Prolegomenon Primum De nomine Bibliothecae Divinae, et de modo quo nobis edita sit.

I. Quid significet Bibliotheca Divina. II. Consilium Hieronymi in vertendis Scripturis sacris. III. Ejusdem studium in lingua Hebraica perdiscenda. IV. Quos habuerit hortatores, quos oppugnatores suarum translationum ex Hebraeo. V. In suis translationibus nimiam vitabat novitatem, et interpretationis κακοζηλίαν.

0031A Apud veteres Bibliothecae Divinae nomen obtinebant sacra Volumina, quae nunc temporis Biblia vocamus. Ideo apud Hieronymum in Catalogo Scriptorum ecclesiasticorum, Eusebius Caesariensis Bibliothecae divinae cum Pamphylo martyre diligentissimus pervestigator laudatur: erant enim ambo in Scripturis divinis studiosissimi, ita ut Palaestinos Bibliorum codices, ab Origene elaboratos, in Ecclesiis Orientis vulgandos susceperint. Nec exemplaria solum Instrumenti veteris ac novi, quae Christianorum manibus terebantur, Bibliothecae nomine gaudebant antiquitus: 0032A sed Hebraeorum quoque volumina eadem appellatione efferunt sancti Patres. Hieronymus ad Paulam juniorem et ad Eustochium Christi virgines, sic in librum Esther praefatus est: Vos autem, inquit, o Paula et Eustochium, quoniam et Bibliothecas Hebraeorum studuistis intrare, et interpretum certamina comprobastis, tenentes Esther Hebraicum librum, per singula verba, nostram translationem aspicite: ut possitis agnoscere, me nihil etiam augmentasse addendo, sed fideli testimonio simpliciter, sicut in Hebraeo habetur, historiam Hebraicam Latinae linguae tradidisse. 0033A Bibliothecas itaque Hebraeorum hoc loco appellat volumina Hebraea veteris Testamenti, quae volumina Paula et Eustochium edoctae fuerant sub eodem magistro Hieronymo. Hac item appellatione manifestius adhuc declaratur vetus Testamentum lib. VI Originum c. 3, apud Isidorum, et in manuscripto codice bibliothecae Colbertinae, qui glossas divinorum librorum complectitur, habetque notam numericam 2852. Nam circa medium libri haec Isidori verba ab anonymo scripta leguntur: Bibliothecam veteris Testamenti Esdras scriba post incensam legem a Chaldaeis, dum Judaei ingressi sunt (Isidorus, regressi fuissent) in Jerusalem, divino afflatus Spiritu reparavit: cunctaque Legis ac Prophetarum volumina, quae fuerant a gentibus corrupta, correxit: totumque vetus Testamentum 0033B in XX duos libros constituit, ut tot libri essent in Lege, quot habebantur et litterae. Ita ibi vetus ille scriptor, quisquis fuerit. Eodem sensu Hieronymus epistola ad Augustinum, vetus Instrumentum, seu volumina ejusdem vocat Ecclesiarum Bibliothecas: Vis, inquit, amator esse verus Septuaginta Interpretum? Non legas ea quae sub asteriscis sunt, immo rade de voluminibus, ut veterum te fautorem probes. Quod si feceris, omnes Ecclesiarum Bibliothecas damnare cogeris: vix enim unus, aut alter invenitur liber, qui ista non habeat. Exemplaria etiam novi Testamenti hoc nomine fuisse vocata, testis est epist. 52, ad Pammachium; ubi S. Doctor, provocans ad illam Apostoli περικοπήν, in qua de virginitate et nuptiis disputat I Cor. VII, commentarios Patrum revolvendos 0033C monet, et Ecclesiarum Bibliothecis fruendum, ut consideratis diligenter verbis Apostoli, liquido appareat ipsum propter calumniam declinandam, multo plus, quam Paulus voluerit, in maritos fuisse clementem. Dicitur igitur, Revolve omnium, quos supra memoravi, commentarios; et Ecclesiarum Bibliothecis fruere; et magis concito gradu ad optata coeptaque pervenies. Denique epistolam S. Hieronymi ad Paulinum, in fronte sacrorum Bibliorum appositam, sic inscribunt manuscripti codices aliquot, qui apud Coelestinos et Praedicatores Avenionenses asservantur: Incipit Prologus Hieronymi super Bibliothecam. Tot a nobis praemissa sunt testimonia ex ipso praesertim Hieronymo deprompta, ut omnibus planum fieret, veteris ac novi Testamenti volumina 0033D ab eodem interprete in Latinum sermonem conversa, non incongrue vocari divinam Hieronymi Bibliothecam. Quod facilius nobis concedent litterati viri, cum noverint Bibliothecae Hieronymi nomen ab antiquis scriptoribus usurpatum fuisse ad designandas ejusdem Latinas sacrorum Bibliorum translationes. Exstat in nostra bibliotheca S. Germani a Pratis codex venerandae antiquitatis num. 15, in quo scriptor ad finem Epistolae ad Hebraeos haec apposuit: Lege cum pace Bibliothecam Hieronymi presbyteri Bethleem. Hujus scriptoris studium imitati, verbisque S. Doctoris prorsus adhaerentes; volumen praesens Divinae Hieronymi Bibliothecae titulo inscriptum esse curavimus: quippe quod omnia veteris ac novi Testamenti 0034A volumina Latine ab eodem reddita complectatur. Plura de hujusmodi nomenclatura adjicere poteramus: nisi unus sufficeret nobis Hieronymus ad probationem ejus nominationis, qua cooptamus primum editionis nostrae volumen.

