti stomacho cibos ingero. Sophronius Hieronymi necessarius, ut pervulgatum 0056D est, Psalterium ab eo de Hebraica veritate translatum, et omnes sedecim prophetas Graece reposuerat: quam editionem Graeci studiose susceperunt, non dedignati aliquid mutuari a Latinis hominibus. Hoc est quod docere nos voluit Hieronymus, non solum jam laudato Apologiae adversus Rufinum testimonio; sed praefatione etiam in Ezram, ubi studium ac benevolentiam Graecorum commendans, Latinorum sibi obtrectantium injuriam, et ingrati in eis animi crimen hoc modo conqueritur: Porro aliud est, si clausis, quod dicitur oculis mihi volunt maledicere, et non imitantur Graecorum studium ac benevolentiam, qui post Septuaginta Translatores, jam Christi Evangelio coruscante, Judaeos 0057A et Hebionitas, legis veteris interpretes, Aquilam videlicet, et Symmachum, et Theodotionem, et curiose legunt, et per Origenis laborem in Ἑξαπλοῖς, Ecclesiis dedicarunt. Quanto magis Latini grati esse deberent, quod exsultantem cernerent Graeciam a se aliquid mutuari! Non aliter Graecia exsultans a Latinis mutuata est, quod studiosi post tantos interpretes non fastidirent, nisi suscipiens translationem Hieronymianam de Hebraeo in Latinum editam, quam Sophronius Graecam fecit juxta promissum, quo apud Hieronymum tenebatur, uti fidem facit ejusdem praefatio in Psalmorum librum. Majori adhuc studio susceptae sunt apud Latinos et usurpatae Hieronymi translationes ex Hebraicis prognatae: nam omnium Ecclesiarum usu quotidiano 0057B celebratas fuisse, testis est tabescens invidia Rufini, qui propter odium auctoris non eas modo repudiabat; sed in nova illa sancti doctoris editione flagitia et sacrilegia perpetrata esse voluit orator ipse criminosissimus: Illa vero, inquit lib. II Invectivae suae in Hieronymum, quae nunc tu interpretaris, et per ecclesias et monasteria, per oppida et castella transmittis, quomodo suscipiemus? tamquam divina, an tamquam humana? Et quid facimus, quod quae prophetarum vel legislatorum nominibus titulantur, veriora haec abs te, quam illa quae Apostoli probaverunt, affirmantur? Istud commissum dic quomodo emendabitur: immo nefas quomodo expiabitur? Si enim in explicanda lege aliquid aliter sensisse damnabile apud te ducitur, ipsam legem pervertere in aliud 0057C quam apostoli tradiderunt, quoties damnabile judicandum est! Ergo quoquoversum ferebantur Hieronymianae translationes per ecclesias et monasteria, per oppida et castella transmissa. Earum exemplaria Romae inveniebantur tum apud doctissimos viros, tum apud eos qui sanctitatis laude celebratissimi fuerunt in urbe. Pammachius, vir nobilissimus, cujus in sacris litteris studium Hieronymus sibi aliquando praetulit, libros sedecim Prophetarum apud se habebat: sancta Marcella exempla libri Job: sanctus Pater Domnion Samuelem et Malachim in Latinum de Hebraeo sermone conversos manibus quotidie terebat, uti abunde testatum exstat in epistola 52 ad Pammachium scripta. Eumdem usum apud Latinorum Episcopos, ac Italos praecipue, 0057D probare possunt quaedam praefatiunculae veteris Testamenti: ipsum epistolae et opuscula nonnulla S. Augustino manifeste demonstrant. Narrat Augustinus epistola 71, apud Hieronymum 88, quomodo institutum esset ab Africanae cujusdam Ecclesiae episcopo, ut nova Hieronymi interpretatio prophetarum in Ecclesia legeretur, et hujuscemodi texit fabulam: Quidam frater noster Episcopus, cum lectitari instituisset in Ecclesia, cui praeest, interpretationem tuam, movit quiddam longe aliter abs te positum apud Jonam prophetam, quam erat omnium sensibus memoriaeque inveteratum, et tot aetatum successionibus decantatum, etc. Ex hoc Augustini loco plane liquet, nonnullos in Africae partibus episcopos 0058A privata lectione minime contentos, interpretationem novam Hieronymi in suis Ecclesiis publice legendam instituisse, idque ante annum Christi 403, quo scripta dicitur Augustini epistola 71, jam laudata. Psalterium a sancto Hieronymo translatum ex Hebraeo se non habere scribit idem S. Doctor epist. 