Prolegomenon IV. De Titulis et Capitulis, Versibus et Metris sacrorum Bibliorum.

I. Biblia sacra in certas partes dividebant scriptores antiqui, sed multis diversisque modis. II. Sectiones illae indifferenter vocabantur Tituli, Breves, et Capitula. III. Quaenam fuerint distinctiones versuum ab Antiquis usurpatae in Scriptura sacra. IV. An sint metra in libris sacris, et praecipue in Psalmis Davidis. V. Hieronymi sententia de metris Scripturarum explicatur, et defenditur.

0101C I. Non est praesentis loci, nec animi nostri, de omnibus sacrorum Bibliorum sectionibus ac distinctionibus perlongam instituere disputationem. Satis sit munus editorum Hieronymi hoc prolegomeno explesse, et Latinorum codicum varias ac multiplices divisiones, cum majores, tum minores, non incuriose explicasse. Actum enim nunc ageremus, si quod spectat Hebraeorum aut Graecorum exemplariorum divisiones, capitula et versus pertractandum hic susciperem: quia in hoc studio nobis anteverterunt viri non pauci eruditione celebres. De Latinorum ergo Bibliorum sectionibus, atque antiquis distinctionibus tam capitulorum, quam versiculorum, disputandum nobis incumbit, ut nihil occurrat in editione divinae hujus Bibliothecae, unde fructus uberes 0101D percipere non possit lector studiosus.

Integrum porro volumen de veteribus sacrorum Bibliorum titulis, sive capitulis, sectionibus, et stichometria, conditum fuisse ab erudito Jos. M. Caro presbytero theologo, notum est omnibus, at cum multa divisionum id genus exempla praetermiserit, et, ut ipse fatetur, anguste antiquitatem harum distinctionum prosecutus sit; non pauca supplere curabimus, quae ejus diligentiam fugisse perspexi. Illud autem primum observari velim, idem affirmandum esse de antiquis sacrorum Bibliorum capitulis et sectionibus, quod de translationibus Latinis 0102C Scripturarum docuerunt Hieronymus et Augustinus: nempe tot esse genera hujusmodi divisionum, seu capitulationum, quot sunt codices: quemadmodum tot erant interpretationum exemplaria Latina diversa tempore Hieronymi et Augustini, quot habebantur codices sacri: Qui enim, inquit S. Aug. lib. II de Doctrina Christiana, cap. 19, Scripturas ex Hebraea lingua in Graecum verterunt, numerari possunt: Latini autem Interpretes nullo modo. Ut enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex Graecus, et aliquantulum facultatis sibi utriusque linguae habere videbatur, ausus est interpretari. Ab iis interpretibus, quorum imperitia carere volebat Augustinus subsidio translationum Hieronymianarum, habemus, ni fallor, tot modos divisionum et capitulationum in 0102D veteri et novo Testamento: neque vero persuadere mihi possum ab aliis scriptoribus, quam ab illis imperitis translatoribus Latinis, derivata fuisse tot inepta lemmata, quae leguntur in codicibus mss. vetustissimis sacrorum Bibliorum. Solebant namque antiqui scriptores et interpretes libris suis indicem capitulorum praefigere, ut lectores quid in contextu librorum tractaretur, uno quasi intuitu agnoscerent. Pluribus autem modis id praestare consueverant tum ecclesiastici, tum exotici scriptores: nam aut omnium simul librorum capitula in fronte universi operis praeponebant, sicut a Plinio Secundo factum 0103A est in libris Historiae Naturalis, et similiter ab ecclesiasticis viris, qui capitula quatuor Evangeliorum una simul praefixerunt in fronte Matthaei, sicut posita leguntur in vetustissimo ms. San-Germanensi nostro num. 15; aut singulis libris titulos capitulorum praefigere satagebant, ut in Historia Ecclesiastica fecit Eusebius Caesariensis, qui libris Historiarum suarum indices, seu titulos praenotavit, sicut hodie leguntur in ejusdem operibus. Aut certe ex latere in pagina breviter annotabant, quem intrinsecus sensum singula capitula continerent; quod Hieronymus fecit in translatione epistolae S. Epiphanii ad Joannem episcopum Hierosolymitanum, uti liquet ex epistola ejusdem Hieronymi ad Pammachium, inscripta de optimo genere interpretandi. 0103B Ex hoc Antiquorum usu in praefigendis capitulis ad frontem librorum, facilis est conjectura, unumquemque Latinum interpretem veteris Instrumenti, libris sacris indices seu titulos suos praeposuisse, ut lectores admonerentur quid in libro Genesis, quid in Exodo, quid in Levitico, et quid demum in caeteris omnibus Scripturae sacrae voluminibus positum legeretur. Deinde cum ad editionem LXX interpretum adornati fuerint hujusmodi tituli et capitulationes, ut nominum et vocabulorum antiqua probat barbaries, antiquiores Hieronymo tales indices esse vix dubitari potest. Eosdem igitur habuere parentes tituli veteres et capitula, quos habuerant auctores tam diversae Latinae sacrorum Bibliorum interpretationes. Scio Hesychium doctissimum presbyterum 0103C composuisse argumenta et κεφάλαια in duodecim prophetas minores, sed nunc de Latinorum Bibliorum capitulis loquor, quae multum distant ab Hesychianorum elegantia et facilitate. Primum e viginti capitulum Osee prophetae hoc modo contexuit Hesychius tom. VIII Criticorum sacrorum: Εἰκὼν τῆς τῶν Ἰουδαίων συναγωγῇς, ἐξ ἧς ὁ Χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα τίκτεται· καὶ λαοῦ τὸ μὲν ἐν ἀπιστίᾳ ἔμεινεν, τὸ δὲ ὕστερον ἐπιστρέφει καὶ σώζεται; id est, Imago synagogae Judaeorum, de qua Christus nascitur secundum carnem, et populi, qui cum in incredulitate permanserit, postea revertitur et salvatur. Ita Latine reddo sensum capituli Hesychiani, quod quantum distet a Latinorum inepta compositione, ostendi potest ex eodem priori capitulo Osee prophetae apud Carum jam laudatum his 0103D verbis expresso: I. Vade et accipe tibi uxorem fornicariam. Nihil aliud praeter haec verba continet Capitulum praesens in mss. Latinis codicibus. II. Et erat numerus filiorum Israel sicut arena maris. III. Ipsa fecit argentea et aurea vasa. Quid habent indices illi tres commune cum unico Hesychii κεφαλαίῳ? quid vero ad eruditionem conferunt obscura adeo verba, ut eorum sensum assequi minime possis nisi ex lectione contextus prophetici? Restat igitur inepta hujusmodi, et similia capitula Latinorum Bibliorum, condita fuisse ab imperitis antiquis scriptoribus et interpretibus, qui pro captu ac libitu suo hos titulos exemplaribus suis praefigebant. Antiquissimos existimo titulos illos, non tamen omnium librorum veteris 0104A Testamenti: quia non me latet aliquos fuisse appositos a Cassiodoro nostro, ut manifestum nobis est ex subjectis viri clarissimi testimoniis. Libro itaque I de illis titulis ista observat Cassiodorus: Sed ut textus memorati Octateuchi quodam nobis compendio panderetur, in principiis librorum de universa serie lectionis titulos eis credidimus imprimendos, a majoribus nostris ordine currente descriptos, ut lector utiliter admonitus, salubriter reddatur attentus, et facile unamquamque rem dum quaerit, inveniat, quam sibi cognoscit breviter indicatam. Titulos Octateuchi, librorum scilicet quinque Mosaicorum, Josue, Judicum et Ruth, a majoribus suis ordine descriptos agnoscit Cassiodorus; at non idem in libris Paralipomenon invenisse se dicit: In memoratis autem, 0104B inquit, Paralipomenon libris duobus . . . . . . . . quoniam titulos antiquos non reperi, novos ad praecedentium similitudinem locis singulis, ut aestimo, consequenter impressi: ut qualicumque obsequio sermonis, devotionis nostrae qualitas potuisset agnosci. Idipsum praestitit in libris Salomonis nomine praenotatis, vocans capite 5 capitula, quod aliis locis jam recitatis titulos appellat. Ait igitur: Quibus libris (id est, Salomonis) juvante Domino capitula insignire curavimus, ne in tam necessaria lectione, ut saepe dictum est, confusa tironis novitas linqueretur. Certum ex his exploratumque habemus titulos sive capitula praefixa fuisse pluribus Scripturarum libris ante aetatem Cassiodori: ea enim vocat veteres titulos, et a majoribus ordine currente descriptos: quod non esset nisi in veteribus 0104C codicibus, tempore quo Cassiodorus illa scribebat, invenirentur longe antea exarati. Ergo recentiores tituli, Bibliorum sacrorum exemplaribus praefixi, auctorem agnoscunt Cassiodorum, nec inferior aetas eis assignari potest quam saeculum sextum. Alii antiquiores primis fidei temporibus prodire potuerunt cum illis Latinis interpretationibus Scripturarum, quas innumerabiles supra dicebat Augustinus. Quidquid sit de vetustate et auctoribus capitulorum quae divinis voluminibus leguntur praefixa indubitata res est, parentem illa capitula non habuisse Hieronymum. Lemmata enim hujusmodi barbara et inepta, imperitum prorsus auctorem ubique prae se ferunt, quod de Hieronymo vel cogitasse nefas esset. Praeterea nullum apparet vestigium in 0104D S. Doctoris operibus, unde horum titulorum usus apud ipsum receptus dignoscatur, et capitula, quorum ille saepius meminit, partes sunt ipsiusmet contextus librorum, non tituli extrinsecus positi, vel in fronte praefixi, qui summatim repraesentent easdem partes in textu positas. Utque rem probemus exemplis, nonnulla loca recenseo e Quaestionibus Hebraicis in Genesim, ubi ter aut quater capitula nominat Hieronymus sectiones scripturae quas suscepit exponendas. Capitulum verb. gr. appellat quae leguntur Genes. XXV, a versu 13 ad versum 18: Quod autem, inquit, in extremo hujus capituli juxta Septuaginta legimus: Contra faciem omnium fratrum suorum habitavit, verius est illud quod nos posuimus, coram 0105A omnibus fratribus suis occubuit, id est in manibus omnium filiorum suorum mortuus est, superstitibus liberis, et nullo prius morte praerepto. Capitulum intelligit hoc loco sex tantum versus, ut dixi, qui etiam continentur in capitulo XLVI nostrae editionis, col. 25 et 26; sed convenientiam hujus capituli fortuitam ostendunt caetera quae sequuntur. Nam quod capitulum dixit infra Hieronymus, unicum comme est, sive versus unus recentioris illius, quam hodie sequimur, divisionis. Genesis cap. XXXVI, 14: Ipse est Ana, qui invenit Jamim in deserto: cum pasceret asinos Zebeon patris sui. De isto commate ita disserit Hieronymus: Multa et varia apud Hebraeos de hoc capitulo disputantur: apud Graecos quippe et nostros super hoc silentium est, etc. Nihil tale reperies in divisione 0105B titulorum veterum; angustior est enim unius versiculi continentia ad constituendum integrum capitulum, quod pluribus versibus et sententiis constare perspicuum est ex congerie omnium capitulationum. Diversa proinde dicenda sunt Hieronymi capitula ab iis, quae nos edidimus in fronte Geneseos, auctoritatem codicum mss. secuti. Quod iterum probari potest ex Quaestionibus Hebraicis, ubi capitulum dixit Hieronymus duos versus hodiernae divisionis, 5 scilicet et 6 cap. XLVIII, Gen.: Et nunc ecce duo filii tui, qui nati sunt in terra Aegypti, etc. Si quis ambigebat, inquit Hieronymus, quod Septuaginta animae introissent Aegyptum, praesenti capitulo confirmatur. Istud capitulum praesens non invenies notatum in aliqua 0105C serie antiquarum divisionum seu capitulationum a nobis editarum, unde colligas necesse est, propriam esse Hieronymo hujusmodi divisionem ac distinctionem capitulorum in libro Geneseos. Nec aliquem moveat, quod aequalia interdum inveniantur capitula Hieronymi cum titulis veteribus mss. codicum; casu enim quasi involuntario haec acciderunt; sicut aequalitas quam aliquando habere dignoscuntur cum capitulis hodiernis. Libro quinto Commentariorum in Isaiam totum contextum capituli nostri vigesimi cum descripsisset Hieronymus, ejus expositionem sic auspicatur: Totam posuimus capituli hujus continentiam, ut per partes singula disseramus, etc. Nemo virorum est qui, propter pares capituli hujusce terminos, novissimae 0105D nostrae in Vulgata Latina divisionis auctorem faciat Hieronymum. Quare nec eidem tamquam auctori ascribere debemus veteres titulos sive capitulationes; etsi nonnumquam illae conveniant cum sectionibus Scripturae, quas suis Commentariis illustrat maximus Latinorum interpres. Sane tota haec distinguendi ratio ex auctorum librariorumque arbitrio pependit, et unusquisque veterum scriptorum pro captu suo distinxit contextum sacrum: unde nullam tum fuisse distinctionem prae caeteris probatam ac vulgo receptam, consentiunt eruditi, probantque tam diversae eorumdem librorum sectiones ac distinctiones. Quatuor diversas capitulationes, id est, seriem quadruplicem titulorum sive capitulorum 0106A edidimus ad frontem Geneseos, sicut leguntur in diversis exemplaribus mss. versionis Hieronymianae. Nulla tamen ex illis usu communi recepta fuit, sed indiscriminatim modo hanc modo aliam exscriptores usurpabant. Qui exemplaria Canonis descripserunt, titulos praeferebant, qui aliis divisionibus numero pauciores erant: caeteris placuit capitula praeponere, multo plura numero, et sententiis diversa, arbitrantibus commodiorem esse methodum quae textum Scripturae in multas partes secat, quam quae sub eadem divisione materias diversas complectitur. Ingenii igitur et arbitrii exscriptorum fuit tot diversas in exemplaribus translationis Hieronymi praefigere species capitulorum: quarum nulla a S. Doctore adornata creditur, ut 0106B facilis est probatio in jam allatis superius argumentis.