II. Studio ac exemplo Origenis provocatus Hieronymus, primum emendatissimam ad fidem Hexaplorum editionem Scripturae sacrae Latinis suis tribuere curavit: magis utile quid ex hoc, ut vocat, otio Ecclesiis boni venturum ratus, quam ex aliorum negotio. Audiendus ipse est praefatione in librum Job ex Graeco eloquio conversum: Si aut fiscellam, inquit, junco texerem, aut palmarum folia complicarem . . . . nullus morderet, nemo reprehenderet. Nunc autem quia juxta sententiam Salvatoris volo operari 0034B cibum, qui non perit, et antiquam divinorum voluminum viam sentibus virgultisque purgare: mihi genuinus infigitur, corrector vitiorum falsarius vocor, et errores non auferre, sed serere. Tanta est enim vetustatis consuetudo, ut etiam confessa plerisque vitia placeant; dum magis pulchros habere volunt codices, quam emendatos. Integritati igitur ac sinceritati suae volumina sacra restituere satagebat Hieronymus, et hoc consilio omissa bene multa supplevit, vitiaque confessa, quamvis plerisque placerent, auferre non dubitabat. Ad originem enim Graecam revertens, ea quae vel a vitiosis interpretibus male reddita; vel a praesumptoribus imperitis emendata perversius, vel a librariis dormitantibus aut addita fuerant, aut mutata, impigre correxit. Hoc modo operabatur cibum qui 0034C non perit, ac pro flabellis et sportellis aliorum monachorum, spiritualia haec et mansura dona Ecclesiae Dei tribuebat. Unde mentem suam aperiens sanctis mulieribus, ita scribit praefatione in Danielem: Obsecro vos, o Paula et Eustochium, fundatis pro me ad Dominum preces: ut quamdiu in hoc corpusculo sum, scribam aliquid gratum vobis, utile Ecclesiae, dignum posteris. Praesentium quippe judiciis non satis moveor: qui in utramque partem, aut amore labuntur, aut odio. Quid vero utilius Ecclesiae, quid magis dignum posteris quam divinorum Voluminum via sentibus virgultisque errorum purgata? Quid acceptum magis cunctis fidelibus in Christo quam integri ac immaculati codices divinae Scripturae? Itaque publicae hujus utilitatis intuitu curam in se suscepit 0034D Hieronymus emendandi quaecumque librariorum incuria, vel injuria temporum, aut imperitia interpretum male irrepserant in exemplaria sacrorum Bibliorum Latinae Graecis deprompta. Post navatam autem Ecclesiae Christi tantam operam e LXX Translatorum interpretatione, ad perfectiora sese convertens novam ex Hebraeo Scripturarum editionem aggressus est, ut deinceps Latinis, non rivulos consectari, sed rerum fontes videre, cornicumque, id est, Judaeorum oculos ex ipsa veritate Hebraica configere liceret. Id animi habuisse se in vertendis e fonte Hebraeo sacris voluminibus testatur S. Doctor pluribus locis scriptionum suarum. Memorabilis est praecipue sententia isthaec lib. III Apologiae adversus 0035A Rufinum: Tu Latinas Scripturas, inquit, de Graeco emendabis, et aliud Ecclesiis trades legendum, quam quod semel ab apostolis susceperunt: mihi non licebit post Septuaginta editionem, quam diligentissime emendatam ante annos plurimos meae linguae hominibus dedi, ad confutandos Judaeos etiam ipsa exemplaria vertere, quae ipsi verissima confitentur, ut si quando adversum eos Christianis disputatio est, non habeant subterfugiendi diverticula, sed suomet potissimum mucrone feriantur. Illudebant Judaei Christianos, et Ecclesiis Dei insultabant de falsitate Scripturarum propter Septuaginta Interpretes, quos in multis errasse contendebant. Ad retundendam igitur hostium calumniam profitetur Hieronymus praefatione in Isaiam, se in peregrinae linguae eruditione sudasse, 0035B ne scilicet Judaei de falsitate Scripturarum Ecclesiis Dei diutius insultarent. Et ad Chromatium praefatione in Paralipomena: Nostri arbitrii putas, inquit, aut e pluribus judicare quid verum sit, aut novum opus in veteri opere cudere, illudentibusque Judaeis, cornicum, ut dicitur, oculos configere. Nemo est qui nesciat Sophronium aliquando a Judaeis illusum in disputando: hoc namque docuit Hieronymus praefatione in Psalterium suum ex Hebraeo Latine conversum, ita ad ipsum Sophronium scribens: Quia igitur nuper cum Hebraeo disputans, quaedam pro Domino de Psalmis testimonia protulisti, volensque ille te illudere, per sermones pene singulos, asserebat non ita haberi in Hebraeo, ut tu de Septuaginta Interpretibus opponebas: studiosissime postulasti, ut post Aquilam, et Symmachum, 0035C et Theodotionem, novam editionem Latino sermone transferrem. Ex his manifestum nobis est ingratos prorsus ac iniquos fuisse Hieronymo eos omnes, qui objiciebant sanctum virum in Septuaginta condemnationem Scripturas sanctas interpretatum: neque vero in culpam vocari meruit, quod arma adversus hostes fidei Christianae sua versione subministraret Ecclesiis. Juste ergo hoc queritur ad finem secundi libri Apologiae suae adversus Rufinum: Unde me putabam bene mereri de Latinis meis, et nostrorum ad discendum animos concitare (quod etiam Graeci versum de Latino post tantos Interpretes non fastidiunt) inde in culpam vocor, et nauseanti stomacho cibos ingero. Ecquid in homine tutum sit, si innocentia criminosa est? Denique studium suum hoc 0035D argumento malignis etiam lectoribus persuasum voluit: Quod si apud Graecos, post Septuaginta editionem, jam Christi Evangelio coruscante, Judaeus Aquila, et Symmachus, ac Theodotio judaizantes haeretici sunt recepti, qui multa mysteria Salvatoris subdola interpretatione celarunt: et tamen in Ἑξαπλοῖς habentur apud Ecclesias, et explanantur ab Ecclesiasticis viris: quanto magis ego Christianus, et de parentibus Christianis natus, et vexillum crucis in mea fronte portans, cujus studium fuit omissa repetere, depravata corrigere, et sacramenta Ecclesiae puro et fideli aperire sermone, vel a fastidiosis, vel a malignis lectoribus non debeo reprobari? Haec ipse praefatione in librum Job ex Hebraeo Latine redditum. Idem probat epist. 89 ad 0036A Augustinum, cui suum studium commendabat his verbis: Ego enim non tam vetera abolere conatus sum, quae linguae meae omnibus emendata de Graeco in Latinum transtuli, quam ea testimonia, quae a Judaeis praetermissa sunt, vel corrupta, proferre in medium: ut scirent Nostri quid Hebraica veritas contineret. Si cui legere non placet, nemo compellit invitum. Bibat vinum vetus cum suavitate, et nostra musta contemnat, quae in explanationem priorum edita sunt: ut sicubi illa non intelliguntur, ex nostris manifestiora fiant. Rescripsit S. Augustinus ad Hieronymum, prorsus ita esse persuasus: De interpretatione tua, inquit, jam mihi persuasisti, qua utilitate Scripturas volueris transferre de Hebraeo, ut scilicet ea, quae a Judaeis praetermissa vel corrupta sunt, proferres in medium. 0036B Caetera vide epist. 97 inter Hieronymianas. Restat igitur e supra jam allatis, Hieronymum non in suggillationem Septuaginta Interpretum; sed ad omnes Ecclesiae utilitates novam ex Hebraeo fonte edidisse versionem.

