Prolegomenon III. De Canone Hebraicae veritatis et Scholiis ejusdem marginalibus.

I. Quid Canon Hebraicae veritatis. II. Hujus Canonis saepius meminit ipse Hieronymus. III. Hebraicam veritatem Graeci ac Latini Patres agnoscunt. IV. De singulis partibus, sive ordinibus, ejusdem Canonis. V. Danielis et Estheris additamenta recepta cum signis obelorum in translationem Hieronymi. VI. Quisnam fuerit auctor marginalium scholiorum Canonis, et quaenam sit hujusmodi annotationum utilitas ac praestantia.

0069D Canonis Hebraicae veritatis nomine intelligenda veniunt Instrumenti veteris volumina viginti duo, quae canonica habentur tam apud Judaeos, quam apud Christianos: quaeque in Latinum eloquium ab Hieronymo fuere conversa juxta fidem Hebraeorum 0070D fontium, ac demum in unum veluti corpus compacta, servato librorum ordine triplici prout in codicibus Hebraeorum res positae inveniebantur tempore sancti Hieronymi. Canon igitur est catalogus Scripturarum divinarum, quae Canonicae appellantur, 0071A eo quod in canonem sunt receptae, supremumque obtinuerint culmen auctoritatis, non modo ad mores sancte informandos; sed ad comprobanda etiam quaelibet Ecclesiastica dogmata. Hanc vero Canonis sacri notionem mutuati sumus e libro secundo Apologiae Hieronymi adversus Rufinum, deque Praefatione ejusdem sancti Doctoris in libros Salomonis. Nam Galeati prologi, ubi Hebraeorum explicavit Canonem, his verbis recordatur in fine posterioris Apologiae: In libris quoque Samuelis et Malachim, quos nos Regnorum quatuor nominamus, post catalogum divinae Scripturae, haec intuli, etc. Hinc videas Canonem sacrorum Bibliorum veteris Testamenti Hieronymum hoc loco appellasse Catalogum divinae Scripturae. Id autem discriminis posuit inter Scripturas 0071B canonicas, et non canonicas, quod istae legerentur tantum in Ecclesia ad aedificationem plebis; canonicae vero ad fidei dogmata insuper confirmanda: Sicut ergo Judith, inquit praefatione jam laudata in libros Salomonis, et Tobiae, et Machabaeorum libros legit quidem Ecclesia, sed eos inter canonicas Scripturas non recipit: sic et haec duo volumina (Ecclesiast. et Sapient.) legat ad aedificationem plebis, non ad auctoritatem Ecclesiasticorum dogmatum confirmandam. Hieronymo in hac Scripturarum parte consentit Rufinus, cum et ipse in suo symbolo diserte docet, non alia volumina pro Canonicis fuisse habita suo tempore praeter illa quae recensentur in prologo Hieronymi Galeato. Ad Catalogum namque librorum veteris et novi Testamenti ista subjungit: Haec sunt 0071C quae Patres intra Canonem concluserunt, et ex quibus fidei nostrae assertationes constare voluerunt. Sciendum tamen est, quod et alii libri sunt, qui non sunt Canonici, sed Ecclesiastici a majoribus appellati sunt, id est, Sapientia, quae dicitur Salomonis, et alia Sapientia, quae dicitur filii Sirach, qui liber apud Latinos hoc ipso generali vocabulo Ecclesiasticus appellatur, quo vocabulo non auctor libelli, sed Scripturae qualitas cognominata est. Ejusdem vero ordinis libellus est Tobiae, et Judith, et Machabaeorum libri. Post aetatem Hieronymi ac Rufini non statim in canonem sacrorum Bibliorum susceptos fuisse libros illos, qui Ecclesiastici dicti sunt, fidem nobis facit exemplar manuscriptum, quod licet vetustissimum appareat, quadringentis tamen annis ad minus post obitum 0071D Rufini fuisse inscriptum, nemo inficiatur. Hic itaque codex Bibliorum manuscriptus, notatus numer. 15, in nostra San-Germanensi bibliotheca, haec attexuit libro Estheris: Finit Esther. Deo gratias, Amen. Hucusque completum est vetus Testamentum, id est, omnes Canonicae Scripturae, quas transtulit Hieronymus presbyter de Hebraica veritate in Latinum sermonem. Caeterae vero Scripturae, quae non sunt Canonicae, sed dicuntur Ecclesiasticae, istae sunt, id est, liber Judith, Tobias, libri Machabaeorum duo, Sapientia, quae dicitur Salomonis, et liber Jesu, filii Sirach, et liber Pastoris. Nonnulla praetermitto, quae videri possunt ad finem columnae 1152 hujus editionis. Quam igitur habuerit in Ecclesia auctoritatis dignitatem Scripturae 0072A canonicae, plane liquet ex supra memoratis, et illae sunt, quibus constat Canon Hebraicae veritatis, in quo nunquam fuerunt libri, vel Apocryphi, vel Ecclesiastici appellati apud antiquos Patres. Hodie nullo auctoritatis discrimine in Canonem Ecclesiasticum recepti, parem cum caeteris merentur venerationem apud omnes vere pios, qui concilii Tridentini decreto de canonicis Scripturis adhaerere gloriantur.

Canonis porro Hebraicae veritatis meminit Cassiodorus, de Institutione divinarum litterarum capite duodecimo, ubi ipsum vocat divisionem Scripturae divinae secundum Hieronymum: Auctoritas divina, inquit, secundum sanctum Hieronymum in Testamenta duo ita dividitur, id est, in vetus et novum; in 0072B Legem, id est, Genesim, Exodum, Leviticum, Numerorum, Deuteronomium; in Prophetas, qui sunt Jesu Nave, Judicum, Ruth, Samuel, Malachim, Isaias, Jeremias, Ezechiel, libri duodecim Prophetarum. In Hagiographos, qui sunt Job, David, Salomonis Proverbia, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Daniel, Verba Dierum, id est, Paralipomenon, Esdras, Esther. Haec ex prologo Hieronymi Galeato afferebat Cassiodorus; sed vitiosa est prorsus illa divisio, tam in editis, quam in manuscriptis libris: 1º quidem omissa ubique voce Malachim post verbum Samuel. 2º Manuscripti codices non pauci praetermiserunt Daniel, alii cum editis annumerant majoribus prophetis post Ezechielem, servato ordine vulgato Bibliorum sacrorum. 3º Pro nomine isto, Ecclesiastes, posuerunt 0072C Ecclesiasticum, qui non est Salomonis, sed liber Jesu, filii Sirach: quique in Canonem nusquam admissus est ab Hieronymo. 4º Denique aliquot manuscripta exemplaria adjiciunt librum Judith post volumen Estheris: cum tamen Judithae liber e numero canonicarum Scripturarum segregatus sit in multis locis apud Hieronymum. Neque tamen negligentiae vel inscientiae accusandus est Garetius noster, qui in ultima Cassiodori operum editione hos non emendavit codicum seu editorum, seu manuscriptorum errores. Is quippe, sicut et alii, qui edendis Ss. Patrum lucubrationibus navant operam, id quod in melioris notae libris, manu optima et vetustissima exaratis habebatur, bona fide retulit, nec sui credidit esse officii et muneris ea corrigere, quae in 0072D tam venerandae antiquitatis codicibus constanter legebantur. At nulli omnino ingratum aut injucundum fore arbitramur, si pro suscepto a nobis Canonis Hebraici explicandi munere observemus hos omnes lapsus et errores posse ab iis facile corrigi, qui sacra divinarum litterarum eruditione imbuti, eos tentaverint hac sacrati fontis unda eluere atque abstergere.

Eumdem Hebraeorum Canonem repraesentat Isidodorus Hispalensis, Originum lib. VI, cap. 1, quem integrum hoc loco transcriberemus, nisi infra editus esset cum principio Scripturarum Galeato, seu praefatione in libros Regum. Notandum tamen nonnulla verba Hebraica aliter legi apud Isidorum, quam legantur 0073A apud Hieronymum: quia editores Isidori morem hodiernum Grammaticorum Hebraeorum saepius imitantur, imperitia quoque vel ipsorum, vel librariorum, voces quaedam mendosiores occurrunt, ut est illud: Quidam autem Ruth et Rimoth, quod Latine dicitur, lamentatio Jeremiae, Hagiographis adjiciunt. Quisquis vocem Rimoth barbaram posuit pro Kinoth, sive Cinoth, quae lamentationes significat, eum linguae Hebraicae imperitissimum fuisse oportet. Sic fieri amat inter illos, qui scriptorum veterum opera restituere praesumunt absque sufficienti notitia multarum rerum, quas pertractant.

II. Canonem Hebraicae veritatis conceptis verbis appellat ipse Hieronymus libros veteris Testamenti Latine a se redditos: quod si secus fuisset, hoc nomine 0073B nequaquam a nobis fuisset insignita prima pars hujus divinae bibliothecae. Verum hanc nomenclaturam edocti a sancto Doctore, inepte ageremus alienum ac ementitum titulum apponentes Hebraicae translationi veteris Instrumenti. Celebrior et explicatior locus hujusce nominationis legitur epistola 28, ad Lucinium; de quo ne minima particula nobis excidat, integrum affero ad laudem praecipue Hebraicorum voluminum, in quorum auctoritatem debacchatus est hujus temporis quidam fabularum Aegyptiacarum propugnator. Sed nunc audiat Hieronymum juxta datam sibi sapientiam ita Lucinio respondentem: Canonem Hebraicae veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo pueris tuis et notariis dedi scribendum. Septuaginta interpretationem et te 0073C habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatam, studiosis tradidi. Novum Testamentum Graecae reddidi auctoritati. Ut enim veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est: ita novorum Graeci sermonis normam desiderat. Non poterat beatus Hieronymus clarius aut brevius declarare quidquid in Divina Bibliotheca nobis praestitit. Priorem enim partem apertissime demonstrat, cum ait, Canonem hebraicae veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis et notariis dedi scribendum; alteram autem in his verbis, Septuaginta interpretationem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidi. Tertiam denique partem Divinae Bibliothecae indicat dicens, Novum Testamentum Graecae 0073D reddidi auctoritati. Quid plura? ut innotescat quibus fundamentis suas Bibliorum sacrorum interpretationes suffultas esse voluerit, apte concluseque subjungit, Ut enim veterum librorum fides de Hebraeis voluminibus examinanda est: ita novorum Graeci sermonis normam desiderat. Quae definitio emendationis Scripturarum tantam in Ecclesia obtinuit auctoritatem, ut ex prescripto Hieronymi jus canonicum in Decreto Gratiani eamdem castigationis normam sequendam esse decernat. Canonem igitur Hebraicae veritatis scribendum dedit Hieronymus pueris sex et notariis Lucinii, in quo laudans praecipue fervorem ac studium Scripturarum, ita ad Theodoram scribit epist. 29: Nec patriae suae largitate contentus, misit Jerosolymarum 0074A et Alexandrinae Ecclesiae tantum auri, quantum multorum possit inopiae subveniri. Quod cum multi mirentur, et praedicent, ego in illo magis laudabo fervorem et studium Scripturarum. Quo ille desiderio opuscula nostra flagitavit, et missis sex notariis, quia in hac provincia Latini sermonis scriptorumque penuria est, describi sibi fecit quaecumque ab adolescentia usque in praesens tempus dictavimus? Circa annum Christi 394 illa scribebat Hieronymus, cum Octateuchum adhuc haberet in manibus interpretatione donandum tempore opportuno. Quisnam vero fuerit ille Octateuchus, satis liquet ex praefatione in librum Josue, ubi dicit, finito tandem Mosis Pentateucho, ad libros Josue, Judicum, Ruth et Esther mittendam manum. Quod duobus vel tribus modis intelligi potest. Primum 0074B librum Judicum et Ruth in eumdem compingendo, Octateuchum faciemus ex quinque Mosi voluminibus, uno Josue, altero Judicum, et ultimo Estheris. Hic erit Octateuchus, quem Hieronymus absolvebat post annum Christi 404, ut videre est in prolegomeno nostro superiori, ubi disputatum est de tempore translationum Hieronymianarum. Secundo Octateuchum istum ita supputari nihil vetat, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Josue, Judices, Ruth et Esther. Nam quo tempore scribebat Hieronymus ad Lucinium, tunc Genesis Librum in Latinum sermonem ab eo fuisse translatum, vix dubitari potest: neque vero uno tempore omnia Mosis volumina Latinitate donavit, uti suo loco diximus, sed statim Geneseos librum interpretari coepit anno circiter 394, quem 0074C Desiderio suo nuncupavit: reliqua Pentateuchi Mosaici volumina majoribus reservans otiis scribendi. Denique de supputatione, sublato Genesis volumine, et Ruth cum Judicibus copulato, erit nihilominus integer adhuc Octateuchus in manibus Hieronymi suo tempore convertendus in Latinum eloquium: nempe IV Mosis libri, I Josue, I Judicum et Ruth, I Estheris, et I Paralipomenon. Quia certum exstat libros Paralipomenon ex Hebraeo non fuisse translatos ante annum 396, quando vita jam excesserat Lucinius. Hinc intelligat lector non uno modo errasse Marianum in notis ad epistolam 28 S. Hieronymi: nam error in eo est, quod pro Octateucho legerit Heptateuchum, et Erasmum purae lectioni adhaerentem putavit reprehensione dignum. Monemus igitur studiosum lectorem 0074D meliores ac doctiores esse notas Gravii, quibus illustravit epistolas Hieronymi, quam sint illae, quas Marianus Victorius edidit cum operibus ejusdem sancti Doctoris.