II. Indices autem et ordines illi sectionum indiscriminatim ac promiscue tituli, breves, et capitula vocantur apud veteres. Id jam cursim observavimus in Cassiodoro, qui prioribus duobus capitibus lib. I de Institutione divinarum litterarum, summaria et lemmata praefixa libris sacris vocat titulos; quae tamen capite quinto appellat capitula. In mss. autem codicibus adeo inconstantes reperiuntur hujusmodi appellationes, ut saepius in illis scriptum legamus: Incipiunt tituli libri, etc.; vel etiam alio modo: Incipiunt breves libri Genesis; et postea ad finem: Expliciunt capitula libri Genesis. Canon Hebraicae veritatis notatus num. 9 in nostra San-Germanensi bibliotheca, 0106C variam habet inscriptionem in fronte plurimorum librorum. Et titulos quidem libri Exodi sic inscribit: Incipiunt capitula libri Exodi; Levitici vero non item, ibi enim legit: Incipiunt tituli libri Levitici, id est, Vajecra; et ad calcem sectionum: Expliciunt tituli Levitici. Et ita consequenter in caeteris Mosis voluminibus: at in Josue, Incipiunt capitula. Expliciunt capitula? In libris tandem Malachim, id est, tertio et quarto Regum volumine, primum posuit: Incipiunt capitula libri Malachim, et deinde: Expliciunt tituli Malachim. In novo etiam Testamento diversimode inscribuntur lemmata sacrorum librorum. Quamplures mss. legunt juxta receptum magis communemque modum: Incipiunt capitula Matthaei; alii vero tum Vaticani, tum Gallicani codices 0106D non pauci ita habent: Incipit Breviarium Matthaei; et in fine, Explicit Breviarium Matthaei. Quod similiter legunt in aliis evangelistis. Exstat in bibliotheca nostra San-Germanensi codex Bibliorum manuscriptus, venerandae admodum aeque ac curiosae antiquitatis, qui quamplures libros sacros veteris ac novi Testamenti retinet juxta veterem Latinam versionem sive Italicam. In eo igitur codice tituli veteres Evangeliorum hanc habent inscriptionem: Incipit capitulatio Matthaei, Incipit capitulatio Marci, etc.; et ad calcem titulorum, Explicit capitulatio Matthaei, etc. In fronte Actuum apostolorum singularem prorsus habet titulum, seu potius annotationem et admonitionem istam: Indiculum quid 0107A fecerint apostoli in actibus suis, ut facile invenias id quod vis, si per numeros percurrens capitula perquisieris. Huic annotationi subjungit Capitula LIII, et consequenter, Finiunt capitula. Ex tot diversis nominibus lemmatum, quae praefixa inveniuntur in fronte sacrorum Bibliorum mss. liquido apparet, liberum cuique fuisse ea vocare titulos, breves, breviaria, capitula, capitulationes et indicula, sive indices; his enim gaudebant appellationibus tam minores, quam copiosi indices diversarum sectionum Scripturae sacrae. Non sic in hac praesenti divina Bibliotheca errantes inveniuntur et vagae appellationes editorum a nobis lemmatum: ad tres siquidem species ac nominationes revocamus diversas omnes sacrorum Bibliorum sectiones quae apud antiquos scriptores 0107B erant usurpatae. Et primo gradu titulorum series collocatur; secundo loco breves posuimus; tertio denique capitula, quocumque numero describantur, sive plura, sive pauciora sint. Ad hunc modum in fronte Geneseos editi sunt a nobis tituli XXXVIII, breves XLVI, capitula LXXXII, et iterum in alio indice capitula CLIV. In libro Exodi tres item sectionum indices praeposuimus, titulos scilicet XVIII, breves XXI, capitula CXXXVIII. Et ita consequenter in toto Heptateucho. In voluminibus autem Samuelis, et Malachim, id est, in quatuor Regum libris, nihil apposuimus praeter titulos, qui leguntur scripti in tribus exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis, Memmiano nempe, Carcassonensi, et San-Germanensi nostro. Quod Prophetarum volumina spectat, nullum prorsus 0107C indicem sectionum putavimus praefigendum in fronte horum librorum, ne quid contra mentem et usum Hieronymi edidisse videremur: certo namque certius est, non alias eum agnoscere Prophetarum sectiones in genere quam quae ab ipso dictae sunt visiones; nec capitula ille alicubi appellat nisi lemmata quaedam contextus sacri, et partes quas in suis commentariis pro arbitrio et captu distinxit, et illustravit. Haec capitula Hieronymi longe diversa esse ab iis, quae sacris libris praefixa sunt, supra ostendimus; et adhuc aliquot exemplis, quantum res exigit, probare non refugio. Duos Vulgatae divisionis versiculos cap. I Osee dum exponeret Hieronymus, ita monuit lectorem: Et quia commentarios, non lata volumina scribimus, singulis capitulis explanationes 0107D proprias in suis locis reservantes, nunc tantum de praesenti capitulo disputemus. Capitulum illud, praesens quod vocat, 3 et 4 versum cap. I Osee, ut dixi, solummodo continet, et quae praecesserunt similia capitula, quinque vel sex numerantur in commentariis Hieronymi, qui singulis capitulis explanationes proprias adhibebat. Quatuor igitur priores versus Osee prophetae in sex capitula vel septem distinxit S. Doctor. Primum vero capitulum ejusdem prophetae in mss. codicibus, et in editione Cari, novem complectitur versiculos integros: nam secundum capitulum istud habet exordium: Et erit numerus filiorum Israel, etc.; quae verba leguntur initio decimi versus, capite supradicto. Hinc videas Biblia 0108A sacra diverso sane modo secta esse ac distincta ab Hieronymo, atque ab antiquis aliis scriptoribus vel interpretibus. Quod ut magis magisque exploratum habeas ac compertum, audi ipsum de Hebraeis, Graecis, Latinisque capitulis disserentem in Sophoniae cap. 3, vers. 14: Non videatur mirum, inquit, ut saepe diximus, aliter Hebraica capitula, et aliter LXX, Graeca videlicet Latinaque finiri. Ubi enim in sensu diversa translatio est, ibi necesse est diversa esse vel principia vel fines. Quid amplius ad judicium de Hieronymi et aliorum capitulis faciendum possit desiderari, certe non video. Manifestissime enim distinxit capitula sive sectiones suas a caeteris omnibus, tam Graecorum quam Latinorum, dicens, in sua translatione Hebraica, diversa esse principia et fines 0108B Sectionum ab illis, quae in LXX interpretatione legebantur. Prophetia Sophoniae habet in commentariis Hieronymi plusquam viginti sectiones sive capitula; in editione autem Cari presbyteri unicum capitulum huic libro praefixum conspicitur. Merito igitur lemmata hujusmodi abjecimus in libris propheticis, cum adeo diversa reperiantur ab iis capitulis, quae Hieronymianis commentariis distincta sunt et illustrata. Praeterea in Prophetarum voluminibus speciales Scriptura sacra, et quasi nativas sortita est divisiones ratione diversarum materiarum, quarum contextus sensu separatur in diversas ac distinctas quamplurimas partes, quae ab invicem minime dependent. Sectiones illae cum libris nascuntur, et apud veteres Scriptores nomen visionum 0108C obtinent: quaeque interdum etiam cum hodiernis capitulis inveniuntur concordes. Hieronymus primam secundamque visionem Isaiae vocat juxta morem suae aetatis, quod nos dicimus primum et secundum caput ejusdem prophetae. Unde haec apud eum leguntur in Commentariis ad caput II Isaiae: Et in priore visione, quam jam exposuimus, ubi LXX interpretati sunt. Quam vidit contra Judaeam et contra Jerusalem, in Hebraico scriptum est, Al Juda Ujerusalem, id est, super Judam et Jerusalem, et in hac quae secunda est, in Hebraico similiter continetur. Et miror, etc. Priorem, ut vides, dicit visionem, itemque secundam, quod nos prius, et secundum appellamus capitulum. Ordo igitur sectionum hucusque in Isaia idem est apud nos, qui usu receptus 0108D erat tempore Hieronymi apud Patres et Ecclesiae proceres. In praefatione quoque translationis Jeremiae ex Hebraeo, idem Hieronymus meminit hujusmodi visionum; nec mediocrem operam Ecclesiae Christi contulit, cum ordini primaevo eas studuit reddere: Praeterea, inquit, ordinem visionum, qui apud Graecos et Latinos omnino confusus est, ad pristinam fidem correximus. Denique visiones sive περικοπάς Danielis absentes ab Hebraico fonte obelis dicit se praenotasse: Unde et nos ante annos plurimos quum verteremus Danielem, has Visiones obelo praenotavimus, significantes eas in Hebraico non haberi. Vide prooemium Comment. in Danielem. Et ne quid desit curiositati, monendus est lector studiosus, librum 0109A Danielis sectum esse ab Antiquis in duodecim visiones: quae in mss. codicibus Canonis Hebraicae veritatis, inque aliis vetustissimis melioris notae, summa fide expressae sunt ac descriptae prout a nobis nunc editae sunt in hac divina Bibliotheca. Capitula vero praefixa in fronte Danielis numerantur multo plura, tam in editione Cari quam in mss. aliquot codicibus, ubi ad numerum 31 usque extenta visuntur: qua divisione hodierna nostra minor est media parte capitulorum ad minus: Vulgata enim Versio XIV tantum habet sectiones in toto Danielis volumine. Ergo nec cum hodiernis, nec cum antiquis veterum Scriptorum divisionibus convenit illa, quae per Visiones distributa est in veris exemplaribus Hieronymianae translationis ex Hebraeo.