III. Cum autem sciret Hieronymus se non posse interpretari, nisi quod antea intellexerat, omnibus Graecorum ac Latinorum excultus disciplinis, Haebraeorum magistrorum limina terere, eorumque litteras studere coepit. Id abunde testatus est epist. 4 ad Rusticum monachum, docens amore virtutum vitia superanda: Dum essem juvenis, inquit, et solitudinis me deserta vallarent, incentiva vitiorum ardoremque naturae ferre non poteram. Quam cum crebris jejuniis frangerem, mens tamen cogitationibus aestuabat: 0036C ad quam edomandam, cuidam fratri, qui ex Hebraeis crediderat, me in disciplinam dedi, ut post Quintiliani acumina, Ciceronis fluvios, gravitatemque Frontonis, et lenitatem Plinii, alphabetum discerem, et stridentia anhelantiaque verba meditarer. Quid ibi laboris insumpserim, quid sustinuerim difficultatis, quoties desperaverim, quotiesque cessaverim, et contentione discendi rursus incaeperim, testis est conscientia tam mea, qui passus sum, quam eorum qui mecum duxerunt vitam. Et gratias ago Domino, quod de amaro semine litterarum dulces fructus carpo. Hanc in discendo litteras Hebraicas difficultatem pistrinum vocat, dum sic in Danielem praefatur: Denique et ego adolescentulus post Quintiliani et Tullii lectionem, ac flores rhetoricos, quem me in linguae hujus pistrinum reclusissem, 0036D et multo sudore, multoque tempore vix coepissem anhelantia stridentiaque verba resonare, et qua per cryptam ambulans, rarum desuper lumen aspicerem, impegi novissime in Danielem, et tanto taedio affectus sum, ut desperatione subita omnem laborem veterem voluerim contemnere. Verum adhortante me quodam Hebraeo, et illud mihi crebrius in sua lingua ingerente, Labor omnia vincit improbus; et qui mihi videbar sciolus inter eos, coepi rursum discipulus esse Chaldaicus. Et ut verum fatear, usque ad praesentem diem magis possum sermonem Chaldaicum legere et intelligere, quam sonare. Tantum operae ac laboris expertus est S. Hieronymus in discenda lingua Hebraica, propter anhelantia illa et stridentia verba, quae etsi intelligantur 0037A a Latinis, vix tamen ea sonare possumus ad morem Judaeorum, quibus nativum est hujusmodi idioma barbarum. Unde idem Hieronymus lib. I Comment. in cap. III Epistolae ad Titum, causam tantae difficultatis edisserit dicens: Quod autem ait, genealogias et contentiones, et rixas, quae veniunt ex lege, devita: proprie pulsat Judaeos, qui in eo se jactant, et putant legis habere notitiam, si nomina teneant singulorum, quae quia barbara sunt, et etymologias eorum non novimus, plerumque corrupte proferuntur a nobis. Et si forte erraverimus in accentu, in extensione et brevitate syllabae, vel brevia producentes, vel producta breviantes, solent irridere nos imperitiae, maxime in aspirationibus et quibusdam cum rasura gulae litteris proferendis . . . . Si igitur a nobis haec nominum et 0037B linguae idiomata, ut videlicet barbara, non ita fuerint expressa, ut exprimuntur ab Hebraeis, solent cachinnum attollere, et jurare se penitus nescire quod dicimus. Unde et nobis curae fuit omnes veteris legis libros, quos vir doctus Adamantius in Hexapla digesserat, de Caesariensi Bibliotheca descriptos, ex ipsis authenticis emendare, in quibus et ipsa Hebraea propriis sunt characteribus verba descripta, et Graecis litteris tramite expressa vicino . . . . ut non magnopere pertimescamus supercilium Judaeorum, solutis labiis, et obtorta lingua, et stridente, et rasa fauce gaudentium. Assiduum vero fuisse in litteris Hebraicis S. Doctorem manifeste declarant verba isthaec, quae in epitaphio Paulae matris scripta leguntur: Loquar et aliud, quod forsitan aemulis videatur incredibile. Hebraeam 0037C linguam, quam ego ab adolescentia multo labore ac sudore ex parte didici, et infatigabili meditatione non desero, ne ipse ab ea deserar, discere voluit, et consecuta est, etc. Parum erat homini studiosissimo ac intelligentiae sacrorum Bibliorum cupidissimo, linguam Hebraeam multo sudore didicisse, nisi etiam opes suas in eo negotio experiretur. Ad perfectam enim obscurissimi libri Job intelligentiam doctorem adhibuit Hebraeum, quem non gratis accessisse, sed pecunia conductum asserit praefatione in eumdem Jobi librum: Memini me, inquit, ob intelligentiam hujus voluminis Lyddaeum quemdam praeceptorem, qui apud Hebraeos primus haberi putabatur, non parvis redemisse nummis: cujus doctrina an aliquid profecerim, nescio. Hoc unum scio, non potuisse me interpretari, 0037D nisi quod ante intellexeram. Nulli ergo labori parcens, nec marsupio suo, linguae Hebraicae notitiam consecutus est non mediocrem; ita ut par esset Latino sermone extemplo exponere quaecumque Judaei Hebraice ipsi dictitarent. Cujus rei testem habemus praefationem in Tobiam, ubi docuit nos modum quo suam versionem Latinam edidit: Et quia, ait, vicina est Chaldaeorum lingua sermoni Hebraico, utriusque linguae peritissimum loquacem reperiens, unius diei laborem arripuit: et quidquid ille mihi Hebraicis verbis expressit, hoc ego, accito notario, sermonibus Latinis exposui. Quod utique per se ipsum numquam praestitisset, nisi probe et pulchre calluisset linguam Hebraicam: nam quis semidoctus aut rudis in lingua 0038A Hebraica, loquentis Hebraei verba dictata simili facilitate in Latinum sermonem converteret? Satis ergo perspectum fit, Hieronymum sermonis Hebraei perfectam notitiam habuisse; etsi modestiae causa ipse alibi dixerit, se Hebraeorum sermonem ex parte didicisse, in Latino autem ab incunabulis inter grammaticos, et rhetores, et philosophos fuisse detritum. Neque vero negare potuit epistola 142, ad Damasum papam, ab Hebraeis multa didicisse: Est vir quidam, inquit, a quo ego plura didicisse me gaudeo, et qui Hebraeum sermonem ita elimarit, ut inter scribas eorum Chaldaeus existimetur. Ad Marcellam quoque epist. 130 fatetur nonnihil purioris Latinitatis amisisse propter usum idiomatis Hebraei sibi familiarem: Nos, ut scis, Hebraeorum lectione 0038B detenti, in Latina lingua rubiginem obduximus, in tantum ut loquentibus quoque nobis stridor quidam non Latinus interstrepat. Unde ignosce ariditati, etc. In fine Commentariorum in Aggaeum prophetam, omnem eloquii venustatem perdidisse se dicit studio linguae Hebraicae: Obsecro te, lector, ut ignoscas celeri sermone dictanti, nec requiras eloquii venustatem, quam multo tempore Hebraeae linguae studio perdidi, etc. Idem Hieronymi studium probant Hebraea volumina ab eo descripta, vel collata cum interpretibus Graecis; nec non Palestinae provincia, quam perlustravit ac peragravit ob pleniorem intelligentiam Hebraicorum nominum, adscitis etiam Judaeorum eruditissimis magistris sibi sociis. Singula ordine suo prosequamur. Apud S. Damasum excusat 0038C se tarditatis epist. 