261, ad Audacem. Illud vero tamquam perfectam editionem Psalmorum Latinam uterque requirere videtur, si de eodem Psalterio ista intelligamus: Ita illud quod perfectum est, tecum nos quoque requirimus. Plura ex Augustino inferius dicenda supersunt; quapropter his commemorandis nunc supersedeo. Laudat praecipue Hieronymus in Lucinio Baetico fervorem et studium Scripturarum, quo describi sibi fecit opuscula quaecumque S. Doctor 0058B dictaverat ab adolescentia usque in annum Christi circiter 394: Hispanias enim occupaverat praeclara Hieronymi ac ejus lucubrationum fama: unde vehementi desiderio incensus Lucinius, sex ad Hieronymum misit notarios, qui descripta hujus immortalis ingenii monumenta ad se perferrent. Huic rescribens Hieronymus suarum Scripturae editionum meminit his verbis: Canonem Hebraicae veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis et notariis dedi describendum. Septuaginta Interpretum editionem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidi. Novum Testamentum Graece reddidi auctoritati. Ut enim veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est, ita novorum Graeci sermonis 0058C normam desiderat. Excepto itaque Octateucho, novam ex Hebraeo interpretationem Hieronymi Hispaniarum Ecclesiae susceperunt circa annum 395. Parque est ut credamus priorem ejus editionem diligentissime emendatam juxta fidem Hexaplorum, aliquot annis ante adventum notariorum Lucinii in Palaestinam, fuisse pervulgatam apud Hispanos, et usurpatam ab eorum studiosis. Id sat manifesto indicare videntur verba haec, Septuaginta Interpretum editionem et te habere non dubito, etc. Nam alioquin descriptam hanc editionem cum aliis opusculis ad Lucinium transmisisset Hieronymus.

III. Capituli praecedentis argumenta iterum comprobantur his quae dicenda suscepimus in tota articuli istius continentia. Quisquis enim ex auctoribus 0058D coaetaneis in suos usus Hieronymianas adhibuit translationes, testis haud dubio accedit locuples ad manifestationem prioris sententiae, qua statuimus Hieronymi Latinas Scripturae sacrae interpretationes lectione studiosorum brevi fuisse celebratas. Hesychius magni illius sancti Gregorii Nazianzeni (ut fertur) discipulus, Hierosolymorum presbyter, primus in censum veniat inter eos qui testimonia Scripturarum recitant juxta editionem Hieronymianam de fontibus Hebraicis derivatam. Ille igitur lib. I Comm. in Leviticum, postquam attulisset versiculum 30 capitis IV juxta Septuaginta Interpretes: Et tollet et ponet sacerdos sanguinem peccati digito super cornua altaris holocaustomatis, subdidit statim 0059A isthaec de Hebraica translatione: Quod Hieronymus simili sensu edidit dicens: Tolletque sacerdos de sanguine digito suo tangens cornua altaris. Iterum ad caput XIX ejusdem Levitici translationis Hieronymianae ita recordatur: Unde dicens, non levabitis nomen in injusto, addidit: et non profanabitis nomen Domini Dei vestri. Quod Hieronymi translatio edidit: Non pollues nomen Dei tui. Idem Hesychius librum duodecim minorum prophetarum versibus distinctum edidisse videtur ad exemplum S. Hieronymi, qui utilitati legentium consulens, novam suam ex Hebraeo editionem per cola et commata descripsit, ut testatum exstat initio praefationis in Isaiam prophetam. De utilitate et commodis hujusmodi distinctionis versuum meminit etiam Hesychius in principio 0059B propriae lucubrationis, quam ita inscriptam legimus tomo VIII Criticorum sacrorum: Ἡσυχίου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων Στιχηρὸν τῶν ιβ′ προφητῶν, hoc est, Hesychii presbyteri Hierosolymitani duodecim prophetarum distinctio in modum versuum. Multum autem a vero aberrant illi qui nomen Graecum στιχηρὸν sive στιχηδὸν pertrahunt ad distinctionem in capita et paragraphos: quia haec longe diversa est ab ea quam sibi proposuit Hesychius, observatamque docet apud scriptores hagiographos, in Psalterio, Proverbiis, Ecclesiaste, Job, et in Cantico canticorum. Quae quidem volumina metro et versibus fuere conscripta afflatu Spiritus sancti, non tamen in capita ac paragraphos distincta, uti concedunt omnes divinarum Scripturarum studiosissimi 0059C defensores ac diligentes indagatores. Hanc igitur versuum distinctionem in libro duodecim prophetarum retinere voluit Hesychius, quod antiquitus a viris sanctis usurpatam novisset; et doctis pariter et indoctis utilem fore ad intelligentiam oraculorum propheticorum cum Hieronymo speraret: Πολλὰ μέν τῶν ἀσαφῶν ἡ τῶν στίχων σαφηνίζει διαίρεσις, id est, multa enim obscura et incerta elucidat haec versuum distinctio. Ita Hesychius Hierosolymitanus, qui distinctiones per membra divisas in editione Hieronymi, diligens et ipse scriptor conservavit in duodecim prophetis.