De Canone meminit iterum aliis locis Hieronymus: nam praefatione in libros Regum, postquam illum per partes singulas explanavit, haec ab eo scripta leguntur: Igitur Sapientia, quae vulgo Salomonis inscribitur, et Jesu filii Sirach liber, et Judith et Tobias, et Pastor non sunt in Canone. Libro quoque primo adversus Jovinianum de περιὸδοις, volumine prorsus apocrypho, locutus, redit ad canonicas Scripturas, dicens: Sed nunc nobis de Canone omne certamen est. Ejusdem recordatur prooemio Commentariorum 0075A in Jonam prophetam: Liber quoque Tobiae, inquit, licet non habeatur in Canone, tamen quia usurpatur ab Ecclesiasticis viris, tale quid memorat, etc. Quem etiam tacito nomine Canonis, in partes suas distribuit praefatione in Danielem ex Hebraeo translatum. Illud admoneo, non haberi Danielem apud Hebraeos inter prophetas, sed inter eos qui Hagiographa scripserant. In tres siquidem partes omnis ab eis Scriptura dividitur, in Legem, in Prophetas, et in Hagiographa, id est, in quinque, et octo, et in undecim libros; de quo non est hujus temporis disserere. Ut autem Canonis mentionem ingerit non addendo nomen Hebraicae veritatis: ita sexcentis locis citat Hebraicam veritatem, praetermissa omni Canonis appellatione. Idem talem intelligit in Hebraeorum Canone, 0075B quod in Hebraica veritate; quia Hebraica veritas apud Hieronymum semper accipitur pro canonicis Hebraeorum Scripturis, id est, pro iis solis quae leguntur in fonte Hebraico. Jam vero stultus sit, qui singula loca enumerare velit, in quibus Hebraicam veritatem replicat Hieronymus: vix enim aliquam Epistolam, aut quemlibet commentarium revolveris, ubi statim non occurrant similes locutiones: Juxta Hebraicam veritatem. Aliter Hebraica veritas habet. Hoc a veritate Hebraica discordat. Et ita de caeteris, quae vel comminisci, otiosi esset scriptoris.

III. Multifariam Hebraeorum voluminum auctoritatem agnovere Graeci Latinique Patres; et quanto fuere caeteris doctiores, tanto plus eos perspicias Hebraicae studuisse veritati. Dum testatur Hieronymus, 0075C libro primo Apologiae adversus Rufinum, Origenem se legisse ob eruditionis meritum, non ad sectandam ejus fidem, praeclarum istud contexuit testimonium, quo Graecorum studia erga Hebraicam Scripturam manifesta explorataque nobis fecit: Ipse Origenes, inquit, et Clemens, et Eusebius, atque alii complures, quando de Scripturis aliqua disputant, et volunt approbare quod dicunt, sic solent scribere: Referebat mihi Hebraeus; et Audivi ab Hebraeo; et Hebraeorum ista sententia est. Certo etiam Origenes patriarchen Huillum, qui temporibus ejus fuit, nominat, et trigesimum tomum in Isaiam, in cujus fine edisserit: Vae tibi, civitas Ariel, quam expugnavit David, illius expositione concludit: ut cum aliter prius sensisse se dicat, doctus ab illo, id quod verius est, confitetur. 0075D Octogesimum quoque nonum psalmum, qui inscribitur Oratio Moysi, hominis Dei, et reliquos undecim, qui non habent titulos, secundum Huilli expositionem, ejusdem Moysi putat: nec dedignatur, Hebraeam Scripturam interpretans per singula loca, quid Hebraeis videatur, inserere. In fine libri secundi ejusdem Apologiae, de Origene iterum, et Didymo, et Eusebio, asserit ipsos Judaeorum translationes explanasse in omnibus suis libris: quodque praecipuum est in commendationem Hebraicae veritatis, hoc ita subjungit; Apostolici viri Scripturis utuntur Hebraicis: ipsos apostolos et evangelistas hoc fecisse perspicuum est. Dominus atque Salvator, ubicumque veteris Scripturae meminit, de Hebraicis voluminibus ponit exempla, etc. 0076A Quid igitur mirum, si post Dominum Salvatorem, post apostolos et evangelistas, ac demum post viros apostolicos, Graecorum Patrum celebratiores Hebraicis uterentur Scripturis, earum auctoritatem agnoscerent, atque de Judaeorum codicibus divinos sensus scrutarentur. Idem studium Hebraicae Scripturae in Adamantio probat Eusebius Caesariensis, Eccl. Hist. lib. VI, cap. 16, ubi ait statim ab initio: Tantam porro curam ac diligentiam in divinis Scripturis perscrutandis adhibebat Origenes, ut Hebraicam etiam linguam didicerit, et authenticos Scripturarum libros, Hebraicis scriptos litteris, qui apud Judaeos habentur, sibi comparaverit, τάς τε παρὰ τοῖς Ἰουδαίοις ἐμφερομένας προτοτύπους αὐτοῖς Ἑβραίων στοιχείοις γραφάς, κτῆμα ἴδιον ποιήσασθαι. Authenticos, interprete 0076B Valesio, vocat Eusebius Judaeorum codices, respectu omnium translationum, etiam comparatione facta cum versione LXXII Translatorum. Qua quidem appellatione saepissime eosdem libros exornat Hieronymus, ut epistola 132, ad Vitalem: Et siquidem in historiis aliter haberent Septuaginta, aliter Hebraica veritas, confugere poteramus ad solita praesidia, et arcem linguae tenere vernaculae: nunc vero cum et ipsum Authenticum et caeteri interpretes pari auctoritate consentiant, non in Scriptura, sed in sensu est difficultas. Similiter epist. 135 de psalmo sexagesimo septimo nonnullos versiculos in medium adducens, hanc castigationem illis abhibuit juxta fidem librorum authenticorum. Cum iste versiculus, inquit, magis habere debeat juxta Hebraicam veritatem, Cantate Deo, Psallite 0076C Domino, et illud quod sequitur in principio versus alterius, Psallite Deo, non sit in libris Authenticis, sed obelo praenotatum. Libro denique decimo septimo Commentariorum in Isaiam prophetam non aliter vocat Hebraeorum exemplaria, quam libros authenticos: sic enim scribit de Apostolo: Paraphrasim hujus testimonii, quasi Hebraeus ex Hebraeis, assumit apostolus Paulus de authenticis libris in Epistola quam scribit ad Corinthios. Illas ergo Hebraeorum primigenias, πρωτοτύπους, Scripturas, sive libros authenticos sibi comparavit Origenes, quos tanti faciebat, ut decimo Stromatum suorum libro nihil recipiendum putarit praeter ea quae in libris Hebraicis legerentur. Unde de historia Susannae aiebat apud Hieronymum in fine Commentariorum in Danielem: Quia Hebraei reprobant 0076D historiam Susannae, dicentes eam in Danielis volumine non haberi, debemus diligenter inquirere nomina σχίνου καὶ πρίνου quae Latini illicem et lentiscum interpretantur, si sint apud Hebraeos, et quam habeant etymologiam, ut a σχίνῳ, scissio, et a πρίνῳ, sectio, sive serratio, dicatur lingua eorum. Quod si non fuerit inventum, necessitate cogemur et nos eorum acquiescere sententiae, qui Graeci tantum sermonis hanc volunt esse περικοπὴν, quae Graecam habeat etymologiam, et Hebraicam non habeat. Quod si quis ostenderit duarum istarum arborum scissionis et sectionis in Hebraeo stare etymologiam, tunc poterimus etiam hanc Scripturam recipere. Ibidem nonnulla edisserens de verbis regis Babylonis, deque idolo Beli apud Babylonios, pulchre 0077A sententiam suam tuetur exceptione hac subtili: Hoc quod Scriptura nunc dicit: Exclamavit voce magna; quia de idololatra et ignorante Deum dicitur, videtur observationem nostram subvertere, qua dudum asseruimus, vocem magnam in sanctis tantum reperiri. Quod solvet facile qui hanc historiam in libro Danielis apud Hebraeos dixerit non haberi. Si quis autem potuerit eam approbare esse de Canone, tunc quaerendum est quid ei respondere debeamus. Ex his manifestum nobis est, Origenem ita Hebraicae veritati adhaesisse, ut nihil extra Canonem Hebraeorum recipere, nihil non Hebraicum defendere voluerit. Nec vetat quod scriptum ab eo legimus in epistola ad Africanum; quia prudenti consilio usitatos in Ecclesia codices, Vulgatamque lectionem Scripturae ad aedificationem 0077B plebis, noluit a Christianis repudiari tamquam adulterina additamenta, aut mimorum arte contexta. In homiliis igitur suis, quas ad vulgum loquitur, communem editionem ac lectiones usitatas sequitur: in tomis vero, id est, in disputatione majori, Hebraica veritate stipatus, et suorum circumdatus agminibus, interdum linguae peregrinae quaerit auxilia. Quod ita testatum habemus ab Hieronymo praefatione Quaestionum Hebraicarum in Genesim. Sciendum tamen in Homiliis etiam Origenis bene audiri Hebraicam veritatem, ac saepius praeferri Septuaginta Seniorum interpretationibus. Homilia secunda in Cantica canticorum cum recitasset Origenes haec verba Proverbiorum XXVII, 10: In domum fratris tui ne intres infelix, in ultimam vocem, infelix, sic observatum voluit. 0077C Pro eo quod Septuaginta, infelix, interpretati sunt, Aquila, Hebraeam exprimens veritatem, ἀγροικὸν posuit. Homilia quoque undecima in Jeremiam manifestus est assertor Hebraeorum voluminum, in tantum ut ea vocet exemplaria certiora, atque veraciora, habita etiam ratione ad versionem LXX interpretum. Duplex quippe, inquit, Scriptura est. Nam in multis exemplaribus continetur: Non profui, neque profuit mihi quisquam. In his vero quae exemplaria veriora sunt, et cum Hebraeis consonant, habetur: Non debui, neque debuit mihi quisquam. Oportet igitur et quod in usu est, atque in Ecclesiis legitur, exponere, et hoc quod in Hebraeis codicibus invenitur, intactum non praeterire. Et post pauca: Quia autem et alia nobis expositio residua est, propter exemplaria certiora, in quibus 0077D continetur: non debui, neque debuit mihi quisquam, et hunc locum consideremus. Qui plura desiderarit, ut persuasum habeat Origenem in omnibus agnovisse auctoritatem Hebraicorum voluminum, legat libros ejusdem contra Celsum, et tomos Commentariorum in Matthaeum. Nunc unus pro aliis omnibus Graecis Patribus veniat ad probationem nostrae assertionis Procopius Gazaeus sophista, qui Commentarios in Octateuchum ex vetustissimis orthodoxorum Patrum aliorumque Scriptorum enarrationibus accuratissime concinnavit, et sententias eorum in unum corpus ac perpetuum interpretationis contextum delibavit. Hic itaque Graecus Scriptor, ad primum Geneseos verbum, Hebraicam agnoscit veritatem, parumque abest quin 0078A LXX interpretibus succenseat ob occasionem erroris, quam praebent illi in sua translatione Scripturarum. At si velimus, inquit, Hebraeam observare veritatem, sciendum est principii nomen significare caput. Itaque licebit hunc assignare sensum: Moses coelum et terram, quae prima sunt entium visibilia, caput vocat, etc.; deinde singula discutiens de verbo creavit, in primo Geneseos versu, haec in primis notare studuit: Verum si Hebraicam dictionem diligentius excutere velimus, reperiemus eam vocem non simpliciter significare, fecit, sed condidit, in conspectum nostrum dedit, et demonstravit: quae omnia quodammodo docent, quod eam, cum prius non fuerit, nec ex praejacente, materia constituerit, et videndam exhibuerit. Nam quod Septuaginta interpretes inquiunt, fecit; certe occasionem 0078B quibusdam magni erroris obtulere. Facere etenim de his praedicant, quae ex quadam materia producuntur, ut ex ferro falx, et alia quae nobis artifices efficiunt. Hinc quidam in hunc errorem provoluti sunt, ut vociferarent, Mosen ab Aegyptiis edoctum, credidisse ex praejacente materia hoc universum conditum, eamque sententiam statim in sui operis initio nobis inculcare, cum utatur verbo, fecit. Horum impudentiam cum ignorarent Septuaginta interpretes, praesentem locum per verbum, fecit, exposuere, cum satius fuisset aliter expositum esse, et per verbum, quod Hebraeo per omnia responderet, sicut Mosem egisse constat, qui eo verbo quod ponit, quasi reluctatur summa vi illis, qui materiam inducebant, ostendens evidenter eam non praejacuisse. Immo coelum, terram, abyssumque antecessisse 0078C materiam commonstrat, dum ex his mundi ornatum processisse, populum suae fidei commissum erudit. Quanta sunt in hac Procopiana expositione, quae veritatem Hebraeorum voluminum commendant: quanta econtrario, quae translationem Septuaginta interpretum explodunt? Ne quis tamen sibi soli doctus, nobis vero multum indoctus propugnator LXX Translatorum, existimet, Procopium unico hocce loco tribuisse auctoritatem exemplaribus Hebraicis sacrorum Bibliorum, legat ejusdem Commentarios in caput undecimum Geneseos, ubi scriptum reperiet: Sem fuit filius centum annorum, et genuit Arphaxad, biennio post diluvium. Hebraica veritas habet, Selam genitum esse ab Arphaxad. Quae deinde in medio ponuntur, obelisco signata visuntur. Junioris igitur, qui 0078D vocatur, Cainani jugulata est obelisco progenitura; quia nulla fuit in veritate Hebraica hujus patriarchae commemoratio. Ea autem quae obelis signata erant, nulla expositione dignabantur apud Graecos, quippe quod aliena a fonte Scripturarum, et adscititia haberentur in verbis propheticis. Tempus me deficiet, si cuncta replicem, quae in Procopii Gazaei collectione affatim occurrunt ad manifestandam auctoritatem, quam Hebraicae veritati tribuere Graeci scriptores. Verum nefas sit omisisse quae de annis chronologicis priorum patriarcharum ante diluvium, scribit Procopius, quasi nomine aliorum omnium Graeciae tractatorum: Notandum est, inquit, Hebraeum semper circa centenarium numerum versari in componenda genealogia, 0079A exempli gratia: Adam natus annos 230 genuit Seth, qui primogenitus censetur: sed Hebraeus sic scribit: Adam natus annos 130 genuit Seth . . . Enos vero vixit nonaginta annis, et genuit Kenan . . . Kenan vero vixit septuaginta annis, et genuit Mahaelalel, etc. Ita consequenter usque ad patriarcham Henoch, qui cum Deo ambulans sublatus est, ne malitia mutaret intellectum ejus. Minorem vero numerum codicum Hebraeorum hoc modo prosecutus Procopius, agnoscit talem chronologiam summa diligentia fuisse annotatam a Moyse: Ecce quanta diligentia annotatum sit tempus, quod praecessit generationem liberorum, et quod denique insecutum est. Hic quidem in cap. V Geneseos probat Scripturam Hebraicam; at in Commentariis ad versum octavum capitis XXXII Deuteronomii, errorem Septuaginta manifeste redarguit 0079B his verbis: Ab Adam usque ad Noe ab eo decimum, annis circiter bis mille quadraginta duobus, qui error LXX interpretum est, nullus in spatiosum iter deflexisse, historia fertur. Ne congeries multorum similium testimoniorum lectorem obrueret, plura praetermitto ex iis quae legi in Commentariis Procopii. Si cui jam allata non sufficiant, consulat ipse Commentarios in Octateuchum, et verum me dicere comprobabit.