125, quod non statim ad ejus interrogata rescripserit alio opere detentus. Quid sit autem tale opus his verbis declaravit initio ejusdem epistolae: Interim tamen et ego linguam, et ille articulum, movebamus, cum subito Hebraeus intervenit, deferens non pauca volumina, quae de Synagoga quasi lecturus acceperat. Et illico: Habes, inquit, quod postulaveras: meque dubium, et quid facerem nescientem, ita festinus exterruit, ut omnibus praetermissis, ad describendum transvolarem: quod quidem usque at praesens facio. Hebraicis similiter detentus litteris, et contentione librorum assidua, breviorem dedit epistolam 74 ad Marcellam: Ut tam parvam, inquit, epistolam scriberem, causae duplicis fuit, quod et tabellarius festinabat, et ego alio opere detentus, hoc 0038D quasi παρέργῳ me occuparem. Quaeris quidnam illud sit, tam grande, tam necessarium, quo epistolicae confabulationis munus exclusum est. Jampridem cum voluminibus Hebraeorum editionem Aquilae confero; ne quid forsitan, propter odium Christi, Synagoga mutaverit: et ut amicae menti fatear, quae ad nostram fidem pertinet roborandam, plura reperio. Nunc a prophetis, Salomone, Psalterio, Regnorumque libris examussim recensitis, Exodum teneo, quem illi Ellesmoth vocant, ad Leviticum transiturus: Vides igitur, quod nullum officium huic operi praeponendum est. In his studiis occupatus Romae vir sanctus, oculis insuper Judaeam contemplari voluit: quomodo enim Graecorum historias magis intelligunt 0039A qui Athenas viderint; ita sanctam Scripturam lucidius intuebitur, qui Judaeam oculis contemplatus est, vel antiquarum urbium memorias, locorumque, et eadem vocabula, vel mutata cognoverit. Unde et Hieronymo curae fuit cum eruditissimis Hebraeorum hunc laborem subire, ut circumirent provinciam quam universae Christi Ecclesiae sonant. Ita ipse conceptis verbis ad Domnionem et Rogatianum praefatione in librum Paralipomenon, quibus item fassus est, numquam se in divinis voluminibus propriis viribus credidisse, nec habuisse magistram opinionem suam, sed ea etiam de quibus scire se arbitrabatur, interrogare solitum; quanto magis in iis super quibus anceps erat? Hoc vero confirmat argumento sequenti: Denique, inquit, cum a me nuper 0039B litteris flagitassetis, ut vobis Paralipomenon Latino sermone transferrem; de Tiberiade legis quemdam doctorem, qui apud Hebraeos admirationi habebatur, assumpsi et contuli cum eo a vertice, ut aiunt, usque ad extremum unguem: et sic confirmatus ausus sum facere quod jubebatis. Quid amplius in viro studioso desiderari queat, certe non video. Omnem in rebus Hebraicis laborem insumit, sumptui non parcit, peregrinationes laboriosas subit, cum eruditissimis Judaeorum assidue sermonem confert; libros propria manu describit; contendit Graeca cum Hebraeis. Denique quid non, ut linguae sanctae intelligentiam consequeretur? Merito igitur aiebat supra: Et gratias ago Domino, quod de amaro semine litterarum dulces fructus carpo; id est, scientiam divinarum 0039C Scripturarum, et sermonis Hebraei peritiam.

IV. Multarum igitur linguarum scientia insignis Hieronymus, et apud omnes eruditione sua celebratus; brevi a pluribus rogari coepit, ut libros sacros e fontibus Hebraeis in Latinum sermonem transferre vellet. Omnes praefatiunculae veteris Testamenti quarum ex parte exempla subjiciemus, huic rei testes sunt. Et superfluum est, quod in illis dictum invenitur, aliter quam ibi dictum est, scribere. Incipiamus igitur a Genesi, cujus prologus talis est: Desiderii mei desideratus accepi epistolas, qui quodam praesagio futurorum cum Daniele sortitus est nomen, obsecrantis ut translatum in linguam Latinam de Hebraeo sermone Pentateuchum nostrorum auribus traderem. Erat forte hic Desiderius sanctus ille presbyter 0039D in Vasconia, qui cum Ripario auctor fuit luculenti operis editi ab Hieronymo pro sanctis martyrum reliquiis adversus Vigilantium. Auctores sunt hujus Dictatiunculae meae, inquit Hieronymus, sancti presbyteri Riparius et Desiderius, qui parochias suas vicinia istius scribunt esse maculatas, miseruntque libros per fratrem Sisinnium, etc. Nisi alium Desiderium fuisse credamus, honestum et eloquentem virum, cui S. Doctor scribebat epistolam 154, in qua etiam apparet, opuscula Hieronymi vehementer postulari ab eo, qui cum Daniele vaticinium habuerit. Sed quisquis fuerit iste Desiderius, qui Pentateuchum Latino sermone translatum ex Hebraeo filagitabat; certum videtur sanctum fuisse, nec 0040A exiguum in Ecclesia meritis hominem. Finito Pentateucho, ad Jesum filium Nave, id est, ad Josue, et ad Judicum librum, ad Ruth quoque et Esther manum misit: quia hos libros Eustochio virgini Christi negare non potuit. Latine eos ex Hebraeo convertit post sanctae Paulae dormitionem, cujus antea precibus volumina quatuor Regum, in Latinum sermonem fuisse interpretatum non levis est conjectura in illis ultimis praefatiunculae verbis: Sed et vos famulas Christi rogo, quae Domini discumbentis pretiosissimo fidei myrro ungitis caput . . . . ut contra latrantes canes, qui adversum me rabido ore desaeviunt . . . . orationum vestrarum clypeos opponatis. Famulas Christi, non alias puto quam Paulam et Eustochium, Bethleem degentes aetatem cum Hieronymo. 0040B Paralipomena, petente sanctissimo episcopo Chromatio, ad fontem Hebraeum Latinis sermonibus expressit: Si Septuaginta, inquit, Interpretum pura, et ut ab eis in Graecum versa est, editio permaneret, superflue me, Chromati, episcoporum sanctissime atque doctissime, impelleres, ut Hebraea volumina Latino sermone transferrem. Impellebat ergo sanctissimus atque doctissimus episcopus Hieronymum, ut omissis rivulorum tramitibus, ex ipsa veritate Hebraica libros sacros Latinis hominibus traderet. Pro libro Ezrae et Nehemiae similiter vertendo, Domnionem et Rogatianum Hieronymo institisse probant verba haec, quae in praefatione leguntur: Tertius annus est, quod semper scribitis atque rescribitis, ut Ezrae librum de Hebraeo transferam: 0040C quasi non habeatis Graeca et Latina volumina; aut quidquid illud est, quod a nobis vertitur, non statim ab omnibus conspuendum sit. Certe in Ecclesia Christi non fuit tunc temporis vir Domnione celebratior illustri sanctitatis laude, ut testata res est pluribus epistolis Hieronymi, Augustini, ac Paulini; nec non Rufini, et Palladii scriptis. Rogatianus