Ex Hesychiano illo usu nonnihil laudis accedit Hieronymianae editioni Scripturarum: sed omnem commendationem excedit quod de ea, vel ex eadem 0059D translatione Hebraica scriptum reperitur in commentariis Augustini. Modo eam citat cum honorifica auctoris commemoratione; nunc utilitatem et facilitatem ejus praedicans, obscuriorem et intricatam LXX Interpretum editionem abjicit: ex illa denique Hieronymiana libros integros Christianae pietati non parum profuturos contexit. Cum lib. IV de Doctrina Christ. cap. 7, num. 15 et seqq. respondet male doctis hominibus, qui nostros auctores sacros contemnendos putant, non quia non habent, sed quia non ostentant, quam nimis isti diligunt, eloquentiam; ex illius prophetae libro potissimum, qui se pastorem vel armentarium fuisse dicit, aliorum prophetarum probat eloquentiam. Non autem, inquit, 0060A hoc faciam secundum Septuaginta Interpretes; sed sicut ex Hebraeo in Latinum eloquium, presbytero Hieronymo utriusque linguae perito interpretante, translata sunt verba Amos. Erat itaque recto Augustini judicio expeditior et commodior interpretatio Hieronymiana ad demonstrandam prophetarum sanctorum eloquentiam, quam alia vetus et Vulgata e LXX Interpretibus derivata. Miratus sum saepius tantam inveniri concordiam inter praesentem nostram editionem prophetarum, et locum Amos ab Augustino citatum; nihil enim inest discriminis neque in sententiis, neque in distinctione commatum. Tria cola prophetae Amos capite sexto, hoc modo descripta leguntur:

Qui separati estis in diem malum,
0060B Et appropinquatis solio iniquitatis.
Qui dormitis in lectis eburneis;
Et lascivitis in stratis vestris:
Qui comeditis agnum de grege,
Et vitulos de medio armenti.
De eisdem vero verbis ita disserit S. Augustinus num. 18 ejusdem cap. 7 jam laudati de Doctrina Christ.: Ista sex membra tres bimembres circuitus ediderunt. Non enim ait, Qui separati estis in diem malum, qui appropinquatis solio iniquitatis, qui dormitis in lectis eburneis, qui lascivitis in stratis vestris, qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti. Si ita diceretur, esset quidem et hoc pulchrum, ut ab uno pronomine repetito singula sex membra decurrerent, et pronuntiantis voce singula finirentur: sed pulchrius 0060C factum est, ut eidem pronomini essent in bina subnexa, quae tres sententias explicarent: unam ad captivitatis pronuntiationem, qui separati estis in diem malum, et appropinquatis solio iniquitatis: alteram ad libidinem, qui dormitis in lectis eburneis, et lascivitis in lectis vestris: ad voracitatem vero tertiam pertinentem, qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti: ut in potestate sit pronuntiantis, utrum singula finiat, et membra sint sex, an primum et tertium et quintum voce suspendat, et secundum primo, quartum tertio, sextum quinto connectendo, tres bimembres circuitus decentissime faciat, etc. Quid manifestius dici poterat ad comprobandam distinctionem versuum in nostra editione usurpatam? Habes in iis quae superius a nobis allata sunt, tria cola, sex 0060D commata prophetiae Amos. Sex item Augustinus agnoscit membra, ac tres bimembres circuitus, qui totidem sententias explicant. Si quis ergo criticorum in hac Canonis Hebraicae veritatis editione voluerit aliquid reprehendere, consulat Opuscula Hieronymi et Augustini, suam conscientiam recolat, videat ordinem textumque sermonis, et tunc nostro labori, si potuerit, detrahat.