Caeterum de aetate Procopii Gazaei Sophistae non una est eruditorum sententia. At si vera est epistola ejusdem Procopii ad ipsum Hieronymum scripta, quam Isaac Vossius afferebat in responsione ad tertias Simonii objectiones, pag. 117, aequales fuisse 0079C Hieronymum ac Procopium necesse est. Probat vero Joannes Curterius, interpres Procopii in Isaiam prophetam, Theodosii primi saeculum attigisse sophistam nostrum Gazaeum: immo et prius etiam aliquanto coepisse, cum hic se multos alacriter martyria subcuntes vidisse testetur, quae in Juliano cessasse reperiuntur: a cujus imperio ad idolorum alteram usque dejectionem, Procopii saeculum produci queat. Vide praefationem Curterii in Epitomen variarum commentationum in Isaiam prophetam. Ut sit de tempore Procopii Gazaei, certum ab eo exstat Graecos scriptores ecclesiasticos omnes veritatis Hebraicae tenacissimos fuisse cum Hieronymo: Septuaginta vero interpretes saepius ab ipsis abjectos esse. Praeclare quidem commendatur Hebraica veritas ex iis 0079D quae modo recensuimus: praecipuum tamen ac singulare est ad ejus laudis accessionem, quod in rebus maximi momenti, ac fidem catholicam spectantibus, ad fontem Hebraeum recurrere, et linguae peregrinae auxilia quaerere teneantur Graeci atque Latini orthodoxi. Procopium jam vidimus repudiantem Septuaginta interpretes, qui occasionem erroris praebuerunt in primo versiculo Geneseos, propter verbum fecit: ut multi dicerent Mosen credidisse ex praejacente materia universum coeli ac terrae opificium conditum fuisse. Hujus opinionis imperitiam non aliunde refellit Procopius, quam ex Hebraico contextu, ubi diserte testatur Moses Deum creasse, bara, id est, ex nihilo, condidisse coelum et terram. 0080A Cum autem creationis mundi ex nihilo fidem excludant aliquo modo Septuaginta Translatores, pejus adhuc creationem inducunt in aeternam Sapientiae Dei generationem, et inde Arianae haeresi ansam sui dogmatis subministrant. Ideo sancti Patres provocant ad Hebraicam veritatem, qua error Arianorum validissime confutatur. Epiphanius haer. 68, pag. 320, Arianis, locum a LXX male editum, ὁ Κύριος ἔκτισε με, urgentibus, ita respondit: Hi cum Hebraicas dictiones neque attigerint, neque noverint, neque commodo se habeat harum vis, sciant: proterve et petulanter insultarunt, graves inimici: quaerentes occasionem unde fidem mutilent, immo magis seipsos, nec enim possunt veritatem. Et quia invenerunt, Dominus creavit me, periculose velut imaginantes somniant, ea, quae ad nihil 0080B commoda sunt, vitae inferentes, et orbem terrarum turbantes: at Hebraica lingua non sic habet. Unde et Aquila dicit, Dominus possedit me, etc. De eodem testimonio haec habet Hieronymus lib. II Commentariorum in caput IV Epistolae ad Ephesios: Unde et haeresis nativitatem Christi calumnians, Salomonis usurpat exemplum: Dominus creavit me initium viarum suarum. Quod ipse castigat lib. II Commentariorum in cap. IV Michaeae, dicens: Sive ut Hebraeo scribitur, Dominus possedit me. Canani enim () non creavit me, sed possedit me, habuitque, significat. Clarius adhuc in epistola ad Cyprianum, ubi exponit octogesimum nonum psalmum. Ait igitur non longe ab initio. Simile quid et in Proverbiis ex persona Sapientiae, qui Christus est, legitur: Dominus creavit 0080C me initium viarum suarum in opera sua: ante saecula fundavit me in principio: antequam terram faceret et abyssos, priusquam produceret fontes aquarum, priusquam montes firmarentur, ante omnes colles generavit me. Nullum autem debet verbum creationis movere, cum in Hebraeo non sit creatio, quae dicitur Bara (), sed possessio: ita enim scriptum est, Adonai Canani Resith Dercho (), quod in lingua nostra exprimitur Dominus possedit me, initium viarum suarum. Inter possessionem autem et creationem multa diversitas est. Possessio significat, quod semper Filius in Patre et Pater in Filio fuerit. Creatio autem ejus, qui prius non erat, conditionis exordium. Idem Hieronymus, libro Quaestionum Hebraicarum in Genesim, et libro primo adversus 0080D Jovinianum, urget immaculatum partum Virginis Mariae tum contra Judaeos, tum contra Haereticos, ex dictione Hebraica , aalma, quae legitur Isaiae VII, XIV, ubi virgo paritura nostrum Emmanuel praedicta erat. Loquatur Isaias, inquit sanctus Doctor lib. I adversus Jovinianum, spei nostrae fideique mysterium. Ecce virgo in utero concipiet, et pariet filium, et vocabis nomen ejus Emmanuel. Scio Judaeos opponere solere, in Hebraeo verbum Aalma, non virginem sonare, sed adolescentulam. Et revera virgo proprie Bethula, adolescentula autem vel puella, non Aalma dicitur, sed Naara. Quid est igitur quod significat Aalma? Absconditam virginem, id est, non solum virginem, sed cum ἐπιτάσει virginem: quia non 0081A omnis virgo abscondita est, nec ab hominum fortuito separata conspectu . . . In eo loco in quo ait: Virgo quae egredietur, ut hauriat aquam, in Hebraico scriptum est Aalma, id est, virgo secreta, et nimia parentum diligentia custodita. Aut certe ostendat mihi, ubi hoc verbo appellentur et nuptae, et imperitiam confitebor. Pro purissimo virginitatis et integritatis honore adversus eumdem Jovinianum dum supra militaret libro jam laudato Hieronymus, hoc Zachariae commate haeresim jugulabat. Et expletur, inquit, illud vaticinium Zachariae, dumtaxat juxta Hebraicam veritatem de Ecclesiae virginibus prophetantis: Complebuntur infantibus, et puellis ludentibus plateae ejus. Quid enim bonum ejus est, et quid pulchrum ejus, nisi frumentum electorum, et vinum germinans virgines. Istae sunt virgines, 0081B etc. Vides, prudens lector, spei nostrae fideique mysteriis, cum adversus Judaeos, tum adversus haereticos, patrocinia quaesita e codicibus Hebraeorum, et Ecclesiae catholicae invictissimos pugiles, ubi quaestio est de fide nativitatis Christi, Verbique aeterna generatione, ad Hebraicam semper provocasse veritatem. Quod utique incassum ivisset, nisi constans ac perpetua fuisset habita apud omnes auctoritas Hebraeorum voluminum. Merito proinde aiebat Hieronymus epist. 74, ad Marcellam: Jampridem cum voluminibus Hebraeorum editionem Aquilae confero, ne quid forsitan propter odium Christi synagoga mutaverit, et ut amicae menti fatear, quae ad nostram fidem pertineant roborandam, plura reperio. Suspicabatur vir sanctus Aquilam subdola interpretatione 0081C nonnihil mutasse de Scripturis sanctis, dumque editionem ejus cum fonte Hebraeo contendit, plura reperit Hebraica veritate ad comprobationem nostrae fidei. Quare alibi pudebat tantum doctorem contentionis nostrorum sciolorum, qui Hebraicam veritatem, id est, suam ex Hebraeo translationem arguebant. Judaei, inquit, contra se legunt, et quid pro se sit, nescit Ecclesia.