autem frater creditur ejusdem sanctissimi Patris et presbyteri Domnionis, qui veneranda canitie Christianis omnibus summo in honore erat, atque hospitalitatis officio Lot sui temporis appellari meruit. Tales habuit Hieronymus hortatores translationum suarum ex Hebraeo. Libros quoque Salomonis ex Hebraica veritate conversos, sanctis episcopis Chromatio et Heliodoro dedicavit: quorum deinde postulationibus 0040D acquiescens, librum Tobiae Chaldaeo sermone scriptum Latine interpretatus est. Mirari non desino, ejus sunt verba, exactionis vestrae instantiam: exigitis enim ut librum Chaldaeo sermone conscriptum ad Latinum stylum traham. . . . feci satis desiderio vestro, non tamen meo studio. Arguunt enim nos Hebraeorum studia, et imputant nobis contra suum Canonem, Latinis auribus ista transferre. Sed melius esse judicans Pharisaeorum displicere judicio, et episcoporum jussionibus deservire, institi ut potui, etc. Sophronius, vir apprime eruditus, inter eos etiam numerandus venit, qui Hieronymum litteris impellebant ad hujusmodi translationes Latinas. Unde ad eumdem Sophronium de occasione versionis Psalterii 0041A ex Hebraeo scribens, haec in praefatione comminiscitur: Quia igitur nuper cum Hebraeo disputans, quaedam pro Domino Salvatore de Psalmis testimonia protulisti: volensque ille te illudere, per sermones pene singulos asserebat non ita haberi in Hebraeo, ut tu de Septuaginta Interpretibus opponebas, studiosissime postulasti, ut post Aquilam, et Symmachum, et Theodotionem, novam editionem Latino sermone transferrem. Aiebas enim te magis interpretum varietate turbari, et amore quo laberis, vel translatione, vel judicio meo esse contentum. Unde impulsus a te, cui et quae possum, negare non possum, rursum me obtrectatorum latratibus tradidi: maluique te vires meas, quam voluntatem in amicitia quaerere. Certe confidenter dicam, et multos hujus operis testes citabo, me 0041B nihil dumtaxat scientem de Hebraica veritate mutasse. Invitus denique et coactus Paulae matris ac Eustochii virginis quotidianis exactionibus, prophetarum tam majorum, quam minorum volumina latinitate donavit: id enim expresse conqueritur praefatione in Jeremiam, quam his verbis definitam esse voluit: Pro his omnibus maledicta ab aemulis praestolantes, quibus me necesse est per singula opuscula respondere. Et hoc palior, quia vos cogitis. Caeterum ad compendium mali rectius fuerat modum furori eorum silentio meo ponere, quam quotidie novi aliquid scriptitantem, invidorum insaniam provocare. Huc usque de tantis ac talibus exactoribus Hieronymianarum versionum dixisse sufficiat, ut ratum sit omnibus summam in Ecclesia Dei fuisse semper auctoritatem 0041C voluminum Hebraicorum veteris Instrumenti, quod Latine redditum Ecclesiis dedicatum est, procurante ancillarum Christi, virorum doctorum, ac sanctissimorum episcoporum agmine.

Jam quod oppugnatores earumdem translationum spectat, si Augustinum excipias, nemo eorum qui non, stimulante invidia, sanctum opus capere, et Hieronymo detrahere studuerit. Ideo praefatione in Ezram de suis aemulis aiebat: Accedunt ad hoc invidorum studia, qui omne quod scribimus reprehendendum putant; et interdum contra se, conscientia repugnante, publice lacerant quod occulte legunt: intantum ut clamare compellar, et dicere: Domine, libera animam meam a labiis iniquis et a lingua dolosa. Nihil est quod manifestius invidorum illorum 0041D vesaniam prodiderit, quam ea quae leguntur ad finem libri secundi Apologiae adversus Rufinum, ubi de supposita Hieronymo epistola abunde satis disputatur: Scribit frater Eusebius, inquit S. Hieronymus, se apud Afros episcopos, qui propter Ecclesiasticas causas ad comitatum venerant, epistolam quasi meo scriptam nomine reperisse: in qua agerem poenitentiam, et me ab Hebraeis in adolescentia inductum esse ut testarer, ut Hebraea volumina in Latinum verterem, in quibus nulla sit veritas. Quod audiens obstupui. . . Qui hoc ausus est facere, quid aliud non audeat? Bene quod malitia non habet tantas vires, quantos conatus. Perierat innocentia, si semper nequitiae juncta esset potentia; et totum quidquid cupit calumnia, praevaleret. 0042A Et iterum: Ecquid in homine tutum sit, si innocentia criminosa est? Dormiente patrefamilias, inimicus homo zizania superseminavit. Exterminavit vineam aper de silva, et singularis ferus depastus est eam. Ego taceo, et litterae non meae loquuntur contra me. Ignoro crimen, et crimen in toto orbe confiteor. Heu mihi, mater mea, ut quid me genuisti, virum, qui judicer et discernar omni terrae? His inflammati invidiae facibus, ac nequitiae artibus instructi nebulones quidam oppugnabant translationes Hebraicas Hieronymi. Signifer eorum fuit Rufinus, etsi juraret se epistolam non scripsisse ad Afros sub nomine Hieronymi, in qua iste confiteretur inductum esse a Judaeis ut mendacia transferret. Inter gregales ejusdem Rufini, oppugnatorem quoque habuit Palladium Hieronymus; nam 0042B hujus ipse meminit prooemio Dialogorum adversus Pelagianos, dicens: Palladius, servilis nequitiae, eamdem haeresim instaurare conatus est, et novam translationis Hebraicae mihi calumniam struere, etc. O felices S. Doctoris labores, qui numquam haereticis parcens, omni egit studio, ut hostes Ecclesiae, ejus quoque hostes fierent! Neque vero tot calumnias excogitarent Origenistae ad exitium sancti viri, nisi prius illorum errores publice redarguisset, scriptisque fregisset ipsorum superbiam. At licet hydra sibilaret; victorque Sinon incendia jactaret: magis sanctorum virorum charitate provocabatur ad studium, quam invidorum detractione et odio deterreretur. Tanto autem livore torquebantur propter translationem Hebraicam, tum Judaei, tum malevoli 0042C Christiani, ut Hieronymum de medio tollere voluissent. Hinc Beda in sua epistola apologetica ejusmodi invidiae recordatus, ait: Quippe qui in tam necessaria divinae Scripturae translatione, pene a Latinis simul et Hebraeis est lapidibus oppressus. Ab Hebraeis quidem, quod eis, irridendi Christianos, et calumniandi pro codicibus mendosis occasio foret ablata: a Latinis autem, quod eis nova ei insolita, tametsi meliora, pro veteribus ingererentur et solitis. Quibus consonant ista quae leguntur apud ipsum Hieronymum praefatione in librum Josue: Quae enim audientis, vel legentis utilitas est, nos laborando sudare, et alios detrahendo laborare; dolere Judaeos, quod calumniandi eis et irridendi Christianos sit ablata occasio; et Ecclesiae homines id despicere, immo lacerare, unde adversarii torqueantur?