Sunt et alia loca bene multa in quibus Hieronymi translatio Hebraica recensetur ab Augustino. Quindecim, ni fallor, occurrunt in libris Quaestionum in Heptateuchum: nec in illis ambiguum quid nisi raro proponitur, quod aliqua veritate Hebraica non solvatur, ut ipsius Augustini verbis utar, quae leguntur 0061A quaestione 152 in Genesim. Longum esset ac fastidiosum lectori studioso, si ex ordine singula haec replicarem: indicabo tamen breviter quaestiones 20 et 54 in Deuteronomium; 7, 15, 19, 24, 25, in librum Josue; 16, 37, 47, 56, in Judices, ubi sanctus Augustinus interpretationis ex Hebraeo auxilia quaerit, tamquam ejus quae majorem praebeat lucem ad intelligentiam Scripturarum. Unum instar omnium sit nobis testimonium illud, quod ex Deuteronomii capite decimo quarto vers. 28 et 29 sumptum, proponit solvendum lib. V, qu. 20 in idem Deuteronomium. Recitato igitur LXX Interpretum contextu sacro, subjungit nonnulla de decimis quae quaestionem hujus loci pepererunt; sicque accedit ad ejusdem difficultatis solutionem: Sed obscure positum est, quia non est distincta 0061B ista decima ab illa, quam voluit cum Levitis in eo loco manducari, quem Dominus elegisset templo suo. Sed in ea interpretatione, quae est ex Hebraeo, apertius hoc distinctum reperimus. Ait enim, Anno tertio separabis aliam decimam ex omnibus, quae nascuntur tibi eo tempore, et repones intra januas tuas, venietque Levites, qui aliam non habet partem nec possessionem tecum, et peregrinus et pupillus et vidua, qui intra portas tuas sunt, et comedent et saturabuntur, ut benedicat tibi Dominus Deus tuus in cunctis operibus manuum tuarum, quae feceris. Primo hoc ipsum planius est quod ait, Anno tertio: intelligitur enim uno anno intermisso: in Septuaginta autem, quoniam post tres annos dixit, incertum est utrum eos medios esse voluerit, ut quinto quoque anno fieret. Deinde cum ait, 0061C et separabis aliam decimam, satis ostendit extra esse illam, quam voluit eum ipsum qui offert, manducare cum suis et Levitis in eo loco, quem Dominus elegisset. Et hanc enim aliam decimam intra januas suas eum ponere praecepit, non ad eum locum deferre, ubi Dominus se voluit invocari, etc. Ex unico illo loco manifestissime demonstratur, interpretationem Hieronymi probatissimam fuisse Augustino, qui eam citat tamquam planiorem, ac sensui Scripturarum assequendo maxime accommodatam: in Septuaginta autem multum obscuritatis agnoscit, et pleraque perplexa, quibus elucidandis succurrat interpres Hieronymus necesse sit. Breviter ista transcurrimus, ut ex Speculo S. Augustini ampliorem accersamus probationi nostrae splendorem, quia nihil ad causam Hieronymianae 0061D versionis est potius.