0109B Caeterum sine capitulis praefixis edidimus volumina Paralipomenon, Ezrae, et Estheris: quia nulla fuisse apposita his libris ab Hieronymo, docuit nos supra Cassiodorus, et mss. codices pervetusti ac optimae notae nullum retinent indicem capitulorum vel titulorum, sed tantummodo Hieronymi praefationes cum sacro contextu per membra plurima distincto et diviso juxta modum, quo nos illum expressimus ad fidem praestantissimorum mss. exemplarium Regiorum, Colbertinorum, Corbeiensium, et San Germanensium. Omissas tamen capitulationes, quarum auctor fuit Cassiodorus, supplere curabimus, cum veteris Vulgatae seu Italicae versionis quamplurimos libros integros evulgandos, Deo juvante, suscipiemus. Nostris etenim votis ac studiis 0109C tantum praestitit largitor omnium bonorum Deus, ut non solum Hieronymianae versionis in angulis obscuris archivorum et bibliothecarum delitescentem ingentem thesaurum nobis revelaret: sed donis cumulans, manibus nostris etiam tradere voluit non pauca Italicae versionis exemplaria, tum veteris, tum novi Testamenti, quae suo tempore publici juris fierent ad studiosorum et Christianae reipublicae summam utilitatem. Provocati igitur veneratione antiquissimae versionis, et magnis compulsi hortatoribus, monumenta isthaec sacra rediviva exhibere statuimus. Quare ne ab aliis, quam a nobis in regno Franciae ederentur, jam cautum est Diplomate Regio, quod nobis speciatim concessum est ad hanc Italicae versionis editionem. A Matthaei volumine exordiemur 0109D eam praelo committere, et seorsum typis evulgabimus illud Evangelium propter ferventem controversiam duorum hujus temporis scriptorum, qui occasione manuscripti Cantabrigensis multa disputant de antiqua versione Latina Evangeliorum, de ea scilicet quae obtinebat in Ecclesia occidentali ante Hieronymianam castigationem. Multa leguntur in nostris exemplaribus manuscriptis, quae longe absunt ab amborum conjecturis: nonnulla vero quibus nunc hujus, nunc illius dicto vera esse comprobantur. Cujus demum causae potissimum faveant mss. codices nostri, non ante ipsorum impressionem perdisces.

III. Longum esset, si vellem cunctos quorumdam 0110A criticorum errores huic articulo inserere, et falsas eorum opiniones de versuum divisionibus ac distinctionibus usitatis apud Antiquos, singillatim refellere, propositisque capitulis ad singula respondere. Unde laciniosae disputationis fastidia fugiens, et in arctum verba compingens, illud tantum breviter lectorem admoneo, nullum adhuc nuperorum scriptorum satis accurate dixisse de antiquis versibus seu commatibus Scripturarum divinarum. Pleraque ex Augustini Speculo afferunt in suis notis et observationibus, quae ad fidem vetustissimorum codicum probata statim evanescunt, et falsa demonstrantur. Scribit vir doctus, et mihi summa veneratione semper colendus, Augustinum quidem ita Bibliorum versus distinxisse sibi visum, ut sex dictiones unusquisque 0110B versus contineret: subditque verba isthaec: Sed id Augustiniano codici videtur fuisse peculiare, non omnibus commune. Libros Scripturae plerosque, et fortasse omnes per versus distinxit Hieronymus, sed hodiernae distinctionis nulla apud eum exstant vestigia. At pace eruditissimi scriptoris dicere fas sit, innumeros fuisse antiquitus in totis Bibliorum voluminibus, qui duas vel tres tantum dictiones continerent, nec aliquo vocabulorum numero praefinito circumscribendos esse hujusmodi versus, cum nulla certa lege, nunc plures in eis, nunc pauciores dictiones decurrant. Deinde Augustiniano codici nihil fuit peculiare in distinctionibus versuum, sed totum commune habuit cum aliis exemplaribus Graecorum ac Latinorum Patrum. Tertio denique apud Hieronymum 0110C nonnulla exstant vestigia hodiernae distinctionis versuum; uti subjectis exemplis infra declarabimus, nullo tamen animo litigandi, sed proponendae solius veritatis studio.