0042D Diverso prorsus ferebatur studio S. Augustinus, cum ab interpretatione Hebraeorum voluminum aliquando Hieronymum deterruit, eo scilicet animo, qui oculis Dei in fraterna dilectione non displicet. Quid igitur causae exstiterit ad deterrendum Hieronymum ab incepto opere Hebraicae translationis, amicissime ipsi suggerebat idem Augustinus epist. 71, ubi ait: Ego sane te mallem Graecas potius Canonicas nobis interpretari Scripturas, quae Septuaginta Interpretum perhibentur. Perdurum erit enim, si tua interpretatio per multas Ecclesias frequentius coeperit lectitari, quod a Graecis Ecclesiis Latinae Ecclesiae dissonabunt; maxime quia facile contradictor convincitur graeco prolato libro, id est, linguae notissimae. Quisquis 0043A autem in eo quod ex Hebraeo translatum est, aliquo insolito permotus fuerit, et falsi crimen intenderit; vix aut numquam ad Hebraea testimonia pervenietur, quibus defendatur objectum. Quod si etiam perventum fuerit, tot Latinas et Graecas auctoritates damnari quis ferat? Huc accedit, quia etiam consulti Hebraei possunt aliud respondere: ut tu solus necessarius videaris, qui etiam ipsos possis convincere: sed tamen quo judice mirum si potueris invenire. Haec erant argumenta, quibus, sanctus sanctum impellebat ad interpretationem Graecorum codicum Septuaginta, praetermissis Hebraeorum voluminum fontibus; quia Latinis hominibus difficilis aut nullus erat accessus ad Hebraea testimonia comprobanda. At brevi utilitatem agnovit Hebraicae translationis Augustinus, accepta videlicet 0043B Hieronymi responsione ad illas objectas difficultates. Unde usum ejus in Ecclesiis quamvis minime probaret, propter vitandam Christianae multitudinis perturbationem: fatetur tamen plurimis locis utiliorem ac praestantiorem esse versionem Scripturarum ex Hebraeo illa quae ad Graecorum codices primum edita erat: De interpretatione tua, inquit ad Hieronymum epistola octogesima secunda, jam mihi persuasisti, qua utilitate Scripturas volueris transferre de Hebraeis: ut scilicet ea, quae a Judaeis praetermissa, vel corrupta sunt, proferres in medium. . . . Ideo autem desidero interpretationem tuam de Septuaginta, ut et tanta Latinorum interpretum, qui qualescumque hoc ausi sunt, quantum possumus, imperitia careamus: et hi qui me invidere putant utilibus laboribus tuis, tandem aliquando, 0043C si fieri potest, intelligant, propterea me nolle tuam ex Hebraeo interpretationem in Ecclesiis legi, ne contra Septuaginta auctoritatem, tamquam novum aliquid proferentes, magno scandalo perturbemus plebes Christi, quarum aures et corda illam interpretationem audire consueverunt, quae etiam ab apostolis approbata est. Idem sensit ipse Hieronymus, qui in epistola ad Sunniam et Fretelam concors invenitur Augustini jam verbis allatis, dum ait: Ex quo perspicuum est sic psallendum, ut nos interpretati sumus. Et tamen sciendum quid Hebraica veritas habeat. Hoc enim quod Septuaginta transtulerunt, propter vetustatem in Ecclesiis decantandum est, et illud ab eruditis sciendum propter notitiam Scripturarum. Et ad Sophronium praefatione in Psalterium Hebraicum: Nec hoc dico, 0043D quod praedecessores meos mordeam, aut quidquam his arbitrer detrahendum, quorum translationem diligentissime emendatam, olim meae linguae hominibus dedi: sed quod aliud sit in Ecclesiis Christo credentium psalmos legere; aliud Judaeis singula verba calumniantibus respondere. Bene igitur Hieronymo convenit cum Augustino de interpretatione Septuaginta Seniorum in ecclesiis Christi legenda et decantanda propter antiquiores usus, quibus, nascentis Ecclesiae fides roborata est. Translationem vero Hebraicam praestantiorem esse sciebant ad intelligentiam Scripturarum: quare Audaci respondens Augustinus epist. 261 vocat eam perfectiorem: Psalterium, inquit, a sancto Hieronymo translatum ex Hebraeo non habeo. 0044A Nos autem non interpretati sumus, sed codicum Latinorum nonnullas mendositates ex Graecis exemplaribus emendavimus. Unde fortassis fecerimus aliquid commodius quam erat, non tamen tale quale esse debebat. Nam etiam nunc, quae forte nos tunc praeterierunt, si legentes moverint, collatis codicibus emendamus. Ita illud quod perfectum est, tecum nos quoque requirimus. Clarius adhuc lib. IV Doctrinae Christianae cap. 7, num. 15, ubi de Hieronymianae interpretationis praestantia haec fassus invenitur: Non autem secundum Septuaginta Interpretes, qui etiam ipsi divino spiritu interpretati, ob hoc aliter videntur nonnulla dixisse, ut ad spiritalem sensum scrutandum magis admoneretur lectoris intentio: unde etiam obscuriora nonnulla, quia magis tropica, sunt eorum, sed sicut ex 0044B Hebraeo in Latinum eloquium, presbytero Hieronymo utriusque linguae perito interpretante, translata sunt. Vides obscuriorem esse, Augustino testante, versionem Septuaginta Interpretum; planiorem vero ac intelligentiae magis accommodatam illam, quae nobis edita est ab Hieronymo, quamque Hebraicam vocamus, eo quod ex Hebraeo fonte derivata sit. Jam si libros Quaestionum in Heptateucum revolveris apud eumdem Augustinum, sexcenta tibi occurrent loca, in quibus versionem ex Hebraeo praefert Septuaginta Interpretibus, sive quod majorem habeat lucem, sive propter puriorem Scripturae contextum, quem Septuaginta additamentis pluribus interpolarunt. Exempli gratia, quaestione 19 in Judices, cum multa de Pharaone attulisset ex LXX Translatione, quae manifeste 0044C interpolata dignoscuntur, ita difficultatem solvere voluit: Quod de Pharaone rege dictum intelligere debemus: cum haec historia illis temporibus conscripta credatur, quibus erant gesta illa recentia. Quid autem magnum eligi potuit quod prophetice diceretur, cum praeterita narrentur, taceanturque futura majora, et maxime necessaria? Proinde potius existimandum est Septuaginta Interpretes, qui auctoritate prophetica ex ipsa mirabili consensione interpretati esse perhibentur, haec addidisse, non tamquam futura praenuntiantes, sed quia illo tempore ipsi erant, quo facta esse meminerant, et in libris Regnorum legerant. Etenim Regum temporibus factum est. Quod ideo credibilius nobis visum est, quoniam inspeximus interpretationem, quae est ex Hebraeo, et hoc ibi non invenimus: sicut nec 0044D illud quod dictum est de Jericho, etc. Unde apparet a Septuaginta interpositum, qui factum esse noverant. Prudenter quidem excusat in Septuaginta hujusmodi interpositiones et perturbationes contextus sacri; sed ingenue fatetur multa ab eis fuisse addita, quae completa viderant suo tempore; etsi ab hagiographis auctoribus posita minime reperirentur. Ad solvendas itaque quascumque quaestiones sibi propositas elibris canonicis, interpretationem Hieronymianam, quae est ex Hebraeo, ubique testem adhibet. Quare saepius eum sic disserentem audias: Sed neque ulla Hebraica veritate ista solvitur quaestio; et ibidem quaest. 