Pro Ecclesia maxime erat quod in prophetarum voluminibus Hebraeis legebatur: utque inconcussum haberet fides Christiana apud ipsos inimicos testimonium. Judaeorum gentem Deus per terras dispergi voluit cum instrumentis divinarum Scripturarum, quibus nostrae religionis sacramenta non conficta, sed a vero Deo promissa, atque completa demonstrantur. 0081D Hinc sanctus Augustinus de Civitate Dei lib. XVIII, cap. 46. Nobis quidem, inquit, illae sufficiunt prophetiae, quae de nostrorum inimicorum codicibus proferuntur, quos agnoscimus propter hoc testimonium, quod nobis inviti perhibent, eosdem codices habendo atque servando, per omnes gentes etiam ipsos esse dispersos, quaquaversum Christi Ecclesia dilatatur . . . quoniam si cum illo testimonio Scripturarum in sua tantummodo terra non ubique essent, profecto Ecclesia, quae ubique est, eos prophetiarum, quae de Christo praemissae sunt, testes in omnibus gentibus habere non posset. Idem docebat in psalmum LVI, cum diceret: Ut Judaei tamquam capsarii nostri libros nostros circumferrent, ut cum pagani non credunt, quae 0082A nos de Christo praedicta fuisse dicimus, quasi a nobis essent conficta, mittamus eos ad inimicos fidei nostrae Judaeos, qui libros nostros circumferunt, in quibus eadem habentur, quae nos praedicamus. His consonant quae leguntur apud Justinum Martyrem Oratione prima ad Graecos, ubi Religionis Christianae libros asservatos esse pronuntiat cum sacris Judaeorum exemplaribus: nec id quidem fortuito, sed ex divinae providentiae consilio admirabili: Nam quod etiam nunc apud Judaeos pietatis nostrae libri asservantur, divinae id de nobis opus est prudentiae. Audiendus de eodem argumento Tertullianus, qui apertissime demonstrat supremam fuisse in Ecclesia Christi auctoritatem Hebraeorum voluminum ad rerum ineffabilium veritatem comprobandam, et ethnicis fidem 0082B faciendam de cultu Christianae religionis nostrae. Inanium itaque deorum cultores hoc modo compellit, et interpellat. Apologet. cap. 18 et 19: Haec et nos risimus aliquando. De vestris fuimus: fiunt, non nascuntur Christiani. Quos diximus praedicatores, prophetae de officio praefandi vocantur. Voces eorum, itemque virtutes, quas ad fidem divinitatis edebant, in thesauris litterarum manent, nec iste nunc latent . . . Hodie apud Serapeum, Ptolomaei bibliothecae cum ipsis Hebraicis litteris exhibentur. Sed et Judaei palam lectitant. Vectigalis libertas vulgo aditur sabbatis omnibus. Qui audierit, inveniet Deum: qui autem studuerit intelligere, cogetur et credere. Primam instrumentis istis auctoritatem summa antiquitas vindicat . . . deos vestros, ipsa templa, et oracula, et sacra, unius interim prophetae 0082C scrinium saeculis vincit, in quo videtur thesaurus collocatus totius Judaici sacramenti, et inde etiam nostri. De Hebraeis voluminibus locutum fuisse Tertullianum hoc Apologetici loco, nemo prudens ac sobrius inficiabitur. Si qui erunt tantis cervicibus, qui audeant ad suos sensus contorquere tam apertum antiquissimi scriptoris testimonium, facile ex ipso textu, ordineque sermonis eorum pervicaciam revincere poterunt, qui controversias scribunt, vel disputationes prolixas instituunt. Nos aequis lectoribus, non litigiosis, haec scripisse contenti, ad alias pergemus probationes.

Summam ex alio capite auctoritatem deducimus Hebraeorum voluminum. Nam secundum sanctorum Patrum celebratissimi Hilarius et Ambrosius exemplaribus 0082D secundum Hebraeum correctis et emendatis semper adhaeserint, ex eo nobis evidentissimum indicium praebent quanta fuerit apud illos dignitas Hebraeorum codicum. Hanc in sancto Hilario venerationem erga fontem Hebraeum observat Petrus noster Coutant, numero 19 et 20, admonitionis in Commentarium Psalmorum, sive in tractatus Hilarii super Psalmos. Is tametsi natam de mundi aetate controversiam ingredi forte nolens, omnem a se removet suspicionem opinionis praejudicatae in gratiam Hebraeorum voluminum, testisque accedit locuples ad declarationem sententiae sancti Hilarii, quem nobis edidit. Sic igitur nonnulla loca Operum a se nuper editorum expendit: Quanti etiam fecerit (Hilarius) 0083A Psalmorum librum apud Graecos, secundum Hebraeos emendatum, initio littera 8, psal. CXVIII, testatum reliquit: ubi a praeconcepta sententia, quam Latini codices confirmabant, ac nonnulli Graeci, ob unam illius auctoritatem discedit. In ejusdem libri emendatione, ut in totius psalmi CXVIII explanatione, consensit Ambrosius in eumdem locum. Utriusque verba ad illud Luciani martyris opus commode referes, de quo Euthymius testatur: omnibus editionibus visis, et cum Hebraica veritate diligentissime collatis, propriam editionem, nihil mancum, nihil habentem superfluum Christianis tradidit, etc.

Ille cum ex hoc loco, quo librum secundum Hebraeos emendatum tanti ducit, tum ex altero, quo Graecis codicibus, quia ex Hebraeo fonte proximi sunt, 0083B aliquanto plus quam Latinis auctoritatis esse innuit, suam de Hebraeo textu sententiam manifestam fecit. Neque vero textus hujus sinceritatem arguit, sed tantum ab ejus ambiguitate sibi cavendum monet. Immo si verba illius in psal. II, num. 3, assequimur, libri Hebraei simul cum iis, quos Septuaginta translatores ediderant, post resurrectionem Domini collati sunt, et cum fideliter constantes comperti essent, utriusque indissolubilis constituta est privilegio doctrinae et aetatis auctoritas. Certe cum ibidem fatetur, Hebraeis non necessarias fuisse Seniorum Septuaginta translationes, cumque numero 4 Paulo Hebraeo apud Hebraeos Hebraeo textu uti licuisse ostendit, aperte indicat, sese hunc corruptum nequaquam suspicari. Tantum abest ut depravatos putaret Hilarius codices Hebraeorum; 0083C quin potius indissolubilem eis constituit auctoritatem, cum docet libros illos diligenti et religiosa custodia fuisse servatos, post passionem et resurrectionem Christi collatos cum versione LXX interpretum, ac usu quotidiano celebratos, Hebraeos inter et apostolum Paulum. Insignem adeo locum haud integrum recitasse vix mihi concederent lectores studiosi: quare totum affero, prout editus est a nostro Coutant: Horum igitur translationes Hebraeis tum lingua tantum sua utentibus non erant necessariae. Ipsis tamen omnibus diligenti et religiosa custodia observatis, quibus postea quam Dominus legem omnem sacramento et corporationis suae et passionis, et resurrectionis impleverat, cum his libris, quos regi iidem translatores ediderant, collatis, et fideliter consonantibus compertis, 0083D indissolubilis constituta est privilegio doctrinae et aetatis auctoritas: Beatus ergo apostolus Paulus, secundum professionem suam Hebraeus ex Hebraeis, etiam secundum Hebraicam cognitionem et fidem psalmum hunc primum esse dixit, translatorum distinctione non usus: cui maximum hoc praedicandi ad Synagogae principes studium erat, ut Dominum nostrum Jesum Christum Dei Filium, natum, passum, resurgentem, regnare in aeternum ex doctrina legis ostenderet. Tenuit itaque hunc modum, ut Hebraeus ipse et Hebraeis praedicans, Hebraeorum consuetudine uteretur. Bene monet supra dictus noster editor Hilarii, verba isthaec tractatus in II psalmum maxime favere Hebraico textui, illique concessam esse ab 0084A Hilario indubitatam auctoritatem aetatis atque doctrinae. Sed cum eo consentire non possum, ubi existimat librorum sacrorum Canonem recensitum fuisse ab Hilario juxta Hebraeos, non juxta usum Ecclesiae suis temporibus receptum. Quippe usque ad aetatem hujus sancti Doctoris unus fuit usus Judaeorum ac Christianorum in Scripturis canonicis recipiendis: ita ut non plures in Canonem veteris Testamenti admitterentur ab Ecclesiis Christi, quam viginti duo, qui in Judaeorum Canone habebantur. Testes huic assertioni sunt Melitonis Sardicensis Catalogus apud Eusebium libro IV Historiae Ecclesiasticae, capite 26; Origenes homilia 7 in Josue, commentario in psalmum I, et apud eumdem Eusebium libro VIII, capite 25; Laodicenae synodi canon 0084B 60; Synopsis vulgo Athanasii Alexandrini dicta, et ejusdem Epistola festiva; Cyrillus Jerosolymitanus Catechesi 4; Gregorius Nazianzenus Carmine de libris Authenticis; Amphilochius ad Seleucum de iisdem Scripturis, et alii bene multi; quos hic non recenseo. Latinorum vero duo in primis, Hieronymus et Rufinus Aquileiensis, qui diserte testati sunt libros Sapientiae, Ecclesiastici, Judith, Tobiae, et Machabaeorum, legi quidem consuetos esse in Ecclesia ad aedificationem plebis: non tamen inter canonicas Scripturas fuisse adhuc admissos. Consule Hieronymi praefationem in libros Salomonis, et Symbolum supra dicti Rufini. Praeterea colligi potest ex ipsis Hilarii verbis librorum divinorum Canonem recensentis, de usu in Ecclesia recepto eum fuisse locutum. 0084C Nam cum addat, post recensitos viginti duos libros, Quibusdam autem visum est, additis Tobia et Judith, viginti quatuor libros secundum numerum Graecarum litterarum connumerare, etc.; perspicue ostendit Christianos in hac enumeratione esse intelligendos: quis enim inter Circumcisos, librum Judith, vel Tobiae in sanctarum Scripturarum Canonem fertur admisisse? Christiani igitur erant, et qui viginti duos tantum libros canonicos suscipiebant, et qui viginti quatuor connumerabant secundum numerum Graecarum litterarum. Hae rationes tanti momenti ac ponderis mihi videntur, ut recedere me compulerint a superiori sodalis nostri sententia, quantumvis ejus in aliis studium probem. Verum inter amicos etiam et fratres nihil officit haec opinionum diversitas.

0084D Quanta demum fuerit auctoritas Hebraeorum codicum apud Hieronymum, Augustinum, Cassiodorum, Eucherium Lugdunensem, et caeteros posteriores Latinae linguae homines, superfluum esset hic annotasse: quia neminem virorum studiosorum novi, qui non fateatur, praedictos Patres veritati Hebraicae primas partes semper tribuisse in auctoritate divinorum voluminum. Et nisi me fallat opinio, satis superque res ipsa demonstrata est in opusculis nostris, quae nuper edidi in defensionem Vulgatae Latinae, ac Hebraicae veritatis. Huc non timemus amandare quoscumque delectat simplicis ac purae veritatis aspectus, non mendaciorum fucata facies, sermonisque lenocinium. Praeterea consuli velim quae superius 0085A a nobis explicata leguntur prolegomeno secundo, num. 4 et 5. Quoniam in illis apertissima est auctoritas, qua gaudebant apud Gregorium Magnum, ac in Gallicanis Ecclesiis, sacri Hebraei codices. At praesenti quaestiunculae finem facientes, lectorem studiosum monemus, textum Hebraicum conceptis verbis apellatum fuisse veritatem Hebraicam, tam ab auctoribus Graecis, quam a Latinis Patribus. Sic Origenes loco supra citato, Procopius similiter, et Euthymius praefatione in Psalmos. Inter Latinos autem Hieronymus ubique arcem tenet veritatis Hebraicae: Augustinus lib. XVIII de Civit. Dei, cap. 44, et Quaestionibus in Heptateuchum, de quibus antea dictum est; Beda, Albinus, Joseph abbas ejus discipulus, Rabanus Maurus, Agobardus, Claudius Taurinensis, 0085B Stephanus Civerciensis, et alii innumeri his recentiores.

IV. Facilis est ac expedita partium singularum Canonis expositio: quia tres ordines quibus constat, distincte et explicate ab Hieronymo descripti sunt in prologo Galeato Scripturarum, quem praemisit quatuor Regum libris, ad quorum etiam frontem a nobis editus est. Ne actum tamen hic agere videamur, nonnulla de eodem Canone disseremus, quae nondum disputationibus ventilata sunt, neque in notis, neque in prolegomesis nostris. In tres itaque partes omnis Scriptura a Judaeis divisa est, in Legem, in Prophetas, et in Hagiographa. Prima classis, sive primus ordo, qui Thora, id est, Lex ab eis dicitur, quinque libros Mosis continet, Genesim scilicet, 0085C Exodum, Leviticum, Numeros et Deuteronomium. Hi omnes a principiis suis nomina sortiuntur apud Judaeos, ita ut Genesis vocetur Bresith, quia primum hujus libri vocabulum in textu Hebraico est Beresith, quod significat, In principio. Similiter Exodum vocant Elle-smoth, sive Οὐελλεσμὼθ, Vellesmoth, ut legit Origenes commentario in psalmum I. Nam primae voces in libro Exodi istae sunt , Vellesmoth, quod interpretatur, Et haec nomina, vel Haec sunt nomina. Leviticus dicitur, Vajicra; apud Origenem, Οὐικρὰ, Vikra; apud Hieronymum, Vajecra; in Hebraeo scriptum est . Id vero significat, Et vocavit. Quartus Mosi liber, quem Numeros vocamus, incipit ab hoc verbo , Vajedabber, et eodem modo vocatur ab Hebraeis. Nam 0085D quod Origenes notavit in psalm. I, de volumine Numerorum, non primam vocem spectat, sed potius argumentum in eo pertractatum, ut diximus in notis ad prologum Galeatum, col. 318. Quintus denique Legis Mosaicae liber dictus est Elle addabarim, vel ex Origene Ἕλλε ἁδδεβαρὶμ, Helle haddebarim; in Hebraeo enim istud habet initium, , Elle haddebarim, id est, Haec sunt verba. Haec est prima pars Canonis Hebraicae veritatis, qua Pentateucho Mosis constituitur.