Distinctiones autem versuum in libris veterum scriptorum usitatissimas fuisse, facile nobis concedent qui animum attenderint ad Historiam Josephi, ad Hesychii presbyteri testificationem, atque ad vetustissima Scripturarum sacrarum monumenta, quae ante mille et centum annos in membranis pretiosissimis exarata supersunt. Josephus igitur vernaculus Judaeorum scriptor, et Apostolicorum temporum aequalis vel suppar, notat ad finem libri XX Ἀρχαιολογίας suae, versus in his viginti Antiquitatum voluminibus exstitisse sexaginta millia: quae profecto nec tot 0110D numerari possent in textu Graeco Josephi, nisi breviores fuissent hodiernis nostris Biblicis, nec ad certum numerum praefiniri, nisi distincte et per intervalla fuissent descripti in autographo ejusdem auctoris. Morem hunc describendi multa versibus valde superiorem Josepho ostendit Hesychius presbyter Jerosolymorum, cum in tractatu, quem vocat Στιχηρόν dudecim prophetarum eum refert ad tempora Davidis et Salomonis, sive etiam Jobi his Regibus vetustioris: addens insuper similem versuum distinctionem se invenisse in aliquot exemplaribus librorum apostolicorum:Πλὴν ἀλλὰ καὶ τὴν ἀποστολικὴν Βίβλον οὕτω τινὶ συγγραφεῖσαν εὑρὼν, etc. Non ergo recensuerat tempore Hesychii sed jam recepta et inolita 0111A versuum distinctio in libris sacris veteris ac novi Testamenti. Nec unum solummodo sacrum contextum versibus fuisse distinctum ac descriptum novimus; sed versiones etiam Graecas quascumque Instrumenti veteris ab Origene per membra sive versuum cola fuisse divisas docuit nos Eusebius Caesariensis lib. VI Eccl. Hist. cap. 16, ubi haec habet de opere Hexaplorum Origenis: Has igitur omnes interpretationes cum in unum corpus collegisset, et per cola ac membra distinxisset, et sibi invicem e regione opposuisset, una cum Hebraico textu, Hexaplorum nobis exemplaria reliquit. De verbis hisce Graecis, διελών τε πρὸς κῶλον, fuse satis disputavit Henricus Valesius Eusebii interpres eruditissimus, jure merito castigans Christophorsonum quod verterit praedicta 0111B verba collumellis inter se distinxit: cola enim sunt versus seu membra sensum integrum absolventia. Verum ipse Valesius non videtur naturam versuum Scripturae plene assecutus, quia confundit in Hieronymi praefatiunculis cola versuum cum commatibus, quae partes sunt et membra colorum, sensum integrum saepius non absoventia. Sed age, proferamus in medium annotationem Valesianam in locum Eusebii jam laudatum. Primus, inquit, apud Latinos Hieronymus interpretationem suam per versus distinxit, imitatus Origenem, qui in Hexaplis idem praestiterat. Porro Origenes, in eo maxime consuluit legentium utilitati. Nam quaecumque per versus distincta sunt, ea facilius, tum intelliguntur, tum memoriae mandantur. Adde quod ad Graecas editiones inter se 0111C comparandas, prorsus necessaria fuit hujusmodi distinctio. Exemplum Origenis secuti sunt postea complures, et in novo testamento idem praestiterunt, quod ille prius fecerat in vetere instrumento, ut testatur Hesychius Jerosolymitanus in libro quem inscripsit Στιχηρὸν, duodecim prophetarum. Quem quidem librum ideo sic inscripsit, quod ad marginem singulorum versuum apposuerat expositionem locorum difficilium, quod παρατίθεσθαι et παράθεσιν ipse vocat. Verba Hesychii sunt haec: ἔστι μὲν ἀρχαῖον τοῦτο τοῖς θεοφύροις τὸ σπούδασμα, στιχηδὸν ὡς τὰ πολλὰ πρὸς τὴν τῶν μελετωμένων σαφήνειαν, τὰς προφητείας ἐκτίθεσθαι, etc., quae Latine ita reddimus. Libros propheticos majoris perspicuitatis causa per versuum cola dividere, vetus inventum est sanctorum Patrum. Nam 0111D initio sine ulla distinctione legebantur. Postea vero viri docti et sacrarum litterarum studiosi, majoris ut dixi perspicuitatis causa, hujusmodi versuum distinctionem excogitarunt. Ita Prophetarum libri ab illis editi sunt. Sic Davidis Psalmi; sic Proverbia, et Ecclesiastes, et Canticum canticorum. Sic liber Jobi per versus distinctus reperitur. Sed et librum Apostolicum, id est, Actus et Epistolas apostolorum hoc modo ab aliquibus descriptum inveni. Subjungit deinde Hesychius haec verba: Ἀλλ᾽ ἐπειδὴ πολλὰ μὲν τῶν ἀσαφῶν ἡ τῶν στίχων σαφηνίζει διαίρεσις. Ubi στίχους vocat quae κῶλα dicere debuisset . . . . . . . . supra monuimus, quid primum ab Origene praestitum sit in Hexaplorum editione: quod singulas interpretationes 0112A per versuum cola distinxit. Itaque versuum distinctio quam hodie in Septuaginta Seniorum interpretatione cernimus, Origenis inventum est. Sic ille Origenis quidem inventum est, quod interpretationes Graecas e regione sibi invicem opposuerit: at non facile acquiesceremus Valesii sententiae in priori Origenis invento, quo scilicet versuum distinctionem derivatam dicit in Septuaginta Seniorum interpretationem. Credibilius est, ni fallor, aliqualem versuum et commatum divisionem observasse veteres illos Graecos interpretes, Septuaginta dico, Aquilam, Symmachum et Theodotionem, quam confuso prorsus et indistincto imperitorum scriptorum more suas versiones condidisse. Ex Josepho ostensum quoque est supra, consuetissimum fuisse morem apud veteres 0112B auctores, aetate apostolis aequales, Opera dividendi per versus, ac eorum numerum in fine librorum annotandi. Praeterea libri στιχήρεις dicti, id est, Job, Psalmi, Proverbia Ecclesiastes et Canticum canticorum, versibus ab initio conscripti sunt. Unde evidens exsurgit argumentum, quod in illis saltem libris divisio versuum inventum Origenis haberi nullatenus debet. Plura sunt in annotatione Valesii, praecipue Graecorum verborum Hesychii interpretationem spectantia, quae eruditorum judicio permittimus. Tantum dicam Hesychium apposite versus appellasse στίχους, non κῶλα, ut voluit Valesius: colon enim sumitur apud Hieronymum pro sententia integra, quae duobus vel tribus caesis decurrit in sacris libris: στίχος, vero dicitur quodlibet caesum coli, et 0112C quaelibet subdistinctio in periodis sermonum. Rem exemplis manifestam facere juvabit. Psalmus I hanc habuit antiquitus versuum dispositionem ac distinctionem in vetustissimis Ecclesiarum monumentis:

Beatus vir, qui non abiit in concilio impiorum,
et in via peccatorum non stetit,
et in cathedra pestilentiae non sedit.
Sed in lege Domini voluntas ejus:
et in lege ejus meditabitur die ac nocte.

Duo ibi sunt κῶλα, id est, duae sententiae, prior trimembris, et posterior bimembris: quinque autem membra et quinque στίχοι seu versus Hesychiani, qui singulis sententiolis et lineis constituuntur. In exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis cola semper incipiunt ab una littera majuscula, saepius etiam 0112D miniata: στίχοι seu versus indiscriminatim a minuta littera vel majuscula, juxta morem quorumvis scriptorum, et eorum temporum, quibus libri descripti sunt. In Psalterio v. g. monasterii San-Germani, cujus usuram habuisse dicitur sanctissimus antistes Parisiensis, ac patronus noster, litterae omnes versiculorum initiales ubique visuntur aequales, quia universae unciales sunt sive majusculae per totum contextum: sic enim legimus psal. I:

Ideo Non Resurgent Impii In Judicio. Neque Peccatores In Concilio Justorum. Quoniam Novit Dominus Viam Justorum Et Iter Impiorum Peribit.

Contra quatuor hos στίχους, id est, versus in duobus 0113A colis exscriptos retinent Canonis exemplaria, ad hunc modum:

Propterea non resurgent impii in judicio,
neque peccatores in congregatione justorum.
Quoniam novit Dominus viam justorum,
et via impiorum peribit.

Inter στίχους igitur et inter κῶλα eamdem distinctionem adhibere debuit Valesius, quam omnes agnoscimus in circuitum perfectum orationis, et inter membra ejusdem circuitus, id est inter περίοδον et inter κῶλα. Quae ut ex Augustino manifestiora fiant, in consideratione eorum quae leguntur cap. 7, lib. IV de Doctrina Christiana, paulisper immoremur: nonnihil enim lucis accedet si recte intelligatur quod de periodis, colis, et commatibus ibi reperitur 0113B scriptum: Agnoscitur, inquit Augustinus, et aliud decus, quoniam post aliqua pronuntiationis voce singula finita, quae nostri membra et caesa, Graeci autem κῶλα et κόμματα vocant, sequitur ambitus sive circuitus, quem περίοδον illi appellant, cujus membra suspenduntur voce dicentis, donec ultimo finiatur. Nam eorum quae praecedunt, circuitum membrum illud est primum, quoniam tribulatio patientiam operatur: secundum, patientia autem probationem: tertium, probatio vero spem. Deinde subjungitur ipse circuitus, qui tribus peragitur membris, quorum primum est, spes autem non confundit: secundum, quia charitas Dei diffusa est in cordibus nostris: tertium, per Spiritum sanctum, qui datus est nobis, At haec atque hujusmodi in elocutionis arte traduntur; et iterum 0113C paulo inferius: Porro autem qui novit, agnoscit quod ea caesa, quae κόμματα Graeci vocant, et membra, et circuitus, de quibus paulo ante disserui, etc. Caesa ergo sunt quae commata a Graecis vocantur: cola membra integra, et majora commatibus: periodi vero, circuitus qui pluribus membris peraguntur, ita ut circuitus in κῶλα, cola in κόμματα divisa sint in oratione, juxta elocutionis artem, de qua ibidem disputat sanctus Augustinus, qui tres distinctionum species propriis vocabulis ostendit in una B. Pauli περικόπῃ. His non ex aequo respondent Hieronymianae versuum distinctiones: duo enim genera divisionum in Scripturis solum memorat Hieronymus, ejus scilicet quae fit per κῶλα integra, et asterius quae per κῶλα et κόμματα distincta est. De priori distinctione 0113D versuum per integra κῶλα meminit expresse in praefatione librorum Paralipomenon, quos ex Hebraeo Latine reddidit: Et quod nunc, inquit, Dabre Ajamim, id est, Verba dierum, interpretatus sum: idcirco feci, ut inextricabiles moras, et silvam nominum, quae scriptorum confusa sunt vitio, sensuumque barbariem, apertius et per versuum cola digererem. Eadem versuum cola, membra vocat praefatione in Josue: Monemusque lectorem, ut silvam Hebraicorum nominum, et distinctiones per membra divisas diligens scriptor conservet. Praefationibus autem in Isaiam et in Ezechielem non solum per cola, sed per cola et commata suam versionem novam ex Hebraeo distinctam fuisse, docet ad morem librorum Demosthenis et Ciceronis: 0114A Nemo, inquit, cum prophetas versibus viderit esse descriptos, metro eos aestimet apud Hebraeos ligari, et aliquid simile habere de Psalmis et Operibus Salomonis: sed quod in Demosthene et in Tullio solet fieri, ut per cola scribantur, et commata, qui utique prosa, et non versibus conscripserunt. Nos quoque utilitati legentium providentes, interpretationem novam novo scribendi genere distinximus. Ita Hieronymus praefatione in Isaiam, et in Ezechielem de Hebraeo similiter ab eo versum, hoc modo invitat Paulam et Eustochium ad lectionem ejusdem prophetae: Legite igitur et hunc juxta translationem nostram: quoniam per cola scriptus, et commata, manifestiorem legentibus sensum tribuit. Colis igitur et commatibus distincta erat nova Hieronymiana interpretatio prophetarum, 0114B cum tantum colis libros Paralipomenon divisisset. Quare lectorem non praemonuit praefationibus in volumina Historica Josue et Paralipomenon, ne crederet ex sua colorum distinctione, metra esse in illis libris: sicut revera illam opinionem docet esse praecavendam in libris propheticis; quia per cola et commata descripti speciem habent metricae compositionis. Quae ut oculis omnium perspecta sint et manifesta, nonnullas sententias, tum ex Prophetis, tum ex Paralipomenis, hic loci describere non gravabor. Sic igitur per cola et commata edidimus sequentes Isaiae prophetae sententias sive periodos cap. I:

Audite, coeli, et auribus percipe, terra,
quoniam Dominus locutus est.
0114C Filios enutrivi, et exaltavi:
ipsi autem spreverunt me.
Cognovit bos possessorem suum,
et asinus praesepe domini sui:
Israel autem non cognovit,
populus meus non intellexit.

Modus hic dividendi contextum sacrum prophetarum, nihil differt ab eo, quo psalmi descripti sunt in exemplaribus Canonis Hebraice veritatis: nam psalmo nono verbi gratia similem habes versuum distinctionem.

Confitebor Domino in toto corde meo,
narrabo omnia mirabilia tua.
Laetabor et gaudebo in te,
canam nomini tuo, Altissime.
Cum ceciderint inimici mei retrorsum,
corruerint et perierint a facie tua.
0114D Fecisti enim judicium meum et causam meam,
sedisti super solium judex justitiae.

Prophetarum itaque et Psalmorum descriptio, cum eadem fuerit in nova Hieronymi translatione ex Hebraeo, non abs re monuit S. Doctor praefatione in Isaiam, ne quis, cum videret Prophetas versibus descriptos, metro eos aestimaret apud Hebraeos ligari et aliquid habere simile de Psalmis et operibus Salomonis, cui addendum est, et de Jobi volumine: Job namque, teste Hieronymo, metro ligatur apud Hebraeos, et versibus in versione ejusdem descriptus legitur ad morem Psalmorum et operum Salomonis. Non sic Paralipomena, quae, ut dixi, colis tantummodo descripta sunt et distincta ad vitandam 0115A sensuum barbariem et confusionem. Unde cola isthaec ita descripta reperiuntur cap. I libri prioris:

Porro filii Regma: Saba et Datan.
Chus autem genuit Nemrod: iste coepit esse potens
in terra.
Mesraim vero genuit Ludim, et Anamim, et Laabim,
et Nephthuim, Phetrusim quoque et Casluim: de
quibus egressi sunt Philistim, et Caphtorim.

Quam diversa sit ista distinctio per cola versuum ab ea, quae fit per cola et commata, nemo prudens ex propositis exemplis perspectum modo habere non potest. Quis enim sibi persuadere patietur, cola in Paralipomenis descripta, speciem praeferre metricae cujusdam compositionis? Econtra quis inficias ibit, distinctionem prophetarum per cola et commata similem esse metricis descriptionibus? In ea distinctione 0115B versiculorum diceres Prophetas decurrere hexametris et Pentametris, licet prosa et non versu conscripti sint. Paralipomena vero nullam habent imaginem hexametri aut pentametri, sed solius orationis per membra divisae, id est, per suas περικοπὰς et circuitus distinctae. Ergo colis tantum Paralipomenon, et Josue libros distinxit Hieronymus, cum omnes prophetas per cola et commata descripserit, ut ipse fidem facit in suis praefatiunculis. Quod distinctionis duplex genus facilius intelliges, si noveris eadem volumina Scripturarum diversimode fuisse secta et descripta in variis ac diversis mss. codicibus. Neque vero colis et commatibus ubique distinctus invenitur liber Jobi, vel liber Psalmorum; sed nunc per versuum integra cola, nunc per cola 0115C et commata, sicut unicuique scriptorum veterum placuit, descriptos fuisse nulli dubium est. Librum Jobi per cola distinxit ms. codex monasterii nostri Majoris prope Turones, quem per cola et commata dividunt Exemplaria tria Canonis Hebraicae veritatis, Memmianum dico, Carcassonense, et San-Germanense nostrum. Cap. III libri Job sic legimus scriptum in codice Majoris monasterii, ante sexcentos annos in membranis pulchre exarato:

Pereat dies, in qua natus sum, et nox, in qua dictum est: conceptus est homo.
Dies ille vertatur in tenebras: non requirat eum
Deus desuper, et non illustret lumine:
Obscurent eum tenebrae, et umbra mortis. Occupet
eum caligo, et involvatur amaritudine.

0115D Tria, ut vides, hic cola versuum descripta sunt, quae in omnibus aequalia sunt divisioni hodiernae, et Massoretharum distinctionibus. In exemplaribus autem Canonis eadem verba diversam habent versuum distinctionem, quia per cola, et commata separantur juxta morem vetustissimorum Scriptorum, qui aliquanto tempore post Hieronymum Biblia sacra describebant in hunc modum:

Pereat dies, in qua natus sum,
et nox, in qua dictum est: conceptus est homo.
Dies ille vertatur in tenebras,
non requirat eum Deus desuper,
et non illustret lumine.
Obscurent eum tenebrae, et umbra mortis,
occupet eum caligo, et involvatur amaritudine.

0116A In aliis quamplurimis mss. libris liber Job nec primum habet, nec secundum genus distinctionis, sed uno quasi ductu et eodem tenore descriptus est, sicut describuntur Mosis et Regum volumina. Nec alio modo versus in illis ex ordine secantur, quam punctis adhibitis, duobus vel tribus pro voluntate scriptorum veterum, qui Cassiodorum secuti videntur in eo quod docuit cap. 12 de Institutione divin. litterarum. Nam quod per intervalla Hieronymus in sua translatione descripsit, illud consequenter posuisse et adunasse Cassiodorus credendus est ex iis, quae loco citato leguntur: Hunc autem pandecten, inquit, propter copiam lectionis minutiore manu in senionibus quinquaginta tribus aestimavimus conscribendum, ut quod lectio copiosa tetendit, scripturae densitas 0116B adunata contraheret. Copiosissima erat in editione Hieronymi lectio Scripturae propter distincta intervalla colorum et commatum: eam breviorem fecit et contractiorem Cassiodorus, cum et minutioribus characteribus litterarum, et adunatis partibus prius distinctis in unum veluti densum corpus contraxit. Infinita supersunt mss. exemplaria sacrorum Bibliorum, ubi versus, tam in Psalmis, quam in reliquis notis, tantum interpunctis distincti reperiuntur: sed rariora in quibus Psalmi, et praecipue libri Jobi, colis versuum sunt descripti; rarissimi autem codices illi sunt qui per cola et commata adhuc retinent descriptos libros στιχήρεις Jobum nempe cum Psalmis Davidis, et operibus Salomonis. Quod igitur spectat distinctionem versuum in toto Canone 0116C Hebraicae veritatis, eam mutuati sumus e vetustissimis monumentis, quorum ope destituti in Mosis voluminibus, Josue, Judicum, etc., nihil per cola versuum ibidem dividere nobis permisimus, sed tantum interpunctionibus ad versuum distinctionem adhibitis editionem nostram absolvimus prout licuit mediocritati nostrae.

Notandum vero cum primis, duo genera distinctionum, quae in versibus Jobi et psalmorum diximus usitata, in pluribus Hebraeis voluminibus mss. nondum esse obsoleta: nam quaecumque observavimus in Latinis libris de distinctione versuum nunc per cola, modo per cola et commata, eadem prorsus occurrunt in antiquis Hebraeorum monumentis, haud incuriose a nobis eruditionis causa perlustratis. Hebraica 0116D Biblia mss. quae in Bibliotheca Oratorii Parisiensis asservantur, hisque litteris et numeris, Bb. 33 notata sunt, non aliam agnoscunt versuum distinctionem in libris Jobi, Davidis, et Salomonis, quam quae a Massorethis praefinita est per puncta dicta Silouc, sive Soph Pasuc. At regia Hebraica sacrorum Bibliorum volumina mss. num. 5 et 6 eosdem libros descriptos retinent per cola versuum et commata, ita ut diceres exemplaria Canonis Latina ex illis Hebraeis expressa fuisse. Tanta namque reperitur inter utrosque codices affinitas et concordia, ut nobis saepius admirationi fuerit, quando cum Hebraeis comparabamus exemplaria Latina. Liber Job, attestante Hieronymo, prosa incipit, versu labitur, pedestri sermone finitur, 0117A id est, a principio voluminis usque ad verba Job, ubi ait: Pereat dies, etc., prosa oratio est: ab illo autem commate usque ad finem libri versibus absolvitur, nempe usque ad haec verba, et ago poenitentiam in favilla et cinere. Parvum autem comma sive Capitulum quod remanet prosa oratione contexitur. Totum istud libri Job artificium religiose observatum videmus in regiis mss. Hebraeis jam laudatis totum item in exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis, quem Latinum fecit Hieronymus. In eo tantum discrepabant, quod Hebraeorum versuum commata spatiis vacuis ab invicem separantur in eadem linea: quae commata sibi subjecta et subnexa reperiuntur in Latina versione, propter majorem verborum Latinorum copiam, qua proprietas hujus linguae completur. Res erit facilior intellectu, si hujus discriminis exempla proponamus. 0117B Jobi itaque capite tertio talis est apud Hebraeos commatum distinctio in versibus. ** Jovad jom havaled bo valaela amar hora gaver.