152 in Genesim: Qui omnes annumerantur sexaginta sex hominibus, cum quibus Jacob in Aegyptum, etiam 0045A secundum Hebraicam veritatem perhibetur intrasse. Hebraicam veritatem vocat cum Hieronymo Latinam ejusdem translationem ad Hebraeorum volumina concinnatam. Et hanc tanta fide in suo Speculo secutus est Augustinus, ut nihil prorsus in illud congesserit praeter ipsissima verba quae leguntur in Latina Instrumenti veteris interpretatione ab Hieronymo edita juxta Hebraicam veritatem. Audiendus est super hac re Domnus Thomas Blampin (cui gratis animis acceptam referimus editionem novam operum S. Augustini). Is enim in librum Speculi lectorem praemonuit, dicens: Porro cum ad vulgi usum istud pium opus compararet S. Doctor, eo noluit nisi faciliores intellectu praeceptiones comprehendi. Quo etiam consilio adductum credimus, 0045B ut versione uteretur non ex Graeco LXX, quam sequi solebat, sed ex Hebraeo, quod hanc demum comperisset esse illa multis in locis planiorem. Nam hoc nomine eam aliquoties laudat in postremis suis libris Quaestionum in Heptateuchum, etc. Quis nunc contentiosus adducto supercilio inficiabitur, translationem Hebraicam S. Hieronymi ab Augustino laudatam fuisse, ac Septuaginta Interpretibus demum antepositam? At de usu versionis Hieronymianae apud Afros, ac de Speculo S. Augustini iterum dicturi nihil amplius de illis hic adjiciemus.

V. Difficile est, inquit Hieronymus, senis mutare linguam, et canescentem jam mundum ad initia retrahere parvulorum. Quis enim doctus pariter, vel indoctus, cum in manus volumen Scripturarum assumpserit, 0045C et a saliva; quam semel imbibit, viderit discrepare quod lectitat, non statim erumpat in vocem, interpretem novum clamitans esse falsarium et sacrilegum, qui audeat aliquid in veteribus libris tollere, addere, mutare, corrigere? Adversus hanc invidiam praecavere se Hieronymus studuit in nova editione Latina sacrorum Bibliorum: et ne multum a lectionis Latinae consuetudine discederet: ita calamo temperavit, ut iis tantum, quae sensum mutare videbantur, correctis, reliqua saepius manere pateretur, ut ante fuerant. Id ipse profitetur in epistola ad Sunn. et Fretel. cum de antiquo interprete Latino sermonem instituit: Sed sciendum, inquit, quod ubicumque in Graeco scriptum est, glorificate, Latinus interpres, magnificate, transtulerit, secundum illud 0045D quod in Exodo dicitur: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est. Pro quo in Graeco scribitur, glorificatus est: sed in Latino sermone si transferatur, fit indecora translatio. Et nos emendantes olim Psalterium, ubicumque sensus idem est, veterum interpretum consuetudinem mutare noluimus, ne nimia novitate lectoris studium terreremus. Et infra de eodem verbo honorificabit, vel glorificabit, idem quoque replicat, dicens: Noluimus ergo immutare quod ab antiquis legebatur, quia idem sensus erat. . . sed et in hoc nulla est sensus mutatio: et nos antiquam interpretationem sequentes, quod non nocebat, mutare noluimus. Difficiliora vero et obscura libri Ecclesiastae in modum commentarioli edisserens, novitatis etiam nimiae invidiam 0046A declinare sollicitus: ita prooemio in eumdem Commentarium aiebat: Hoc breviter admonens, quod nullius auctoritatem secutus sum; sed de Hebraeo transferens, magis me Septuaginta interpretum consuetudini coaptavi, in his dumtaxat, quae non multum ab Hebraicis discrepabant. Interdum Aquilae quoque, et Symmachi, et Theodotionis recordatus sum, ut nec novitate nimia lectoris studium deterrerem, nec rursum contra conscientiam meam, fonte veritatis omisso, opinionum rivulos consectarer. Praefatione tamen in librum Job ex Hebraeo in Latinum eloquium translatum, asserit nullum de veteribus interpretem fuisse se secutum: Haec autem translatio, inquit, nullum de veteribus sequitur interpretem, sed ex ipso Hebraico, Arabicoque sermone, et interdum Syro, nunc verba, 0046B nunc sensus, nunc simul utrumque resonabit. Translationem certe Jobi Hebraicam quisquis conferre voluerit cum ea quae ad Graecos codices edita erat ab eodem Hieronymo: ita inter se discrepantes reperiet, ut saepius cogatur apud se cogitare, num in utroque exemplari eadem sit Scripturae narratio, num unus historiae sacrae contextus? In Psalmorum autem libro, etsi multa diversa sint, plurima nihilominus inveniuntur mutuata ab antiquo interprete Latino, id est, immutata in Psalterio Hieronymi Hebraico: sicque in caeteris libris tum Legis, tum prophetarum, observatum dignoscet studiosus lector, qui cum nova Hieronymiana translatione partes superstites antiquae Latinae, seu Italicae versionis contendere voluerit. Exempla hujusmodi lectionum suppeditat collectio 0046C canticorum Scripturae sacrae, quae ad finem Psalterii Hieronymiani, ex nova ac veteri editione Latina proposuit doctus vir Carus, qui Romae ante paucos annos multa antiquitatis sacrae monumenta studiosissime conquisivit, et typis mandari curavit. Consuetudini igitur veterum interpretum ita se attemperabat Hieronymus, ut tamen fontem veritatis non omitteret, rivulos consectatus. Hoc est, ubi nullum erat sensus aut intelligentiae damnum, facile antiquam sequebatur Latinam translationem, ne novitate verborum perpetua lectoris studium deterreret.