Secunda Pars, sive secundus ordo librorum Canonis complectitur omnes prophetas, Priores scilicet, et Posteriores, uti vocantur a Judaeis, , Neviim rischonim, et , Neviim 0086A ahharonim. Priores sunt quatuor, qui librorum Josue, Judicum, Samuelis, et Malachim, id est, Regum, titulo praenotantur. Posteriores autem prophetae quatuor itidem volumina constituunt, I Isaias, II Jeremias, III Ezechiel, IV Duodecim Minores una simul. Octo igitur habet libros secunda classis in Canone Hebraicae veritatis. Ita tamen ut volumen Ruth unico volumine complexum sit cum Judicum libro, qui apud Hebraeos , Sophtim, vel juxta Origenem Σωφετἰμ, Sophetim, dictum est.

Tertius ac ultimus ordo Hagiographa possidet, quae ab Hebraeis Kethuvim nuncupantur, id est, Scripta; non quidem vulgaria, sed sancta et , bervahh haccodesch, per Spiritum sanctum litteris consignata, hoc est, per immediatum afflatum 0086B sancti Spiritus. Consule Maimonidem in More Nevochim parte II, cap. 45. Hagiographa autem novem numerantur, Job, Psalmi, Proverbia, Ecclesiastes, Canticum canticorum, Daniel, Paralipomena, Ezras, et Esther. Apud Origenem liber Psalmorum inscribitur σέφερ θιλλὶμ, Sepher thillim, et Proverbia praenotantur titulo μισλὼθ, Misloth. Quod ideo annotamus, ne nos praetereat varians horum nominum lectio apud veteres; nam aliter leguntur apud Hieronymum, nempe Sephar tallim, et Masaloth, vel Masloth. Caetera videsis in scholiis ad prologum Galeatum.

Hujus divisionis Scripturae sacrae in tres partes principaliores meminit Salvator noster Christus Dominus Luc. XXIV, 44: Quoniam necesse est, inquit, impleri omnia, quae scripta sunt in Lege Moysi, et 0086C Prophetis, et Psalmis de me. Ubi Psalmi ponuntur pro omnibus hagiographis, quibus constituta est tertia classis librorum Canonis. In Psalmis namque major pars prophetiarum, ac manifestiora de Christo oracula praenuntia leguntur: ideo volumen Psalmorum nominavit Christus tamquam nobiliorem partem in ordine Hagiographorum. Alibi apud eumdem Lucam XVI, 16, duas tantum partes nominavit, dicens: Lex et Prophetae usque ad Joannem. Sicut ergo Psalmos hoc loco praetermissos conspicimus: ita nihil mirum sit, quod de serie Hagiographorum meminerit Christus unico tantum hujus ordinis volumine appellato. Notandum vero per synecdochen partem integram Scripturae alibi positam esse pro uno libro ejusdem partis; ut Joannis VI, 45, dicitur: Est 0086D scriptum in Prophetis, cum tamen testimonium illud a Joanne recitatum in uno Isaiae volumine, cap. LIV, 13, scriptum reperiatur. Sed dicendo, in Prophetis, secundam classem librorum Canonis intelligit evangelista: nempe partem illam, quae Prophetas continet. Idem occurrit Actor. XIII, 40: Videte ergo ne superveniat vobis quod dictum est in Prophetis. Nam locus ibi citatus desumptus est e capite primo, vers. 5, Habacuci, non ex omnibus prophetis. Verum in Prophetis dixit, quia attentus erat in eam partem Scripturae, quae omnes libros propheticos complectitur, vocaturque ordo Prophetarum. Nihil de Josepho Judaeorum vernaculo Scriptore, vel ex Commentariis Masorethicis hic amplius adjiciemus ad 0087A probandam antiquam illam diversionem Scripturarum in tres partes praecipuas: sufficere enim credimus ea adduxisse, quae auctoritatem habent a Christo et ab apostolis. Qui plura de hoc argumento poposcit, adeat Buxtorfios, Bonfrerum, et multos alios commentatores, qui praeludia isagogica scriptitarunt ad sacrorum Bibliorum intelligentiam.

V. Odium, quo Rufinus Hieronymum prosecutus est, persuasit aliquando illi calumniatori partes nonnullas Scripturae e volumine Danielis abscissas esse et abjectas a sancto Doctore. Sic enim criminatur invect. II in Hieronymum: Omnis illa historia de Susanna, quae castitatis exemplum praebebat ecclesiis Dei, ab isto abscissa est et abjecta, atque posthabita. De cantico Hebraeorum puerorum in camino ignis 0087B ardentis, similes habet querimonias: Trium puerorum hymnus, qui maxime diebus solemnibus in Ecclesia Dei cantatur, ab isto e loco suo penitus erasus est. Hanc Rufini imperitam reprehensionem non solum imitatus est scriptor nuperus; sed, calumniam calumniis cumulans, ausus fuit asserere Ecclesiam Christi castigasse Hieronymianam versionem, et eas Danielis partes restituisse in Canone, quas sensu Judaico et Rabbinico spiritu Hieronymus absciderat. Illis ergo ac similibus conviciis id reponit S. interpres: Quod autem refero, quid adversum Susannae historiam, et hymnum trium puerorum, et Belis draconis fabulas, quae in volumine Hebraico non habentur, Hebraei soleant dicere: qui me criminatur, stultum se sycophantam probat. Non enim quid ipse sentirem, sed 0087C quid illi contra nos dicere soleant, explicavi. Et infra: Quaeso te, amice dulcissime, qui tam curiosus es, ut etiam somnia mea noveris, omniaque, quae per tot annos absque metu futurae scripsi calumniae, in accusationem vocas, ut respondeas, quomodo eorum praefationes librorum nescias, quos accusas? Quae quodam vaticinio futurae calumniae responderunt, implentes proverbium: Prius antidotum, quam venenum. Certe ex ipsa praefatione in Danielem de Hebraeo Latine conversum, manifeste patet Rufinum ejusque hodiernos gregales non legisse prologos librorum, quos in condemnationem vocant. Nonne ibi contestatur Hieronymus partes illas, quae in Hebraeo non inveniuntur, a se fuisse subjectas cum signis obelorum? Haec idcirco refero, inquit, ut difficultatem vobis Danielis 0087D ostenderem, qui apud Hebraeos nec Susannae habet historiam, nec hymnum trium puerorum, nec Belis draconis fabulas, quas nos, quia in toto orbe dispersae sunt, vero anteposito easque jugulante, subjecimus, ne videremur apud imperitos magnam partem voluminis detruncasse. Hieronymo igitur animum Judaicum quisquis impingit, stultum se probat sycophantam, utpote qui nesciat S. Doctorem in sua Danielis Latina conversione, et hymno trium puerorum, et historiae Susannae proprium tribuisse locum, nihilque de illis partibus detruncasse, nec quidem Commentariis in Danielem. Audiant quapropter obtrectatores illi doctissimum virum in causam suam eleganter descendentem prooemio jam laudatorum Commentariorum: 0088A Unde et nos ante annos plurimos cum verteremus Danielem, has visiones obelo praenotavimus, significantes eas non haberi in Hebraico. Et miror quosdam μεμψιμοί ρυι, indignari mihi, quasi ego decurtaverim librum, etc. Ergo nunc cum Amasio suo Rufinum probent quidem μεμψίμοιροι, abscissam et posthabitam esse historiam Susannae ab Hieronymo, ideoque illi malo Ecclesiam Christi succurrisse, quando Vulgatam Latinam utendam tradidit fidelibus. Apud pios vero ac bene eruditos illud observatum velim, hymnum trium puerorum, historiam Susannae, et alteram Belis draconis, sumptam fuisse non ex LXX interpretibus (qui recto judicio Ecclesiae repudiati sunt in toto Danielis volumine), sed ex Theodotione, licet Ebionita et Semijudaeo, quia hujus translatio 0088B veritati consona reperta est, cum illa quae circumferebatur nomine LXX Translatorum, multum a veritate discordaret. Utque persuasum habeant omnes Ecclesiam catholicam per omnia adhaerere Hieronymo in Latina Danielis editione, conferat qui voluerit, apud Carum Theologum, variantes lectiones cantici Azariae a versu 26 ad versum 45, ubi multa deprehendet diversa in editione veteri, ab iis quae leguntur in Vulgata, ac in Canone Hebraicae veritatis, a nobis edito. Praeterea insertae intra textus Danielis annotatiunculae Hieronymi manifestissimum praebent argumentum, Ecclesiam Romanam non aliam sequi versionem in libro Danielis, quam illam Hieronymianam tum ex Hebraeo, tum ex Theodotione expressam.

0088C Nunc signa obelorum quibus omnes illas partes deuterocanonicas praenotavit Hieronymus, diligenter consideranda sunt in Danielis volumine. Nam primo sciendum, illa signa per scriptorum negligentiam e pluribus mss. libris esse subtracta. Quae notariorum incuria vetus adeo est, ut illam bis terve conqueratur Hieronymus epist. 135: Quae signa, inquit, dum per scriptorum negligentiam a plerisque quasi superflua relinquuntur, magnus in legendo error exoritur. Supersunt tamen aliquot codices, qui obelos retinent praenotatos tam in prioribus additamentis Danielis, quam in appendicibus Estheris. Manuscriptus Regius Bibliorum sacrorum, vulgo dictus codex S. Mauri, notatus num. 3561 et CCXXII, retinet diligenter omnia isthaec signa obelorum ad Hymnum 0088D trium puerorum in Danielis volumine. Similiter splendidissimum exemplar Colbertinae bibliothecae num. 1, quod Carolo Calvo donarunt olim Monachi S. Martini Turonensis, habet praenotatas illas virgulas eodem Danielis loco, et hoc quidem ad caput omnium linearum. Non sic Exemplaria Canonis Hebraicae veritatis, ubi librariorum et notariorum incuria hujusmodi signa praetermissa sunt. Excipiendum tamen Regium exemplar, notatum 3564, quod non omnia obelorum signa prorsus abjecit, quatuor enim, vel quinque habet adscripta in capite, medio, et fine columnarum, sub quibus comprehendi voluit lineas singulas harum partium Danielis. Quod spectat historiam Susannae, et Belis, nullum 0089A usque in praesens codicem ms. invenire potui, in quo signa obelorum non fuerint omissa, quamvis Hieronymus expresse testatus sit, has visiones obelis praenotatas esse, ut lectoris admoneretur intentio, eas in Hebraico non haberi. Quare visiones dictae sint a veteribus scriptoribus illae sectiones, quae apud nos hodie Capita nominantur, commodius infra declaratur.

Notandum est secundo inaequalem esse obelorum formam non in diversis solum, sed in iisdem etiam mss. codicibus. Sic laudatus supra manuscriptus Colbertinus signa haec in toto Hieronymi Psalterio scripta retinet cum duobus punctis, uno superiori, et inferiori altero, ad istum modum ÷ in additamentis autem Danielis et Esther, eamdem repraesentat virgulam—, transversam, sed absque ullo puncto. 0089B Regius quoque num. 3561 in Danielis Hymno obelum habet punctis ornatum ÷ at in fine Estheris solam exhibet virgulam jacentem—sine punctorum comitatu, quod imitatur Corbeiensis ms. codex num. 1. Caeteri San-Germanenses nostri et Memmianus Canon partes Estheris ultimas obelis praenotant cum duplici puncto supremo et infimo ÷. Eadem signa obelorum binis punctis instructorum visuntur in editione Origenica libri Esther, ex Arundelliana bibliotheca producti. Caveat autem prudens lector, ne notulam compendiariam in mss. libris usitatam confundat cum signo obeli, propter eamdem omnino figuram utriusque assignatam. Nam librarii et scriptores antiqui utuntur hoc charactere ÷ pro verbo, est, tertia persona singulari verbi substantivi sum. 0089C Unde legimus saepius: Et ÷ sensus: pro Et est sensus. Quis ÷ in vobis: pro, Quis est in vobis. Sicque aliis locis innumeris, prout placuit veteribus notariis, qui ab annis septingentis plus minus libros exscribere curarunt.

Caeterum obelorum signa in additamentis Danielis et Esther non potuerunt proprias ubique sedes habere in hac praesenti editione nostra: nam librariorum hodiernorum, seu impressorum usus non patitur eamdem paginarum et columnarum disposituram, quae in codicibus mss. repraesentatur. In manuscriptis obeli semper praenotantur ad caput versuum, sive singularum linearum sacri contextus, tam in secunda paginarum columna, quam in prima, medium enim spatium relinquunt sufficiens inter 0089D columnas, in quo spatio continue describunt obelos. Contra in editis libris nihil est intermedium, nisi majusculae litterae ad distinctionem columnarum, vel partium contextus. Nec quid aliud in medio positum hodiernae typographiae leges paterentur, praeter jam dictas litteras, aut lineam pendentem a summo usque ad imum paginae versum. Ideo necessitate compulsi, ne novam induceremus dispositionem apud typographos, satius esse duximus, obelorum signa in margine exteriori semper ascribere, et in prima quidem columna ad caput singularum linearum Scripturae, in posteriori autem columna ad finem linearum; ita tamen ut cujusque obeli cuspis in scripturam sit conversa, qua significatur apud 0090A Hieronymum, confodiendas esse hujusmodi partes, quae absunt in Hebraeis exemplaribus.