Haec duo commata ejusdem versus in Latina versione sibi subnexa sunt, ut diximus, et hoc modo descripta:

Pereat dies in qua natus sum;
Et nox in qua dictum est: conceptus est homo:

Ita consequenter per totum Jobum, et in Hebraeis mss. codicibus, et in Latinis Canonis exemplaribus, cola versuum et commata descripta reperiuntur. Quorum distinctionem etsi in pluribus mss. codicibus minime observatam videamus, nullum propterea movere debent 0117C exemplariorum tantae discrepantiae, quia inductae sunt a librariis et scriptoribus antiquis, qui nunc plures sententias conjungunt, nunc distrahunt, prout in calamum fluerent, et animus scriptoris, tum Hebraei, tum Latini, operi esset intentus, aut vagus; ut in magnis et diuturnis operibus fieri solet. Scriptor codicis Hebraei Oratoriani supra memorati integros versus continue descripsit in toto psalterio, nec ullam ibi observavit commatum distinctionem, quam tamen prosecutus est libro primo Paralipomenon, cum cap. XVI ejusdem libri psalmum CIV non segniter exscribere voluit. Idem esto judicium de scriptore Latino, ms. codicis Bibliorum, quem Colbertinae bibliothecae donarunt canonici Anicienses: is enim colis versuum distinxit priores octo vel decem psalmos Davidis, 0117D reliquos vero sequentes descripsit absque simili colorum distinctione, interpunctionibus solummodo adhibitis in fine versuum. His addendae essent aliquot variantes distinctiones versuum interdum occurrentes in regiis Hebraeis codicibus, inque tribus exemplaribus Latinis Canonis Hebraicae veritatis nisi curioso lectori sufficerent quae praemisimus exempla ad causae explicationem.

Nunc si ad periodos, cola et commata ab Augustino observata in Epistolis Pauli redeamus, proclivis est atque expedita responsio, sanctissimum antistitem respexisse lib. IV de Doctrina Christiana, non ad distinctionem versuum usitatam in libris sacris, sed ad hagiographorum scriptorum eloquentiam, quam 0118A ostendere studuit e contextu Epistolarum B. Pauli, ubi grammaticae artis distinctiones, ac leges elegantioris sermonis probantur retentae. Cola igitur et commata S. Augustini nihil hoc loco spirant praeter gradationem grammaticam, qua verba vel sensa connectuntur alterum ex altero, sicut Rom. V, III, ex tribulatione patientiam, ex patientia probationem, ex probatione spem connexam videmus: vel decus aliud orationis, quo post aliqua pronuntiantis voce singula finita, sequitur ambitus sive circuitus, quem περίοδον appellant: grammaticorum et oratorum sunt ista cola et commata: Hieronymiana autem κῶλα et κόμματα in praefatiunculis S. Doctoris memorata, distinctiones sunt Scripturarum per membra divisae, quae numerum versuum constituunt in libris sacris. 0118B Quas distinctiones versuum, nunc majores fuisse apud veteres Scriptores, nunc breviores supra dicebamus. Utrumque autem id distinctionum genus ab Hieronymo agnitum et usurpatum, ex ejusdem verbis breviter demonstrandum est. Versuum distinctio ab antiquo aevo usurpata in libris sacris, ea primum haud dubie recensenda est quae in editione Vulgata ante Hieronymum obtinebat: quaeque copiosior fuit caeteris omnibus divisionibus tam antiquis, quam hodiernis. Hac distinctione versuum partiti olim psalmi, duplo majorem habuere numerum versiculorum, vel interdum triplo majorem, quam nunc habent in Vulgata nostra Latina. Verbi causa psal. XIII juxta hodiernam divisionem decem versibus distinctus legitur, juxta antiquam divisionem in Psalterio Romano 0118C duodecim habuit versus, vel tredecim, numerato titulo psalmi pro uno commate. In communi autem et veteri Latina translatione viginti quinque numerantur στίχοι, aut viginti sex cum titulo. Istius copiosissimae divisionis versuum meminit Hieronymus, dum virgini eruditissimae Eustochio respondet prooemio in lib. XVI Commentariorum in Isaiam: Non parvam, inquit, mihi quaestiunculam delulisti, quod scilicet octo versus qui leguntur in Ecclesiis, et in Hebraico non habentur, tertii decimi psalmi, Apostolus usurparit, scribens ad Romanos: Sepulcrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum. Quorum os maledictione et amaritudine plenum est, veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. Contritio et infelicitas 0118D in viis eorum, et viam pacis non cognoverunt; non est timor Dei ante oculos eorum. Quod cum audissem, quasi a fortissimo pugile percussus essem, coepi tacitus aestuare, et stuporem mentis vultus pallore signare, etc. Octo illi versus, qui tres tantum habent distinctiones in nostra Vulgata Latina, et in Romano Psalterio, hoc ordine et numero decurrunt in Psalterio S. Germani, veterem Vulgatam et Κοινὴν complexo, et uncialibus, ut vocant, litteris aureis atque argenteis exarato:

Sepulcrum patens est guttur eorum,
Linguis suis dolose agebant;
Venenum aspidum sub labiis eorum
Quorum os maledictione et amaritudine plenum est.
Veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem;
0119A Contritio et infelicitas in viis eorum
Et viam pacis non cognoverunt
Non est timor Dei ante oculos eorum.

In Ecclesiis Latinorum legebantur octo illi versus, teste Hieronymo, ac virgine Eustochio, in eorum quoque codicibus modo jam exhibito scribebantur cum totidem versuum distinctionibus, quae duplam vel triplam habent divisionem cum nostra hodierna comparatae. Eamdem versuum distinctionem numerosam agnoscit Hieronymus epistola ad Sunniam et Fretelam, ubi haec habet ad psal. XVII, 13: Grando et carbones ignis, etc. Et quaeritis cur Graecus istum versiculum secundo non habeat, interpositis duobus versibus. Sed sciendum quia de Hebraico, et Theodotionis editione in Septuaginta Interpretibus sub asterisco 0119B additum sit. Ita est, Graecus contextus ad quem vetus antiqua Latina expressa est, non legebat in Κοινῇ Grando et carbones ignis; post ista: Et Altissimus dedit vocem suam; sed semel tantum ante: Et intonuit de coelo Dominus. Unde illum versiculum cum asterisco reposuit Hieronymus in hunc modum:

Grando et carbones ignis.
Et intonuit de coelo Dominus:
Et Altissimus dedit vocem suam,
+ Grando et carbones ignis:

Tres ultimi versus hujus divisionis, unicum constituunt vers. XIV in Vulgata Latina. Unde colligas maximum discrimen quod intercidit inter hodiernam, et inter antiquissimam distinctionem versuum, in libris sacris usurpatam primis fidei temporibus. De 0119C numerosa hac versuum divisione consulatur adhuc Hieronymus in C. XXI Ezech., in C. LXIII Isaiae, et aliis innumeris locis, quorum recitationi indulgere non juvat, eo quod jam allata testimonia lectori studioso satis esse credidimus. Unum superest, ut nonnulla vestigia hodiernae distinctionis versuum ostendamus existere apud Hieronymum, quod supra me facturum promisi. Sciendum igitur verba Jobi cap. XLII, vers. VI, quibus poenitentiam suam praedicat, unum efficere versum apud S. Hieronymum, ut unum dicimus juxta hodiernam versiculorum divisionem, a Massorethis mutuatam. Nam postquam monuerat praefatione in librum Job ex Hebraeo conversum, hexametris versibus ipsum decurrere apud Hebraeos, a verbis scilicet Job, in quibus ait, Pereat dies, etc., 0119D usque ad eum locum, ubi ante finem voluminis scriptum est: Idcirco ipse me reprehendo, et ago poenitentiam in favilla et cinere: subdidit statim: A supradicto autem versu usque ad finem libri, parvum comma quod remanet, prosa oratione contexitur. Ubi duo observari velim, primum eamdem distinctionem, et eamdem unius versus continentiam in supradictis verbis Job, usurpatam fuisse ab Hieronymo, quae in Vulgata hodierna versuum distinctione usu recepta est: unde sequitur nonnulla hodiernae distinctionis vestigia apparere apud Hieronymum. Deinde comma ab eodem S. Doctore vocatum hoc loco non esse promiscue accipiendum cum colis et commatibus versuum, de quorum divisionibus in hoc articulo 0120A disputatur: quia comma quod remanet a supradicto versu Jobi usque ad finem libri, integrum est capitulum, plurimis constans sententiis, id est plurimis versibus, et versuum commatibus. Comma itaque hic loci dictum, idem est quod περικοπὴ apud Origenem ac caeteros Graeciae tractatores. Aliud vestigium hodiernae distinctionis versuum putabam me invenisse lib. I Commentariorum Hieronymi in Danielem C. III de illis enim verbis, Benedicite sancti et humiles corde Domino, laudate et superexaltate eum in saecula, ita disserit S. Hieronymus: Humilitatem cordis habere, et praesens versiculus docet, etc. At inspectis diligenter mss. codicibus Commentariorum in Danielem, fidem nullam esse deprehendi in editis libris: ita enim textum praedictum Danielis describunt, 0120B ac si integrum vers. 87 C. III recitaret, et commentariis illustraret Hieronymus, cum certum sit mediam tantum partem versiculi nostri positam ab eo fuisse et expositam in suis Commentariis, istam nempe: Benedicite sancti et humiles corde Domino. Et hoc est, quod Hieronymus vocat praesentem versiculum, juxta antiquam, et non juxta hodiernam distinctionem versuum. Ad alia proinde exempla divertendum nobis est. In Ps. CXVIII duplicem distinctionem versuum usitatam fuisse apud veteres discimus e vetustissimis monumentis, ex Hieronymi epistolis non paucis, et egregio Augustini Speculo. Monumenta vetustissima ista sunt: Psalterium S. Germani toties laudatum, et exemplaria tria Canonis Hebraicae veritatis, ubi Psal. CXVIII sedecim habet 0120C versus sub unaquaque littera alphabeti Hebraici, qui sic describuntur in Vulgata veteri, quam continet Psalterium ante nuncupatum S. Germani:

ἈΛΕΦ.