Quid sit vero Speculum Augustini Possidius in ejus vita cap. 28 aperte declaravit, dicens: Quique prodesse omnibus volens, et volentibus multa librorum legere et non valentibus, ex utroque divino Testamento, velere et novo, praemissa praefatione praecepta divina seu vetita ad vitae regulam pertinentia excerpsit, atque ex his unum codicem fecit: ut qui vellet legeret, atque in eo vel quam obediens Deo, inobediensve esset, agnosceret, et hoc opus voluit Speculum appellare. Hujus Operis lectionem commendans postea Cassiodorus lib. de Institutione divinarum litterarum cap. 16, de eo ita scribebat: Liber ejusdem (Augustini) quasi philosophiae moralis, quem pro moribus instituendis atque corrigendis 0062A ex divina auctoritate collegit, Speculumque nominavit, magna intentione legendus est. Talem librum philosophiae moralis, quem omnibus Christianis prodesse voluit Augustinus, unde excerptum putas? Ex Septuaginta, an ex Hebraica Hieronymi interpretatione? Certe LXX Interpretum assertor quandoque fuit Augustinus etiam adversus Hieronymum, quem obtentu ecclesiasticae futurae perturbationis ab studio Hebraica interpretandi deterrere volebat. At Hieronymianae translationis splendore, fide, facilitate, ac utilitate tandem perculsus, potius ex ea maximo emolumento edocendas, quam magno scandalo plebes Christi perturbandas intellexit. Egregium propterea opus Speculi, quod memoria maxime tenendum erat, totum de nova Hieronymi 0062B interpretatione contextum Latinis Ecclesiis, suisque praesertim Africanis edidit: nihil deinceps de sacerdotio metuens, etiamsi fidelibus ingereret multa ab Hieronymo longe aliter posita, quam erat omnium sensibus memoriaeque inveteratum, et tot aetatum successionibus decantatum. Quis crederet Psalterio ex Hebraicis prognato locum in Augustini Speculo concedendum, et senis linguam ibi esse mutandam? Nam veteri Psalmorum editioni atque adeo modulationi assuetae Christianorum aures, universaeque Latinorum Ecclesiae, novitatem alterius sustinentes, linguam quodammodo mutasse videntur. Ita psalmo secundo vers. 23 et 24, in Vulgata editione vers. 12, pro, Apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, et pereatis de via justa; legebant in Speculo 0062C Ecclesiae Africanae et Latinae linguae homines, Adorate pure, ne forte irascatur, et pereatis de via. Pari modo qui praecepta divina ex psalmo XIV, 5, memoriae commendare volebant, lectionis LXX Interpretum, qui jurat proximo suo, et non decipit, tamquam veteris prorsus obliti; novam istam de fonte Hebraico derivatam, Jurat ut se affligat, et non mutat, animis imbiberunt. Utque omnes libros Testamenti veteris protocanonicos uno verbo comprehendam, repudiatis ex integro Septuaginta Interpretibus, Canonem Hebraicae veritatis susceperunt Ecclesiae Latinae, una cum Speculo sancti Augustini Hipponensis episcopi. Nihil in hoc opere posuit sanctus Antistes, quod e pura Hieronymi translatione Hebraica, hoc est, e Canone Hebraicae veritatis non manarit: praeter 0062D nonnulla Scriptorum vitia, quae modo e nostra Canonis editione emendari possunt in Speculo, uti et nos nonnulla in Canone emendavimus moniti ab Speculo sancti Augustini. Habes igitur, Christiane lector, permultas sententias sacrae Scripturae recitatas ex Hieronymi translatione apud sanctum Augustinum: habes et opus integrum juxta eamdem interpretationem conditum, in quo major pars Canonis Hebraicae veritatis conservata est. Aliam denique nec mediocrem capiet utilitatem, qui ex Canone Hebraicae veritatis numerum versuum mendose adeo expressum in antiquis editionibus Speculi infinitis locis restituere voluerit. In nova similiter editione Domini nostri Blampin dissonantes numeros in mss. codicibus 0063A designatos emendare, ac proprium valebit reponere numerum, eum nempe quem sanctus Augustinus definivit, versionem Hieronymianam per cola ac commata divisam imitatus. Exempla sumamus ex psalmis, ubi primum notis suis monet nos Domnus Blampin, quomodo ad fidem mss. codicum restituere curaverit numerum versuum mendose expressum in prioribus editionibus Speculi. Columna 694 hujus Operis, sic legimus scriptum: «In psalmo XXVI: Lux mea Dominus, et salutare meum, quem timebo? Dominus fortitudo vitae meae, quem formidabo? Et post quatuor versus, Si steterint adversum me castra, etc. In notis autem, littera e, optime haec observata sunt. In prius editis, Et post tertius versus. Reponimus ex mss., Et post quatuor.» 0063B Restituit igitur nova editio Speculi ordinem ac numerum versuum, prout legebantur apud veteres, sed nonnullae Scriptorum mendae castigandae veniunt in Speculo, ut sequens Canonis nostri contextus manifeste declarat. Psalmo XXVII juxta Hebraeos, hoc modo superiora verba a nobis edita leguntur:

Dominus lux mea, et salutare meum, quem timebo?