De obelorum denique signis, illud etiam lectorem monemus, diversa esse signa isthaec in libris Samuelis, et Salomonis Proverbiis, ad margines horum librorum, a nobis posita, ab illis Hieronymianis, de quibus hucusque diximus. Nostra enim signa obelorum non significant addititium quid aut superfluum exstare in textu, quem edidimus in libris Regum et Proverbiorum; sed studiosis quibusque indicant Vulgatam Latinam his locis aliquid redundans, et a LXX interpretibus mutuatum habere, quod nec in pura Hieronymi versione, nec in fonte Hebraico legatur. Usum itaque obelorum nostrorum nullus promiscue accipiat, putans eumdem esse cum illo quem 0090B habent in translatione Danielis et Estheris apud Hieronymum, quia nostri obeli quosdam versus absentes indicant, alii veru sententias praesentes Scripturae, quasi veru anteposito jugulatas docent, et commonefaciunt.

VI. Non parvam in hoc praesenti articulo quaestionem movemus, inquirentes quisnam fuerit primus auctor scholiorum marginalium, quae in exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis posita reperimus, quantaque sit hujuscemodi annotationum utilitas ac praestantia. Ego quidem nihil prius mihi faciendum putavi, quam ut fatear me aliquando errasse in auctore scholiorum, quem ipsummet Hieronymum opinabar, nec sine aliqua similitudine veri. Sciebam ab eodem S. Doctore monitus in epistola 135 nonnumquam 0090C pro eruditione legentium annotationes additas e latere contextus: has vero temeritate, vel imperitia librariorum in corpore fuisse positas. Unde docta scholia marginalia veritati Hebraicae consona, in sacrum textum Scripturae derivata cum deprehendissem, facile mihi statim persuadebam idem in pluribus evenisse, quod ipse epistola jam laudata conqueritur ad psalmum LXXIII, vers. 8, ubi ait: In Graeco scriptum est καταπαύσωμεν, et nos ita transtulimus: Quiescere faciamus omnes dies festos Dei a terra. Et miror quomodo e latere annotationem nostram nescio quis temerarius scribendam in corpore putaverit, quam nos pro eruditione legentis scripsimus hoc modo: Non habet καταπαύσωμεν, ut quidam putant; sed κατακαύσωμεν, id est, incendamus; et iterum eodem 0090D loco: Unde si quid pro studio e latere additum est, non debet poni in corpore, ne priorem translationem pro scribentium voluntate conturbet. Praeterea aliud exemplum ejusdem temeritatis librariorum, nisi potius imperitiae fuerit, animadverti in epistola 142, ad Damasum papam: nam in uno Colbertino antiquissimo codice Epistolarum S. Hieronymi, e latere additam inveni annotationem quamdam marginalem quae in alio codice monasterii San-Cygiranni in corpore posita legitur. Monebat Hieronymus pontificem Romanum de nomine ineffabili Dei, et apud Hebraeos (), tetragrammato; sicque rem observabat, Dominus quoque ipse hic quatuor litterarum est, quod proprie in Deo ponitur Jod, He, Jod, He, id est, duabus 0091A Ja, quae duplicata ineffabile illud et gloriosum Dei nomen efficiunt. At errorem Graecorum, qui nomen illud quatuor litterarum, , legebant, ΠΙΠΙ, Pipi, imitatus in contextu epistolae Hieronymus, statim sese, et eum redarguit addens e latere hanc annotationem: Pro secundo Jod melius Vav legitur ut sit Jao. Hoc igitur scholion marginale suo loco retinet Colbertinus codex minutissimo scriptus charactere, ponitque signum emendationis post ista, id est, duabus Ja. San-Cygiranni autem ms. locum citatum cum annotatione confundit hoc modo: Dominus quoque ipse hic quatuor litterarum est, quod proprie in Deo ponitur, Jod, He, Jod, He. Pro secundo Jod melius Vav legitur, ut sit Jao; id est duabus Ja, quae duplicata ineffabile illud et gloriosum Dei nomen efficiunt. 0091B Quorum verborum nullus est sensus propter annotationem in corpore positam librarii nescio cujus temeritate. Si cui tamen haec incesserit opinio, errorem quidem lectionis in nomine Dei , Jehova, sive Adonai, ab Hieronymo manasse; castigationem vero eidem errori ab alio scriptore fuisse adhibitam, meminerit idem nomen cum litteris suis optime expressum esse epistola 136 Hieronymi ad Marcellam: Nonum, inquit, nomen Dei, τετραγράμματον, quod ἀνεκφώνητον, id est ineffabile, putaverunt, quod his litteris scribitur, Jod, He, Vav, He, quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris repererint, pipi legere consueverunt. Vides non ignorasse Hieronymum nomen Dei tetragrammaton compositum esse ex jod et vau cum duplici 0091C he; non ex duabus Ja, ut supra dicebat, id est, duplici jod, et ex duplici he. De lectione similiter, Jao, nihil dubitaveris ipsam esse Hieronymianam: nam in prophetarum commentariis nomen tetragrammaton, , aliquando legebat Jao (si bene tamen memini ejus quod tempore suo neglexi annotare in schedulis meis). Commentario quoque in Psalmos, quem eidem Hieronymo viri docti acceptum referunt, sic de nomine Dei scriptum legimus psalm. VIII, Domine, Dominus noster. Prius nomen Domini apud Hebraeos quatuor litterarum est, Jod, He, Vav, He, quod proprie Dei vocabulum sonat et legi potest Jaho: et Hebraei, arreton, id est, ineffabile opinantur. Secundum vero Adonai omnium commune est: quod saepe et in hominibus ponitur. Hunc locum 0091D attulit ex quatuor antiquissimis mss. codicibus monasterii nostri Corbeiensis duobus num. 135 et 136, uno Cluniacensi et altero Sorbonico. Omnes isti scribunt verbum Graecum ἄῤῥητον cum Latinis characteribus, id est, arreton, quod significat ineffabile. Praeterea non legunt corrupte cum editis nomen illud , Jehova; sed Jaho, juxta consuetudinem Antiquorum, sive potius Jao, sine aspiratione in medio, ut sit Ἰαῶ Graecorum apud Diodorum lib. I Biblioth. Histor., παρὰ δὲ Ἰουδαίοις Μωσῆν τὸντοῖς ἐπικαλούμενον Θεὸν, apud Judaeos Moses Deum, qui Jao dicitur, etc. Hinc videas Drusium cap. 21, de nomine Jehova merito observasse: In editione Frobeniana, quae in omnes partes melior est, legi non Jehova, 0092A sed Jao: quam lectionem germanam esse, inquit, nullus dubito. Imperita temeritas pro antiqua reposuit recentem, h. e. pro vera corruptam. De eodem nomine tetragrammato , Jehova, Jaho, vel Jao, consule laudati jam Drusii Disputationem. Caveas autem velim ineptissimam lectionem ejusdem nominis gloriosissimi, quae hoc modo scribitur Procopii Gazei Commentariis in Exod. VI: Praeterea majorem his nactus es mei notitiam, dum tibi demonstravi nomen meum tetragrammatum, reliquis non effabile nisi solis sacerdotibus, quod inscribebatur aureae mitrae. Hae autem, ex quibus illud nomen conflatur, sunt illae quatuor litterae: jod, aleph, fau, thet. Hoc nomen significat Dei vitam perennem et aeternitatem. Linguae Hebraicae imperitissimus fuit quiquis hanc 0092B lectionem nominis quatuor litterarum, , quod dicitur ineffabile, ita depravatum exhibuit, ut diceret secundam litteram esse aleph, et quartam esse thet: cum utraque sit He, vel apud eos, qui minimam Hebraicorum elementorum notitiam consecuti sunt. Sed jam redeamus unde divertimus. Auctorem scholiorum Canonis pro ipso Hieronymo habebam in annotationibus prodromi, pag. 83, et in notis etiam hujus divinae Bibliothecae, col. 160 et 164, cujus erroris causa nunc mihi est temeritas veterum librariorum, qui plures ejusdem sancti doctoris notatiunculas, e latere ab eodem additas, in corpore contextus apponere non dubitarunt. Quod cum in scholiis jam dictis factitatum quoque vidissem; facile erat ut crederem eadem scholia ab Hieronymo fuisse 0092C profecta, idque maxime quod ab homine linguae Hebraicae peritissimo fuerint addita e latere translationum sancti Hieronymi. Deinde par aliquot in locis eruditio, ac idem omnino stylus unum auctorem suadebant: ex uno namque et eodem calamo exarata creduntur quae formam litterarum ubique aequalem servant. Verum quamcumque habeam in errore excusationem, error tamen est, qui modo castigandus mihi venit hispotissimum consequentibus argumentis.

Diversum esse scholiasten Canonis Hebraicae veritatis a sancto Hieronymo omnes docti fatebuntur, ubi primum exploratum ipsis erit, unum eumdemque habere auctorem scholia Canonis et Quaestiones Hebraicas in Regum ac Paralipomenon libros, quae 0092D inter opera Hieronymiana editae sunt ab Erasmo ac Mariano Victorio. Nam cum sit omnino manifestum ex Rabano Mauro, alium esse ac plane diversum scriptorem Quaestionum seu Traditionum in Regum libros, ab ipso Hieronymo qui Traditiones Hebraicas in Genesim nobis edidit: consectaria erit horum scriptorum, id est, Hieronymi et scholiastis anonymi diversitas; siquidem ostenderimus ipsum esse scholiasten Canonis, qui et Traditiones Hebraicas scribebat in Regum volumina. Ad id vero probandum sola nobis instituenda est comparatio scholiorum cum memoratis Quaest. Hebraicis: quia utrobique una est scriptoris eruditio, eaedem phrases, et ipsissima verba in observationibus, quas utique haud immerito crederemus, 0093A vel de Quaestionibus Hebraicis transisse ad margines exemplarium Canonis, aut de marginibus illis in libros Quaestionum Hebraicarum fuisse derivatas. Nisi huic opinioni nonnihil contraria esset copia plurimorum scholiorum, quae non leguntur in Traditionibus Hebraicis, quae tamen leguntur in exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis. Primum igitur quod ex Hebraeo observat auctor Quaestionum seu Traditionum in libros Samuelis, variantem spectat lectionem lib. I Regum, cap. I, vers. 5. Annae autem dedit partem unam tristis. In Hebraeo, inquit, ita legitur: Annae autem dedit partem unam duplicem, quia Annam diligebat. Non aliter legas in scholiis Canonis, quae ponuntur e latere ejusdem versiculi col. 326 nostrae editionis. Consequenter ad vers. 0093B 24 hujus capituli impugnat lectionem codicum Latinorum, hoc est, Hieronymi translationem, vitiosamque conatur ostendere, ita dicens: In Hebraeo non tribus modiis farinae, sed modio farinae legitur: quem locum apud Latinos scriptorum vitio constat esse depravatum. Si enim cum vitulis tribus tres modios farinae obtulit, contra praeceptum legis fecit . . . . Inde datur intelligi quod Elcana non obtulerit tres modios farinae cum tribus vitulis, sed novem decimas, quibus, secundum Hebraicam mensuram, unus efficitur Ephi. In scholiis Canonis posuerat idem auctor, h. et modio farinae; sed qui haec scholia descripsit in exemplari nostro San-Germanensi, erasit e textu sacro vocem tribus, annotationemque in corpore ponendam putavit, relicta littera h in margine, ut ex 0093C ea lector commonefaceret Hebraicum habere: Et modio farinae. Ex iis apertissime demonstratur unum eumdemque fuisse scriptorem scholiorum Canonis ac Traditionum Hebraicarum in libris Regum: hunc vero plane diversum esse a sancto Hieronymo, qui Hebraeum , Epha, semper interpretatur tres modios, tria sata, etc., uti liquet e versu 17 capitis II lib. Ruth, et ex libro XIV Commentariorum in Ezechielem, quorum verba inferius recitavi in notis nostris ad hunc Samuelis locum, col. 327. Capite secundo, libri item prioris Regum ad vers. 5 scholion istud marginale, h. septem positum est e regione, peperit plurimos. Adversum similiter octavum e latere horum verborum, sunt cardines terrae, ita scriptum legitur, h. Domini enim sunt afflicti terrae. Hujusmodi 0093D igitur scholia marginalia minime gentium omittenda duxit auctor Traditionum in libros Regum: unde haec monuit lectorem studiosum: In Hebraeo et in Septuaginta translatione, non plurimi, sed septem leguntur. Et paulo infra: In Hebraeo ita habetur, Domini enim sunt afflicti terrae. Afflictos terrae, Hebraei pauperes spiritu, et humiles corde intelligunt, super quos Dominum orbem posuisse dicunt; quia eorum meritis terram stare autumant. Non ambigo, quamplurimos reperiri, qui e talibus scholiis Hebraei anonymi reprehendendam existiment Hieronymi translationem Latinam, sed si meminerint hanc esse regulam boni interpretis ut ἰδιώματα linguae alterius, suae linguae exprimat proprietate, mirabuntur 0094A potius maximum Scripturarum interpretem nostrum; qui pro septem, Latina proprietate plurimos reddidit. Septenarius enim numerus, inquit Procopius Gazaeus in hunc locum, multitudinem denotat. Deinde quod asserat Hebraeus noster scholiastes haberi in fonte, Domini enim sunt afflicti terrae, nescio an Hebraeae voces istae, metsuce eres, magis afflictos terrae significent, quam fundamenta et cardines terrae. Quidquid sit de grammaticali significatione illorum verborum, certum est Judaeos cum scholiaste, mystica saltem expositione conspirare in sensum Hieronymi. Quia si meritis humilium et afflictorum mundus stat, haud dubio cardines illi sunt quibus totus orbis innitatur. Jam si in scholiaste et in auctore Traditionum ipsissima verba requiras, consulendus 0094B tibi est locus iste cap. X, vers. 25: Locutus est autem Samuel ad populum legem regni. Ubi uterque habet, Hebraeus judicium regni, nihil aliud observantes praeter sensum grammaticalem verbi , misphat, sive mispat. Idem intelligas de Ephod lineo, infra, cap. XXII, vers. 18, et de Maon civitate, cap. XXV, vers. 2, sicque de aliis plurimis, in quibus ne lato quidem ungue a se ipso discedit scholiastes, id est, non discedit ab auctore Traditionum Hebraicarum. Utque demum non ex lineamentis solum pulchrioribus, sed ex propriis etiam naevis vultum innotescat tibi, scholiastes noster, ipsissimus auctor Traditionum Hebraicarum in libros Regum et Paralipomenon, adverte diligenter quae leguntur infra col. 363, ubi auctorem illum et scholiasten nostrum notis castigavimus, 0094C quod non probaverit interpretationem Hieronymi lib. I Samuelis, c. XXX, versu 10 et 21. Putat enim Hebraeus ille scriptor vocem piggeru, Latine reddendam esse, jussi fuerant, non lassi substiterant. In quo nullum habet astipulatorem inter Hebraeos grammaticos hodiernos, neque in lexico heptaglotto linguarum Orientalium. Unde manifestum habemus argumentum, specialem ac propriam esse illi auctori Hebraeo significationem quam affert tam in scholiis, quam in suis Quaestionibus Hebraicis. Idem igitur habendus est auctor qui scholia apposuit ad margines translationis Hieronymianae, et qui Quaestiones Hebraicas edidit in volumina Regum, ac Paralipomenon. Nunc inquiramus quo tempore floreret in scientia Scripturarum, et unde genus suum traxerit.