Beati Immaculati In Via,
Qui Ambulant In Lege Domini;
Beati Qui Scrutantur Testimonia Ejus
In Toto Corde Exquirunt Eum, etc.:
quae eodem modo leguntur in illo exemplari vetustissimo Psalmorum. In Canonis exemplaribus idem numerus versuum, sed paulo aliter descriptus:

Aleph.

Beati immaculati in via,
qui ambulant in lege Domini.
Beati qui custodiunt testimonia ejus;
in toto corde exquirunt eum.
0120D Non enim qui operantur iniquitatem,
in viis ejus ambulaverunt.
Tu mandasti praecepta tua
custodiri nimis.
Utinam dirigantur viae meae
ad custodienda praecepta tua.
Tunc non confundar,
cum respexero ad omnia mandata tua.
Confitebor tibi in directione cordis,
cum didicero judicia justitiae tuae.
Praecepta tua custodiam,
ne derelinquas me nimis.

 

Beth.

In quo corrigit juvenior, etc.

Haec erat numerosa versuum distinctio in Ps. CXVIII, quae e Vulgata antiqua versione Latina in novam S. Hieronymi translationem illico derivata est, uti 0121A res est in promptu ex Speculo S. Augustini, qui hujus psalmi versus quamplurimos citavit, et eorum numerum determinat, dicens duos esse versus ab illis verbis: Praecepta tua non sum oblitus, usque ad ista quae leguntur vers. 85: Foderunt mihi superbi foveas, quae non erant juxta legem tuam. Totidem etiam ab his usque ad ea: Paulo minus consummaverunt me in terra, etc., numeri ergo versuum, quos assignat Augustinus, saepius iterando: Et post duos versus: Et post septem versus, etc., perfecte quadrant ad distinctionem jam dictam, usitatam in veteribus Ecclesiarum monumentis, quae sedecim versuum divisiones exhibent ad singula Alphabeti Hebraici elementa. Alii mss. codices Psalmorum antiquissimi quamplures ac optimae notae, octo tantum versus 0121B habent ascriptos sub singulis litteris Hebraicis, tam in veteri editione juxta LXX Interpretes, quam in nova Hieronymiana ex Hebraeis voluminibus prognata. Ita Psalterium triplex S. Hieronymi in codice vetustissimo Carnutensi descriptum per tres columellas sibi invicem oppositas, ad similitudinem Tetraplorum et Hexaplorum Origenis. Itaque quoque aliud triplex Psalterium bibliothecae Sorbonicae, quod Graecam LXX Seniorum editionem, Latinis tamen scriptam elementis, curiosissime retinet cum Psalterio Romano et translatione Hieronymi Hebraica. Sic denique Vaticani, Regii, Colbertini, San-Germanenses, et alii innumeri codices mss. Psalmorum, in quibus exstat editio nova Hieronymi, aut vetus juxta Septuaginta Interpretes. Per cola versuum, sive per 0121C octonos versus descripti sunt universi codices illi, secundum hodiernam versuum distinctionem et enumerationem in psalmo centesimo decimo octavo, de quo Hieronymus ad Paulam Urbicam: Studiosissime perquisisti, quid sibi velint Hebraeae litterae, quae psalmo quem legebamus, videbantur insertae. Respondi secundum ordinem litterarum eum esse compositum, quod videlicet ex prima littera, quae apud eos vocatur Aleph, octo versus inciperent, rursus ex sequenti Beth, totidem versus exordium sumerent, ac postea ex Gimel idem numerus compleretur, atque ita usque ad Tau, quae apud eos extrema littera est, psalmum esse conscriptum, etc. Eamdem versuum distinctionem seqnuntur Hilarius et Ambrosius in suis ad psalm. CXVIII commentariis: unde manifestum nobis est, non solum 0121D apud Hieronymum, sed apud alios etiam Ecclesiae doctores et antiquissimos scriptores nonnulla exstare vestigia hodiernae versuum divisionis et enumerationis. Idem intellige de ultima sectione Proverbiorum, quod de Psal. CXVIII: nam apud Hieronymum illa περικοπὴ quae laudes mulieris fortis prosequitur, viginti duobus constat versibus juxta numerum litterarum Hebraicarum: Proverbia quoque Salomonis, inquit Hieronymus epistola jam laudata, extremum claudit Alphabetum, quod tetrametro iambico supputatur ab eo loco, in quo ait: Mulierem fortem quis inveniet? In exemplaribus autem Canonis, inque vetustissimis aliquot aliis mss. codicibus, numerantur in illa sectione, non tantum 22 versus, sed 44, 0122A quia per cola et commata descriptum ibi legitur ultimum alphabetum:

Mulierem fortem quis inveniet?
procul et de ultimis finibus pretium ejus.
Confidit in ea cor viri sui,
et spoliis non indigebit, etc.
Hinc colligas duplicem fuisse in vetustissimis monumentis versuum distinctionem, utramque vero agnitam fuisse et usurpatam ab antiquioribus Ecclesiasticis scriptoribus. Apud Augustinum usu semper receptam eam invenies, quae sit per cola et commata: apud Hieronymum vero, nunc eamdem, nunc diversam juxta qualitatem singularum partium Scripturae divinae. In metricis compositionibus, quae numeros habent astrictos secundum seriem Hebraeorum 0122B elementorum, eam fere semper distinctionem versuum usurpavit, quam nos hodie sequimur in Vulgata Latina: in caeteris autem libris, ut supra diximus, numerat Bibliorum versus juxta copiosissimam eorum distinctionem suo tempore receptam in Ecclesiis, id est, receptam in veteri Vulgata, quae manibus Latinorum terebatur. Quorum versiculorum antequam varios indices proponamus, haud otiosum fuerit nonnullas subjicere distinctiones usitatas in novo Testamento. Quaedam igitur fragmenta mss. Evangelii secundum Lucam mihi communicavit clarissimus vir F. Desmares, in quibus superest distinctio antiqua versuum, ut et antiqua versio Latina, litteris uncialibus descripta in pervetustis membranis. Luc. V, 18, hoc modo scriptum legimus: Et 0122C Ecce Viri Potentes In Lecto Circumferebant Hominem Qui Erat Paralyticus: Et Quaerebant Eum Inferre Et Ponere Ante Eum Et Non Invenientes, etc. Duos ibi versus distinxit scriptor illius codicis, notando punctum supernum ad finem singulorum, nec aliam distinctionem versuum in illo ms. exemplari adhibitam perspexi. In alio autem fragmento ejusdem Evangelii, plena est versuum divisio, atque distinctio commatum per intervalla:

Et Ecce Exeuntes
Duo Ex Discipulis Jesu
Ibant Ipsa Die
In Castellum
Quod Erat In Spatio
Stadiorum Sexaginta 0122D Ab Hierusalem
Nomine Emmaus.

Quatuor hi versus antiquae distinctionis, unicum constituunt in nostra Vulgata Latina Luc. XXIV, 13. Tanta igitur erit distantia numerorum in versibus Biblicis apud nos et apud Antiquos, quanta est unius partis ad quatuor partes. Quare neminem moveant adeo dissonantes numeri versuum, qui hodie supputantur in sacris voluminibus, cum illis versuum enumerationibus, quae leguntur in veteribus Bibliorum sacrorum exemplaribus manuscriptis, Graecis atque Latinis: Incredibile visum est nupero scriptori critico, in solo Jobi volumine defuisse septingentos vel octingentos versus ante editionem ejusdem libri, 0123A quam sub asteriscis et obelis edidit Hieronymus: at si fuisset mediocriter versatus in antiquis versuum distinctionibus, judiciumque de illis fecisset ex vetustissimis exemplaribus divinorum voluminum, et non ex propria praesumptione, ineptam pervidisset conjecturam suam, qua sollicitare voluit germanam lectionem praefationis Hieronymi in librum Job, et hoc modo adulterandam: Septuaginta, vel octoginta versus desunt: pro septingentis, septuaginta, vel pro octingentis, octoginta. Qualis restitutor lectionum Hieronymianarum! Utinam abscindantur qui vos conturbant.

Plura praetermisimus, ne nimia longitudo molesta sit lectori, et quod prodest scriptoris exercitationi, noceat corporis ipsius valetudini. Ad manifestandas 0123B igitur versuum Biblicorum quaslibet distinctiones, antiquas ac recentiores, numerum versuum, quem singuli divinarum Scripturarum libri continent, in tetraplis exhibemus, ut sic uno intuitu diversas hujusmodi distinctiones quilibet studiosus liquido habeat perspectas, neque deinceps uniuscujusque critici errores sequi cogatur.

Liber Judith, quae non est in Canone Hebraeorum, habet versus 1300 juxta antiquam distinctionem; 1100 in codicibus versionis Hieronymi; et 1700 apud Nicephorum Constantinopolitanum. Tobias autem habet versus 1000 in antiqua divisione, et apud Nicephorum 800, alibi omittuntur. In Novo Testamento diversae quidem sunt versuum enumerationes, sed minor est inter indices distantia, quam sit in libris veteris Instrumenti, quod subjecta tetrapla docebunt.