Dominus fortitudo vitae meae, quem formidabo?
Cum appropinquarent mihi maligni,
ut comederent carnem meam:
Hostes mei et inimici mei,
ipsi impegerunt et ceciderunt.
Si steterint adversus me castra,
Non timebit cor meum.

0063C Lectionem itaque, quem formidabo? sequuntur quatuor versus usque ad illud, Si steterint, etc. Hoc minime assecuti Lovanienses Theologi putarunt designatam esse in Speculo S. Augustini distinctionem versiculorum, quae in Vulgata Latina hodierno usu recepta est: unde tertium versum psalmi XXVI vel XXVII, apud Hebraeos, eodem ordine in exemplaribus Augustini scriptum esse arbitrati, posuerunt, Et post tertius versus: Si steterint, etc., cum non tertius versus esset apud veteres Patres, sed potius septimus numeraretur, uti fidem faciunt Canonis Hebraicae veritatis libri mss. Porro in nova editione Speculi duo priores versus ejusdem psalmi nullum debent habere punctum interrogandi, quia manifestissime apparet sensum hujus Scripturae, non esse interrogantis, 0063D sed affirmantis prophetae, quod Dominus sua sit lux, et fortitudo vitae ipsius, quem timere se dicit. Principium quoque psalmi perturbatum est in Speculo, ubi voces istae, Lux mea, praecedunt vocem, Dominus. Nec solum in sententiis emendandum est Speculum e Canone Hebraicae veritatis; sed in numeris etiam versuum ab Augustino designatis. Pessime quidem Psal. XXXIII post versum decimum quintum legebatur in editis, Et post quartus versus, quod ad fidem mss. codicum ita mutat nova editio: Et post septem versus. At ut verum fatear, superest adhuc lectio paululum depravata: sex enim, non septem versus sunt ab illo versu, quaere pacem, et persequere eam, ad istum usque, juxta est Dominus contritis 0064A corde. Quamobrem in Speculo legi necesse est: Et post sex versus. Nulla autem cum fuerit ambiguitas in distinctione versuum psalmi CXI, qui singulos suos versus juxta numerum Hebraicarum litterarum partitos retinere debet, miror quomodo in opere Speculi numerentur solummodo quinque versus ab istis verbis, volet nimis, usque ad illa, Bonus vir clemens et fenerans: sex namque versus decurrunt cum suis litteris alphabeti Hebraici, id est, gimel, daleth, he, vav, zain, heith, nec a quocumque scriptore pauciores numerari possunt. Hic igitur loci castiganda est nova nostra editio operum sancti Augustini, cujus Speculum qui exegerit ad Canonem editum Hebraicae veritatis, sexcenta deprehendet, quae adhuc emendatione indigeant. Nos vero ire pergamus 0064B ad ea quae sunt praesentis instituti.

Post Augustinum, qui unus pro omnibus esse poterat ad probationem propositae assertionis nostrae numero tertio, absque injuria non reticeremus de insigni auditore Hieronymi Philippo; hic namque coaetaneus scriptor praecipuos suo praeceptori honores addidit, cum suis in Jobum Commentariis versionem Hieronymianam ex Hebraeo solam edisserebat. Ne quis vero in dubium revocet Commentarios Philippi, propter idem opus quod nomine Bedae editum circumfertur, meminerit Gennadium in Catalogo Virorum Illustrium ista de Philippo litteris ac memoriae tradidisse: Philippus presbyter optimus auditor Hieronymi, Commentatus in Job edidit sermone simplici libros, etc. Genuinos illos Philippi Commentarios ex 0064C parte descriptos retinet codex monasterii nostri Corbeiensis ante nongentos annos in membranis robustissimis, sive densissimis exaratus, qui in bibliotheca San-Germanensi habet numericam notam 660. Totus libri Job sacer contextus in hoc exemplari scriptus est litteris uncialibus: interlineares vero Philippi Commentarii Longobardicis characteribus sunt adjecti: quibus, ni fallor, satis explorata nobis est aetas ms. codicis. Eadem manu, eisdemque characteribus Longobardicis isthaec scripta leguntur in fine Commentariorum: Haec interpretatio excerpta est de expositione Philippi. In his