0094D Pauci admodum dies sunt, quod ex Rabano Mauro didici auctorem Quaestionum Hebraicarum in libros Regum et Paralipomenon quemdam fuisse Hebraeum, qui saeculo octavo aut nono celebratior erat Bibliorum sacrorum usu ac intelligentia. An vero genere Hebraeus fuerit et ex Judaeorum gente prognatus, non satis liquet ex Rabani praefatiunculis: quia juxta morem illorum temporum causa nominis in dubio esse potest; non enim propriis nominibus multi vocabantur, sed ingenii saepius nominatione ementita eos alii cooptabant. Unde Joannes Mabillonius noster tomo I veterum Analectorum, pag. 370, fatetur, Cuculum, Menalcam et Daphnin nomina esse supposititia pro veris, qualia de more usurpat Alcuinus 0095A et Theodulphus episcopus Aurelianensis, nec scire potuisse quinam fuerint Menalca vel Daphnis, vel Cuculus: nisi quod existimat de Cuculo, eum esse filium illum prodigum, cujus intemperantiam et casum plangit Alcuinus in epistolis 103 et 114. Hoc modo nomine Hebraei appellari poterat vir doctus in lingua Hebraica, quamvis origine Gallus esset, vel Germanus. Certe si natione Judaeus erat, in Christum tamen illum credidisse manifestum nobis est ex verbis infra recitandis. De auctore igitur Quaestionum Hebraicarum, sive Traditionum in libros Regum et Paralipomenon, haec habet Rabanus Maurus praefatione Commentariorum in quatuor libros Regum; Ibi enim inveniet quid Pater Augustinus, quid insignis Interpres divinorum librorum Hieronymus 0095B senserint, quid papa beatus ac suavissimus doctor Gregorius, quidve Isidorus Hispalensis episcopus, et quid Beda magister nobilis, ac caeteri Patres, quorum longum est nomina recensere, rite intellexerint . . . Praeterea Hebraei cujusdam modernis temporibus in legis scientia capitulis traditionem Hebraeorum habere non paucis locis simul cum nota nominis ejus inserui, non quasi ingerens alicui auctoritatem ipsius, sed simpliciter potius quod scriptum reperi, ejus probationem lectoris judicio derelinquo. Hunc locum omnino depravatum restituere volebam ad fidem manuscriptorum codicum Rabani; sed nullus id generis inventus liber est in nostra Bibliotheca San-Germanensi, si verum est quod mihi asseveravit sodalis noster qui monumenta hujusmodi sub clavi tenet, et conservat. Neque 0095C tamen insuperabilis restat hoc loco difficultas restituendi textus, aut assequendi sensus verborum Mauri; quia quod de Hebraeo hic scribebat, iterum docuit praefatione Commentariorum in libros Paralipomenon, dicens: Non enim longos florentesque tractatus, in quibus plausibilis ludit oratio, sed Commentarios in divinas Historias scribere decrevi, quorum officium est praeterire manifesta, obscura disserere. Ante annos enim aliquot rogatu Hildonii abbatis in Regum libros, secundum sensum catholicorum Patrum, quatuor Commentariorum libros edidi, quos et sacratissimo genitori vestro Ludovico imperatori, praesentialiter in nostro monasterio tradidi: in quibus, sicut et in praesenti opere feci, Josephi, Judaeorum historici, narrationem, et Hebraei cujusdam, 0095D modernis temporibus in legis scientia florentis, opiniones plerisque in locis interposui: sed non ita, ut quasi lectorem invitum ad ipsorum traditionis assensum pertraherem; sed magis judicio ac probationi ipsius illa derelinquens. Ex iis exploratum nobis fit, Rabanum Maurum ita in primo testimonio intelligendum esse, ut dixerit capitula cujusdam Hebraei suo tempore in scientia Legis florentis inseruisse plurimis locis suorum in Regum volumina Commentariorum, quae capitula traditionem Hebraeorum contineant. Idque indubitatum esse comperiet quisquis in Rabani expositionibus et Commentariis opiniones ac sectiones integras Quaestionum Hebraicarum in libros Regum et Paralipomenon positas animadverterit, atque 0096A Commentarios Mauri, et Hebraei traditiones inter se composuerit. Quis igitur fuerit scholiastes Canonis, et quo tempore vixerit, certum exstat ex allatis duobus Rabani Mauri testimoniis. Hebraeus ab eo dictus est, in scientia Legis non mediocriter celebris, cujus commentationes ac Quaestiones Hebraicae locum habere meruerint inter sententias Hieronymi, Augustini, et aliorum doctorum nominatissimorum in Ecclesia Christi. Florebat autem scientia divinarum Scripturarum eodem tempore, quo Alcuinus, et ipse Rabanus Maurus: Nam apud Maurum moderna tempora vocantur illa tempora, quibus ipse aetatem degebat, ut testis est praefatiuncula, seu epistola dedicatoria Commentariorum in librum Geneseos, ubi modernum tempus appellat aetatem Freculphi, ad quem ipse 0096B rescribit, ac praefatur: Magnorum virorum conamen antiquitus fuit, ut invicem scribendo, sua provocarent studia, et exercerent ingenia. Quod licet eorum exemplo moderno tempore agere decreveris, tamen mirandus in hoc es, quod convenientem personam ad istud conamen non quaesieris. Modernum itaque tempus intelligit Maurus tempus ipsum, quo Commentarios scribebat in Genesim, rogatus ab episcopo Freculpho: quare similes phrases, quae occurrunt in praefationibus Commentariorum in Regum ac Paralipomenon volumina, non aliter interpretandae sunt de aetate Hebraei, qui scholia marginalia Canonis Hebraicae veritatis, et traditiones Hebraicas edidit, exeunte saeculo octavo, aut ineunte nono. Et haec sunt tempora moderna Rabani Mauri, in quibus testatur floruisse scriptorem 0096C illum, e quo plurima mutuatur et interponit in suis Commentariis. Quantumcumque vero nota nobis sit aetas Hebraei illius, scholiastis et commentatoris, incertum tamen genus remanet. Nam quod eum Josepho Judaeorum Historico adjungat Maurus praefatione Commentariorum in Paralipomena, ambos una scriptores illos forsitan recensere voluit, ut doceremur Judaeum utrumque fuisse. At huic opinioni non parum repugnat scholion marginale Canonis Hebraicae veritatis positum col. 170, ubi morem Latinorum secutus auctor hujusmodi annotationum, dicit in Hebraeo haberi Numerorum capite XVII, vers. 6: Fueruntque virgae duodecim cum virga Aaron. In Latinis autem codicibus, quos suos vocat juxta consuetudinem Hieronymi et Augustini, scriptum esse, fueruntque 0096D virgae duodecim absque virga Aaron. Hebraeus, inquit, cum; nostri, absque; id est, Hebraeus textus legit cum virga Aaron; nostri codices Latini, absque virga Aaron. Non aliis verbis usos fuisse Latinae linguae homines in recitandis variantibus lectionibus Scripturarum divinarum, probe noverunt quicumque sanctorum patrum lucubrationes evolvunt. Et superfluum esset hic exempla congerere in rem cunctis studiosis indubitatam atque manifestam. Superest igitur ut dicamus Hebraeum scholiasten Codices Latinorum suos appellasse, quia ex Latinae linguae hominibus prognatus fuerat, aut certe quod in Christum credens, Romanae Ecclesiae libros, suos deinceps cum caeteris fidelibus nominare voluit. At unde habes, 0097A inquit forte lector aliquis, scholiasten illum et auctorem Traditionum Hebraicarum Christo nomen dedisse? Manifestissimum religiosi et Christiani sui cultus argumentum praebuit ipsemet scriptor Hebraeus, et in Quaestionibus Hebraicis ad librum I Regum, cap. XXI, fidem suam prodit his verbis: Tradunt Hebraei nequaquam David eos comedisse panes; sed aliter tamen Dominus in Evangelio. Christum ergo Dominum suum agnoscit, et Evangelium ejus, contrarium licet Judaeorum traditionibus. De Hebraeorum etiam gente capite XVI lib. I Regum nonnulla memoratus, eos habet veluti alienigenas sibique extraneos. In Hebraeo ita habetur, inquit, et fratres tuos visitabis, si recte agant, et pignora eorum tolles. Pignora in hoc loco Hebraei libellos repudii intelligunt. 0097B Siquidem usum illius gentis fuisse ferunt, ut quando ibatur ab eis in pugnam, libellos repudii uxoribus suis darent: ut si contigisset virum in praelio capi, et in captivitatem duci, mulier ejus, exspectatis tribus annis, si vir ejus non redisset, alium duceret virum. Videat nunc prudens lector quam clare gentem sibi alienam in Judaeorum gente demonstrarit Hebraeus scholiastes, auctor Quaest. Hebr. in libros Regum. Non dixit: Siquidem usus nostrae gentis fuit, quod utique Judaeus homo dicere debuisset: sed tamquam de alienigenis loquens, siquidem usum illius gentis fuisse ferunt. Nihil gentilitium agnoscit, nihil domesticum in Judaeorum traditionibus, quae matres tamen Hebraeorum spectant in libello repudii. Potuissem et ex aliis capitulis earumdem Quaestionum 0097C Hebraicarum in libros Regum et Paralipomenon, planum legenti facere scholiasten Canonis Hebraicae veritatis hominem fuisse Christianum; sed anhelanti finem Prolegomenorum pauca pro multis sufficiant: maxime quod eadem difficultas in altero volumine redeat iterum discutienda. Verumtamen antequam de hac tabella tollatur manus, utilitatem scholiorum marginalium Canonis breviter perstringamus.