Porro indecoras vitabat semper Scripturarum interpretationes, nec cum Augustino bene ipsi convenit in hac parte. Sanctus quippe Augustinus soloecismos ac barbarismos, caeteraque locutionis Latinae vitia 0046D contemni voluit, quae sano intellectui nihil detrahunt: et ideo lib. III de Doctrina Christiana mallet cum barbarismo legi, Non est absconditum a te ossum meum, quam, os meum, quod est minus apertum, quia magis Latinum. Contra sanctus Hieronymus apertissima haec locutionis vitia monet esse vitanda, ubi unus est Scripturae sensus. Et nos, inquit epist. 135, hoc sequimur, ut ubi nulla est de sensu mutatio, Latini sermonis elegantiam conservemus. Iterum paulo post: Eadem igitur interpretandi sequenda est regula, quam saepe diximus: ut ubi non sit damnum in sensu, linguae in quam transferimus, εὐφωνία et proprietas conservetur. Quae sit autem interpretandi regula, quam sequendam hic docet, abunde demonstravit 0047A initio ejusdem epistolae, dicens: Et sciendum, quod si voluerimus dicere, Domine, quis incolet tabernaculum tuum . . . perdet εὐφωνίαν: et dum interpretationis κακοζηλίαν sequimur, omnem decorem translationis amittimus. Et hanc esse regulam boni interpretis, ut ἰδιώματα linguae alterius, suae linguae exprimat proprietate. Quod et Tullium in Protagora Platonis, et in Οἰκονομικῷ Xenophontis, et in Demosthenis contra Aeschinem oratione fecisse convincimus, et Plautum, Terentium, Caeciliumque eruditissimos viros, in Graecis Comoedis transferendis. Nec ideo quis Latinam linguam angustissimam putet, quod non possit verbum de verbo transferre, cum etiam Graeci pleraque nostra circuitu transferant, et verba Hebraica non interpretationis fide, sed linguae suae proprietatibus nitantur exprimere. 0047B Denique eadem semper adnectens epist. 101, ad Pammachium, translationes verbis nimis obstrictas, putidas vocat et κακοζήλους. Horatius, inquit, vir acutus et doctus hoc idem in arte poetica erudito interpreti praecepit: Nec verbum verbo curabis reddere fidus Interpres. Terentius Menandrum, Plautus et Caecilius veteres comicos interpretati sunt. Numquid haerent in verbis, ac non decorem magis et elegantiam in translatione conservant? Quam vos veritatem interpretationis, hanc eruditi κακοζηλίαν nuncupant. Laudat ibidem sanctum Hilarium, qui homilias in Job, et in Psalmos tractatus plurimos in Latinum vertit e Graeco: quia non assedit litterae dormitanti, nec putida rusticorum interpretatione se torsit; sed quasi captivos sensus in suam linguam victoris jure 0047C transposuerit. Aquilam vero projicit, proselytum et contentiosum interpretem, qui non solum verba, sed etymologias quoque verborum transferre conatus est. Cujus interpretationis vitia ac κακοζηλίαν ostendit aliquot exemplis, non sustinens importunam illam diligentiam, qua non appendere se verba, sed ea numerare lectori oportere putavit Judaeus interpres. Nec propterea quis adducatur, ut credat Hieronymum omnem circa verba diligentiam interpretum, ac sollicitudinem aspernari, neque illis quidquam credidisse inesse momenti ad nativos auctorum sensus exprimendos. Eos igitur potissimum castigat S. doctor, quos nimio verborum studio sciebat sententias ipsas pervertere. Non debemus, inquit ad Sunn. et Fret., sic verbum de verbo exprimere, ut 0047D dum syllabus sequimur, perdamus intelligentiam. Tum epist. 101 jam laudata, ad Pammachium: Alii syllabas aucupentur et litteras, tu quaere sententias. Servile hoc vertendi genus insectatur tantum sanctus Hieronymus, nec eos culpare voluit qui verbum edunt de verbo; sed qui violenter, interpretantur, sensum relinquentes auctoris. Hoc vero interpretationis vitium plane cum Hieronymo respuunt viri litterati omnes, ac summi pontifices in suis epistolis. Praeclare 0048A enim Gregorius Magnus haec habet lib. VIII, epist. 42: Indicamus praeterea, quia gravem hic difficultatem interpretum patimur. Dum enim non sunt, qui sensum de sensu exprimunt, sed transferre proprietatem semper volunt, omnem sensum dictorum confundunt. Unde agitur ut ea quae translata fuerint, nisi cum gravi labore intelligere nullo modo valeamus. Idem et Nicolaus papa in epistola ad Michaelem imperatorem: Si Latinam linguam, inquit, ideo barbaram nuncupatis, quoniam a translatoribus in Graecam dictionem mutata barbarismos generat, non linguae Latinae, sed culpa est, ut opinor, interpretum qui, quando necesse est, non sensum e sensu, sed violenter verbum edere conantur e verbo. Ad sensus vero divinae Scripturae exprimendos adeo attentus fuit ac religiosus 0048B Hieronymus, ut ab eis legibus quas commemoravi, se ipse saepissime absolverit. Unde monuit nos lib. XII Commentariorum in cap. XL Ezechielis, se non omnia vitia sermonis vitasse, quamvis ea probe novisset: Illud autem semel monuisse sufficiat, ait, nosse me cubitum et cubita neutrali appellari genere: sed pro simplicitate, et facilitate intelligentiae, vulgique consuetudine, ponere et genere masculino. Non enim curae nobis est vitare sermonum vitia, sed Scripturae sanctae obscuritatem quibuscumque verbis disserere. Verborum etiam compositionem ac flores sermonis vocat siliquas epist. 146, ad Damasum papam: Non ambigo, quin inculta tibi nostrae parvitatis videatur oratio: sed saepe causatus sum, expoliri non posse sermonem, nisi quem propria manus limaverit. Itaque 0048C ignosce dolentibus oculis, id est, ignosce dictanti, maxime cum in Ecclesiasticis rebus non quaerantur verba, sed sensus, id est, panibus sit vita sustentanda, non siliquis. Paulinum tandem cum hortaretur epistola 103, ut sese in studium divinarum litterarum insinuaret, noluit virum eloquentem offendi simplicitate sermonis Scripturarum: Nolo, inquit, offendaris in Scripturis sanctis simplicitate et quasi vilitate verborum: quae vel vitio interpretum, vel de industria sic prolata sunt, ut rusticam concionem facilius instruerent: et in una eademque sententia aliter doctus, aliter audiret indoctus. Ex his, ni fallor, planum fit, Hieronymum elegantiam et venustatem Latini sermonis in suis translationibus conservasse, ubi nulla erat de sensu mutatio: nec omnibus tamen interdixisse sermonum 0048D vitiis, cum propter intelligentiae facilitatem, et vulgi consuetudinem incultum quid retinendum fuit. Fastidiosam igitur ineptorum interpretum severitatem et ad verba vitiosam adhaesionem exagitat, plurimis locis κακοζηλίαν vocans: simplicem vero saepius stylum imitatus est, quia in Scripturis sacris simplicium corda doceri voluit, non aures curiosorum demulceri. At de his hactenus.