igitur excerptis et Epitome expositionis Philippi presbyteri in Job, purus fluit totus sacer textus absque illis addita mentis, quae in editis libris sub nomine Hieronymi frequenter 0064D occurrunt. Duo sunt, verbi gratia, additamenta Job capite I, 21 et 22, nempe, sicut Domino placuit, ita factum est, et consequenter, labiis suis. Quae omnia superflua esse et addititia, perspicue demonstratur ex Commentariis mss. Philippi presbyteri, ut ex scholiis nostris infra positis col. 799. Praeterea insigne illud additamentum, Animae enim esurienti etiam amara dulcia esse videntur, quod in editis apud Hieronymum Commentariis legitur capite VI Jobi, non apparet apud Philippum Hieronymi optimum auditorem. Unde colligas Hieronymi coaetaneum scriptorem non aliam in suis opusculis translationem Latinam sibi proposuisse exponendam, nisi Hieronymianam illam novam, quam superius dicebamus in Speculo 0065A S. Augustini conservatam: Praeter integrum Jobi textum, multas Scripturarum sententias ac prophetarum sermones recitat Philippus juxta editionem novam sui magistri, ut est illud comma omissum a LXX Translatoribus in fine capituli II Isaiae prophetae: Quiescite ab homine, cujus spiritus in naribus ejus: quia excelsus reputatus est ipse. Hac sententia utitur Philippus in editis omnibus Commentariis, cum de Christo interpretatur illa verba Job cap. XXVII, 3: Quia donec superest halitus in me, et Spiritus Dei in naribus meis. Plura congerere in promptu erat ex Procopio etiam Gazaeo; sed longitudinem fugio in re satis superque demonstrata.

IV. Dixi in Ecclesia Romana receptam fuisse tempore Gregorii Magni utramque Scripturarum editionem, 0065B et veterem, et novam Hieronymianam. Nam licet omnes Ecclesiae Christi primas partes tribuerent illi translationi, quam de fontibus Hebraicis derivatam noverant, propter antiquitatem tamen Vulgatae Italicae versionis, noluerunt prorsus studium ab eadem abjicere, caute pedetentim omnia facientes, ut quod senescebat, suapte ad interitum veniret. Usum autem utriusque Latinae interpretationis docuit nos ipse Gregorius Magnus epistola dedicatoria, sive praefatione Moralium expositionum in Job, ait enim ad finem: Novam vero translationem dissero, sed ut comprobationis causa exigit, nunc novam, nunc veterem per testimonia assumo: ut quia sedes apostolica (cui auctore Deo praesideo) utraque utitur, mei quoque labor studii ex utraque 0065C fulciatur. Pro textu habebat novam, id est, Hieronymi translationem, ad cujus tantum comprobationem vetus alia ab eo usurpabatur. Quantum vero auctoritatis attribueret Hieronymianae super Italam, aperte declaravit lib. XX Moralium, cap. 23, ubi expositione sua hunc Jobi locum illustrat: Mutatus es mihi in crudelem, et in duritia manus tuae adversaris mihi. Longe, inquit, ab hac sententia vetusta translatio dissonat, quia quod in hac de Deo dicitur, hoc in illa de adversariis et persecutoribus memoratur. Sed tamen quia haec nova translatio ex Hebraeo nobis Arabicoque eloquio cuncta verius transfudisse perhibetur, credendum est quidquid in ea dicitur: et oportet, ut verba illius nostra expositio subtiliter rimetur. Ait ergo: Mutatus es, etc. Ita Magnus ille Gregorius, Ecclesiae 0065D catholicae lumen, summorumque pontificum decus et exemplar. Quem si fuissem aliquoties imitatus in laude Hieronymianae translationis, dicendo eam nobis verius cuncta transfudisse, ac credendum quidquid in ea legitur scriptum: Deus bone! quantos sustinuissem impetus et furores sciolorum hujus temporis, qui me temeritatis insimulare alicubi ausi sunt, quod dixissem, Ecclesiam Romanam nunquam discessisse a Vulgata Latina, in rebus etiam chronologicis. Sed apage a nobis hujusmodi scriptores, qui Iberias naenias libris authenticis praeferunt, nec judicium Ecclesiae Dei, suorumve pontificum nobiscum consectantur.