Inter praecipuas utilitates marginalium scholiorum Canonis Hebraicae veritatis, primam recenseo, quod arma nobis subministrant ad revincendos hujus temporis heterodoxos, qui saepius Ecclesiae Dei insultarunt de ignoratione linguae Hebraicae, dicentes neminem Romanorum repertum fuisse post aetatem 0097D Hieronymi Hebraice scientem: ideoque quasi clausis oculis catholicos omnes adhaesisse Vulgatae versioni, nec pares fuisse ad ejus errores (ut ipsi vocant) coarguendos et emendandos. Discant igitur obtrectatores illi, Ecclesiae Romanae numquam defuisse viros Hebraice doctos, qui Vulgatae Latinae codices manibus quotidie terentes, eam publice redarguere atque castigare potuissent, si quid sanae doctrinae aut sanctis moribus contrarium ibi reperiretur. Quanta putas diligentia translationem Hieronymi ab scholiaste Canonis expensam? Non fuit in ea verbulum, non syllaba, non apex, qui fugeret illius eruditi scriptoris censuram: sed salvo semper honore Vulgatae, sive Hieronymianae versionis, quam 0098A notis tantum criticis illustrare decreverat, non ex odii praesumptione, vel censorio supercilio ipsam temerare ac oblitterare. Ubique monet Hebraeus noster Christianus, hoc vel illud non haberi in Hebraico: nec propterea expungit in sacro contextu voces Latinas hujusmodi redundantes, quas ab interprete Latino additas noverat, ut Latini sermonis proprietas compleretur in Scriptura. Quam opinionem si futilem aestimaveris, audi ipsum scholiasten Commentariolis in canticum Debborae ita scribentem: Sed quod ait, o Amalec, in Hebraeo non legitur; sed Latinus interpres sensu gratia hoc addidit. Legerat haud dubie epistolam Hieronymi ad Sunniam et Fretelam, in qua de versu trigesimo octavo psalmi LXXVII Vir sanctus disserit in hunc modum: In eodem: Et 0098B propitius fiet peccatis eorum, et non disperdet eos. Dicitis, quod, eos, in Graeco non habeat, quod et verum est. Sed nos ne sententia pendeat, Latinum sermonem sua proprietate complevimus. Et vero quid obscurius in totis codicum Latinorum voluminibus sacris resonaret, quam illae sententiae pendentes, in quibus verba nonnulla, pro nomina, ac verbum substantivum, tollerentur? Verbi gratia notat scholiastes in caput XIX Levitici vers. 14 non haberi in Hebraeo, quia, neque, sum: quae verba tamen complent proprietatem sermonis nostri, pulchre enim dicitur: Sed timebis Deum tuum, quia ego sum Dominus. Nec ita sensus pendet, si legamus, sed timebis Deum tuum, ego Dominus: pendet namque aliquo modo isthaec sententia propter absentiam quia particulae 0098C causalis, ac verbi substantivi sum. Ea igitur verba, quae in Hebraeis voluminibus per totum Canonem dicuntur abesse, non superflue addita noscuntur in versione Latina, quia sine illis obscura vel mutila oratio remaneret, ut diligenti lectori liquidum erit, quando monitus hoc scholio marginali, Hebraeus non habet, animos attenderit ad consequentia sermonis.

Non mediocrem existimo in scholiis Canonis fructum etiam alterum, quo occludere possumus linguam illis, qui ausi sunt plurimis abuti Scripturarum testimoniis, eaque in suos sensus trahere ad propriam ipsorum, et aliorum perniciem. Tantum saepius sibi arrogant quidam ejus aevi scriptores, ut receptissimam ac celebratissimam Ecclesiae traditionem ex 0098D sacrae Scripturae frivola interpretatione subvertendam sperent, et suis potius commentis credituros lectores, quam Christi attestantis oraculo. Sic videas opera pestifera et Latino et Gallico sermone conscripta, ubi praefracte negant Mosen auctorem fuisse librorum Pentateuchi: quod ut probent contra Christi et apostolorum ejus auctoritatem, aliquot loca afferunt praesertim ex Deuteronomio, quibus perversi dogmatis et hucusque inauditi opinionem fultam esse volunt. Scriptum est, inquiunt, Deuteronomii cap. I, vers. 1: Haec sunt verba, quae locutus est Moses ad omnem Israel trans Jordanem; et deinde cap. III, vers. 8: Tulimusque illo in tempore terram de manu duorum regum Amorrhaeorum, qui 0099A erant trans Jordanem. Repugnat autem haec ab ipso Mose fuisse litteris tradita, cum ille nusquam Jordanem transierit, et reges Amorrhaei respectu ipsius non trans, sed cis Jordanem habitaverint. Si autem opponamus in Hebraico scriptum legi , beever, quod omnino ambiguum est, et ad citeriorem, vel ulteriorem partem accommodari potest pro consequentia sermonis: urgent adhuc dicentes, semper, trans, interpretari apud omnes veteres, qui linguam Hebraicam callebant. At velint, nolint, Deuteronomii scriptor fuit ipse Moses: nec temeritati neotericorum deinceps relinquitur locus, quoniam scholia marginalia Canonis Hebraicae veritatis apertissime demonstrant vocem Hebraeam, beever, non trans, esse reddendam, 0099B sed, in transitu. Quae hoc modo lecta et intellecta optime convenit Mosi loquenti ac scribenti: erat enim in procinctu ad transeundum Jordanem quando verba Deuteronomii locutus est ad omnem Israel. Ecce quam levi negotio, unius voculae recta interpretatione, dissolvitur formidolosa illa et insuperabilis, ut sibi videbatur, objectionis machina, quam in Pentateuchi legitimum auctorem critici quidam recentiores torquent. Certe hoc vel uno loco profligari possunt, utinam et convinci, quicumque Mosen negant auctorem fuisse sacrorum voluminum Pentateuchi. Quamquam timendum est ne erudito et catholico scholiastae non acquiescant, qui etiam Christi Domini testimonio non cedunt. Sed si illi resipiscere nolint, saltem sinceri catholici omnes gratiam, 0099C ut speramus, habebunt scholiastae nostro, qui divinorum librorum auctoritatem adversus immoderatas horum criticorum censuras vindicabit. Caeterum hoc uno exemplo docemur, quam parum fidere debeamus levibus ejusmodi, quae contra sacram Ecclesiae traditionem afferuntur in dies, ratiunculis, magno simplicium Christianorum damno, quorum fides hisce praestigiis minuitur, aut saepe corrumpitur: tametsi uno quasi flatu dissipari possunt. Quibus postmodum animadversis, pudet homines sui erroris, quos simplex ac pia fides in officio continere debuerat.

Jam quis dicere sufficiat quanto nobis sint emolumento scholia illa marginalia ad eruditionem et intelligentiam Scripturarum? Nihil est in versione 0099D Hieronymiana ambiguum et subobscurum, quod illucescere non faciant; nihil est laxius et παραφραστικῶς in ea expressum, quod intra proprios fines et nativos verborum sensus non fuerit per scholia circumscriptum. Hic summam pietatem redolent; illic significantias Hebraeorum verborum aut singulares et inauditas, aut certe rarissimas produnt; plures textus Hebraei variantes lectiones retinent, fidem ubique admirabilem scholiastis commendant, et si pauca tandem excipias, in quibus hallucinatum eum credimus, nihil illis notis criticis praestantius antiquitas sacra posteris tradere potuit. In iis recensendis utilitatibus jam non immorabor, cum sole clariores sint ac curiosis omnibus manifestissimae. In unica 0100A tamen pagina multiplices ostendo scholiorum fructus et utilitates, ut sic de caeteris innumeris bonis judicium ex uno faciamus loco. Columna igitur 99 et 100 ista occurrunt marginalia scholia, primo e latere hujus sacri contextus: Et populus tuus quem eduxisti, etc. Ita monet scholiastes, Hebraeus non habet, tuus. In hac notatione fides ejus maxime elucet, atque diligentia. Consequenter vero ad illa verba: Novi te ex nomine, semel et iterum docet in Hebraeo haberi, Notescam tibi in nomine: Quam interpretationem in aliis Hebraeis scriptoribus, et Latinorum plurimis Commentariis frustra quaesivi. Quam pius quoque fuerit ac religiosus noster scholiastes, discimus, ni fallor, ex modo exponendi hunc Exodi locum: Ego ostendam omne bonum tibi, et vocabo 0100B in nomine Domini, etc. Non enim ea verba refert ad visionem Essentiae divinae, ut multi nunc temporis scholastici faciunt; sed omne bonum hominis vitam mortalem degentis, in eo statuere videtur, si sciat Deum deprecari et eum flectere ad misericordiam. Ego ostendam omne bonum tibi. Hoc est, inquit scholiastes, ostendam tibi quomodo me debeas deprecari, et ad misericordiam flectere. O singularem et admirabilem Scripturae divinae expositionem! Hanc me non docuit scholarum frequentia, non assidua commentatorum lectio. Unum interim scholion marginale Canonis immensa expositorum vincit volumina. Utque aliquid addamus, quod lectori fuisset creditu difficile, erat scholiastes tam perspicax ad dissolvendas ambiguitates Bibliorum sacrorum, ut interdum propius 0100C accedat ad sensum auctoris hagiographi, quam ipse Hieronymus, interpretum phoenix, vel facile princeps. Ne quid v. g. obscuritatis vel ambiguitatis remaneret versu quinto et sexto capitis trigesimi quarti lib. Exodi, nonnulla scholia post emendatum textum apposuit in margine, quae omnem removent difficultatis umbram, nec amplius verba quae ibi leguntur ad Mosen loquentem, sed ad Deum docentem orandi et deprecandi se modum, directe referri debent. De cujus contextus mutatione seu emendatione facta in versione Hieronymiana infra dicturi, id tantum nunc monemus studiosos, praestantiorem esse translationem hujus loci ex emendatione et notis scholiastis, quam quae primum condita est ab ipso Hieronymo, ut paulo 0100D post auctoritate sacrae Scripturae demonstrare conamur.

Ad commendationem fidei nostrae in edendis scholiis hujusmodi marginalibus, illud etiam monitum volumus lectorem prudentem, excusa fuisse a nobis charactere Romano quaecumque legi potuerunt in manuscripto codice: caetera vero, quae vetustate deleta sunt et corrupta, corrosa vel mutilata, supplevimus ex textu Hebraico, sed charactere Italico: iisque locis dumtaxat, ubi clare perspeximus, quod abesse, potuit: in aliis enim obscurioribus puncta tantum adjecimus loco verborum et syllabarum, quarum sufficientem notitiam assequi nequivimus. Sic columna 118 diverso charactere scriptum reperies, «quae offerri debent in sacrificium»; et deinde, « in cunctis habi. 0101A taculis vestris,» quia partim haec leguntur in manuscripto, partim a nobis supplentur, ut jam dixi. At columna 190 posuimus hoc modo scholion marginale, «lapis que. . . . magnitudinis . . . . ejus mag . . . . interierit, percus sor morte morietur, etc.» Nullum enim sensum expiscari potuimus ex verbis aut syllabis superstitibus: ideo satius esse duximus, haec divinationi studiosorum relinquere, quam conjecturis nostris incerta definire, ac supplere. Denique pro duobus punctis appositis in codice manuscripto ad caput scholiorum, et supra contextum contra respondentem, stellulas repraesentamus , quae in omnibus libris editis usurpantur, cum supradictorum punctorum situm nequaquam patiantur leges typographiae hodiernae.

0101B De Auctore scholiorum Canonis unum adhuc notandum, penes nos esse quamplures codices mss. in quibus exstant nonnulla opera ejusdem Scriptoris, quae nondum typis excusa sunt; et hoc ordine tam edita, quam inedita describuntur post Traditiones 0102A Hebraicas S. Hieronymi in Genesim: Liber de decem Tentationibus. Liber de Quaestionibus Regum et Paralipomenon: Canticum Debborae. Lamentationes Jeremiae: Epistola ad Dardanum. Universa isthaec Opuscula nomine sancti Hieronymi praetitulantur in mss. codicibus, et duobus exceptis edita sunt ab Erasmo, et Mariano, cum Operibus ejusdem S. Doctoris. Inedita sunt haec, Commentarius in Canticum Debborae, quod legitur cap. V libri Judicum, et Commentarius alter in primam Lamentationem Jeremiae. De quo ultimo opere non ausim adhuc definite affirmare, lucubrationem esse Hebraei Scholiastis nostri. At de Commentariolis in Canticum Debborae nulla superest nobis difficultas; quia eorum stylus, eruditio, sententiae, et caetera omnia, quae alicujus Auctoris notitiam 0102B tribuere possunt, unum renuntiant Scholiasten Canonis Hebraicae veritatis. Testes hujus rei accedent eruditi homines, cum Opuscula illa typis excusa vulgabuntur.