Matrem omnium Ecclesiarum, cui, auctore Deo, 0066A praesedit Gregorius, caeterae omnes Latinae secutae sunt, novam ex Hebraeo editionem Scripturarum suscipientes, eo quod inter omnes longe praestaret. Clariorem esse in verbis, ac veraciorem in sententiis, nullus Antiquorum negare visus est: unde legimus apud Isidorum Hispalensem lib. I de Offic Eccl. cap. 12: De Hebraeo autem in Latinum eloquium tantummodo Hieronymus presbyter sacras Scripturas convertit: cujus editione generaliter omnes Ecclesiae usquequaque utuntur, pro eo quod veracior sit in sententiis, et clarior in verbis. Cum talis fuerit interpretatio Hieronymi, ut definitive pronuntiat Isidorus, mirum quid est, si veterem obscuriorem in verbis, in sententiis non adeo veracem omnes Ecclesiae repudiarint? De usu itaque Hieronymianae translationis 0066B recepto apud omnes Ecclesias, adeo constans est Gregorii ac Isidori testificatio, ut frustra, quod Italos ac Hispanos spectat, idipsum aliorum scriptorum sententiis affirmaremus. Ad nostrates igitur properandum est, quia fidem etiam Gallorum postulat articulus sequens.

V. Gallicani Psalterii nomen tulit Psalmorum liber ab Hieronymo iterum emendatus, editusque cum obelis et asteriscis: hoc vero nomine appellata est posterior illa editio juxta LXX, quod Galliarum Ecclesiae inter omnes primum discesserint ab usu Romani Psalterii, sive veteris illius editionis Latinae, quam Romae positus Hieronymus magna ex parte correxerat. Hinc autem ad gloriam Ecclesiarum nostrarum cumulus accedit, non solum ex eo quod e 0066C duobus Psalterium perfectius retinuerint; sed maxime quia usu psallendi in Gallicanis Ecclesiis celebratus est ab antiquo aevo liber ille Psalmorum, quem cum aliis libris canonicis publico tandem decreto probavit oecumenica synodus Tridentina. Quanta porro fuerit diligentia nostratum in describendo hocce Psalterio cum asteriscis et obelis, non aliunde testatum volumus, quam ex infinita copia codicum mss. qui cum talibus distinctionibus supersunt usque hodie in Gallicanis bibliothecis. In Italia non ita abundant, et perpauca apud suos invenisse se exemplaria fatetur doctus Carus presbyter theologus, qui inchoatam nobis dedit editionem Psalterii Hieronymiani cum supra dictis obelorum et asteriscorum signis. Nos praestantissimos id genus, ac permultos 0066D codices mss. consecuti, supplenda curavimus quae deesse videbantur in editione Romana Cari. At de his vide infra admonitionem nostram in utrumque Psalterium Romanum et Gallicanum.

Galliarum Ecclesias summam auctoritatem tribuisse novae ex Hebraeo translationi, conjicere nobis licet ex illo usu, quem constanter retinebant in Psalterio juxta LXX Interpretes emendato posterioribus curis Hieronymi. Nam cur in toto non reciperent, quod in partibus tanto studio susceperant? Hoc est, si exemplaria emendata ad Graecas interpretationes, quae propius accedebant Hebraeorum codicibus, magno studio nostrates susceperunt: quanta putamus voluntate adhaesisse eos Hebraicae 0067A Veritati, quanta jucunditate de fonte purissimo haustam aquam ebibisse! Verum ne conjecturis tantum nostris astruamus opinionem de usu Hieronymianae translationis apud Gallos, testis accedat idoneus Stephanus Abbas Cisterciensis secundus, qui rem nostram plane conficiat. Is igitur verbo atque exemplo suo docet, veterem Latinam interpretationem neglectam fuisse apud nostrates, propter novam, quam Italae aemulam objecerat Hieronymus. Nam descripta sacrorum Bibliorum exemplaria ad usum suae congregationis, cum aliquot locis redundantia ac parum consona Hieronymianae versioni reperisset, illico offensus hujusmodi dissidiis, et collatione facta Latinorum cum Hebraeis codicum, eradenda et oblitteranda voluit in suo Historiae divinae 0067B apographo quaecumque abesse dicebantur in fonte Hebraico, nec posita vidisset apud Hieronymum. Insignior est locus quam ut a nobis praetermittatur, aut ex eo lectori aliquid depereat. Totum proinde transcribam, quemadmodum nuper editus est a Domno Joanne Mabillonio ad calcem tom. IV operum sancti Bernardi col. XI et XII.