0124A

Primam versuum enumerationem, quam vocamus antiquam ante Hieronymum, mutuati sumus ex vetustissimo Catalogo codicis ms. San-Germanensis, qui complectitur Epistolas Pauli Graece ac Latine, litterisque uncialibus exaratas. Scriptor hujus libri 0124C adtexuit in fine ante Epistolam ad Hebraeos Catalogum omnium divinorum librorum veteris ac novi Testamenti, annotans e regione numerum versuum uniuscujusque voluminis. Praetermisit nihilominus V. T. nonnullos libros, et epistolas aliquot Pauli apostoli. Hunc nos defectum suis locis notavimus hoc modo, omittuntur hic, supple versus libri, qui non recensentur in pervetusto illo indice sacrorum Bibliorum. Sub nomine Barnabae, versus Epistolae ad Hebraeos videtur enumerasse: neque vero mente adeo vagus credendus est, ut Epistolam quam ob oculos habebat, dum Catalogum describeret, incuriose omnino praetermitteret. Doctorum tamen hic adsit judicium. Versus singulorum librorum numerat, prout inveniebantur distincti in antiqua versione 0124D Latina usu recepta ante Hieronymum. Quod manifeste probari potest ex unico libro Job, quem dicit continere versus mille sexcentos. Ubi advertas velim Job antequam apud Graecos cum asteriscis restitueretur ab Origene, habuisse versus sive στίχους 160. Restitutus vero habebat versus 2200, id est, sexcentos supra numerum praecedentem. Consule testimonia veterum Scriptorum posita in fronte ejusdem libri Job, a nobis editi, cum asteriscis et obelis, II parte hujus divinae Bibliothecae. Secundam versuum enumerationem invenimus in mss. codicibus versionis Hieronymianae, eumque numerum hic in tetraplis nostris proposuimus sicut exstat in illis exemplaribus vetustissimis. Errores igitur hujusmodi 0125A numerorum, quotquot sunt, penes antiquos erunt librarios, et exscriptores imperitos. Porro tertium Canonem librorum sacrorum cum numero versuum singulis libris annotato, Nicephori patriarchae constantinopolitani esse diximus. Hunc edidit nobis eruditissimus P. Pithoeus in opusculo de Latinis Ss. Bibliorum interpretibus, quo curiosus lector se amandari patietur. Indicem denique columnae quartae e Graecis exemplaribus deprompsit ante nos Robertus Stephanus, in quo si quid difficultatis emerserit, recurrere debes ad editionem Graecam novi testamenti, elegantissimis typis ab eodem scriptore adornatam.

Injuriam nobiscum expostulare possent studiosi lectores, si dissimularem silentio errores nuperi 0125B critici scriptoris, qui pro more suis indulgens conjecturis multa statuit de versuum Biblicorum distinctionibus ac numero, in quibus nulla est veritas: dumque aliena saepius nititur emendare vitia, ostendit sua. Putavit vir multae lectionis veteres scriptores versus appellasse quascumque distinctiones contextus librorum, quas nos Gallico sermone vocamus lignes; Graeci autem στίχους. Lineas vero vocabulorum certo numero fuisse praefinitas; ita ut ex numero versuum in fine librorum annotato, facile sciretur quot essent dictiones in singulis libris. Denique Augustinum frequenter meminisse in speculo hujusmodi versuum, et ex nonnullis ab eo recitatis colligi posse, unumquemque versum sex tantum habuisse dictiones. Ita docuit criticus auctor, qui secum exortam 0125C divinarum scripturarum peritiam apud catholicos sibi gratulatur, ac secum aliquando prorsus exstinguendam pertimescit. Sed vanitatem hujus opinionis ostendere in promptu nobis est ex uno Ruth volumine, quod magna curiositate totum perlegens in plurimis mss. codicibus, numeravi lineas, et singulas dictiones, ut judicium haberem de falsis observationibus viri supradicti. Eam vero rem expendere, et dictiones enumerare volui in libro Ruth, quod ipse brevitate sua sit accommodatior nostro consilio, eumdemque habeat numerum versuum in codicibus mss. vetustissimis annotatum ad finem. Liber Ruth in ms. Regio Bibliorum sacrorum codice num. 3563, descriptus in duabus columnis minutiore manu sive caractere, habet lineas 335; singulae columnae complectuntur 0125D lineas 42; lineae vero tres interdum habent dictiones, nonnullae quatuor integras cum dimidiata dictione, aliquando quinque, vel sex, vel septem. Colbertinus ms. num. 157 librum Ruth integrum describit 216 lineis. In columnis ejus lineae 43 numerantur. Lineae quinque habent dictiones, aut 6, aut 7, cum aliquot syllabis, vel etiam 8. Alter Colbertinus num. 74 totum librum Ruth absolvit 363 lineis. Columnae habent 30 lineas; lineae continent nunc duas dictiones aut tres; alibi tres cum dimidia, nunc quatuor vel quinque. Codex Bibliorum San-Germanensis ante octingentos annos in membranis exaratus, notatusque num. 3, lineas habet in toto Ruth volumine tantum 243; columnae continent 55 lineas; lineae 4, 5, 6, 7, vel 8 dictiones, integras 0126A aliquando, nonnumquam in fine sectas et imperfectas. His adjungendus Biblicus codex Corbeiensis ejusdem aetatis cum superiori, in quo Ruth habet lineas 218. In columnis singulis lineae sunt 45, et in lineis dictiones 4, 5, 6, 7, vel 8, ut leguntur in praecedentibus mss. codicibus. Nunc si meminerimus librum Ruth apud antiquos scriptores ecclesiasticos habuisse tantum versus 250, tam in antiqua divisione ante Hieronymum, quam in codicibus Hieronymianae versionis, quis aequanimiter feret tot tantosque errores nuperae criticae veteris Testamenti, quae multis studiosis hominibus impune fucum facit in rebus nunc levioris, nunc gravissimi momenti. Falsum est veteres appellasse versus quascumque lineas scripturae; falsum quoque illas lineas constare sex dictionibus, 0126B falsissimum denique ex adnotato numero versuum innotuisse lectoribus, quot essent dictiones in singulis libris. Quinque antiquissima monumenta a nobis citata, nec pares habent lineas, nec aequalem dictionum numerum in lineis, nec similem in toto libro linearum numerum: etsi pro libro Ruth aequalis in eis annotatus sit versuum numerus in fine ejusdem voluminis, nempe versus 250. Proferat in medium criticus noster, si tamen potuerit, vetustissimum aliquod exemplar Bibliorum, in quo aequalis sit numerus versuum annotatus in fine, cum numero linearum, quibus illud exemplar descriptum est. Ostendat iterum singulas lineas in illo exemplari habere sex tantum dictiones, et ex eo dictionum numero ita circumscripto, statim agnosci quot 0126C sint dictiones in tali, vel tali libro. Si hoc fecerit, erit nobis magnus Apollo, et ego criticorum abortivus proferam in medium sexcenta volumina, quae fidem excludant eruditi hujus viri.

IV. In hoc praesenti articulo breviter quaerimus an sint metra in Scripturis sacris, ac praecipue in Psalmis Davidis? famosissima quidem quaestio, sed apud eos dumtaxat, qui rudes sunt in lingua sancta, nec solvendae huic difficultati ex se pares inveniuntur. Nam inter doctiores et exercitatos in libris sacris haud ambigitur metricam esse in Canticis Bibliorum compositionem. Id Philo Judaeorum disertissimus, et sapientissimus Josephus expresse docuerunt. Et post vernaculos illos Judaeorum scriptores idem quoque attestati sunt Origenes, Eusebius, Ambrosius, 0126D et Hieronymus cum innumeris aliis recentioris aevi auctoribus ecclesiasticis, cumque eruditissimo scholiaste Canonis Hebraicae veritatis, qui diserte eamdem sententiam tuetur in suis Quaestionibus Hebraicis ad c. 23 libri posterioris Samuelis: Haec sunt verba David novissima. Novissima sunt, inquit scholiastes, quia post Psalterium et caetera metra, hoc composuisse metrum dicitur, in quo ait: Dixit David filius Isai. Dixit vir, cui constituta est scala Christo Dei Jacob. Non solum metra agnoscit in Psalterio Davidis, et in caeteris ejus Canticis, sed metricam insuper compositionem et melodiam Davidicam observat in supradictis verbis Scripturae, a versu primo capitis XXIII lib. II Regum ad octavum usque versum. 0127A Quae si quis curiosius perscrutatus fuerit, facile discedet a sententia quorumdam neotericorum existimantium metra non esse in libris sacris, quia illud edocti sunt abs novis prudentibus, quorum nomina taceo, ne quemquam laedere videar. Fuit siquidem, inquit non nemo, communis antiquorum opinio plures Scripturae partes maximeque Psalterium, et omnia ferme Cantica, versibus constare. Verum cum huic opinioni refragentur nonnulli recentiores, qui Psalmos Davidicos carminis vocabulo insigniunt, ita explicari possunt, ut eorum dictionem non tam vinctam pedibus, quam grandem, patheticam, atque ad cantum accommodatam esse significent. Falluntur qui ita scripserunt, non possunt explicari hoc modo scriptores veteres, qui Psalmos Davidicos carminis vocabulo insigniunt. 0127B Nisi forte dixeris apud Josephum lib. II Antiqq. capite ultimo, ἐν ἐξαμέτρῳ τόνῳ συντιθήσιν hexametro versu composuit, idem esse quod sermone grandi et pathetica dictione laudes Dei cecinit. Apud Philonem similiter, et apud Hieronymum versus tremetro, et tetrametro iambico constantes, explicabuntur per grandem et patheticam dictionem, si fides habeatur supra memoratis observationibus. Non sic illudamus simplicitati lectorum, ne in nos chartis illudant scriptores periti. Vera est ergo Antiquorum opinio de metris ac carminibus Scripturarum, quorum utique ratio carminum non ab aliquo nesciente, sed ab Hebraeorum eruditissimis discenda est, et sedulo inquirenda. Doceat te R. Asarias libri Meor anaim nuncupati parte 3, cap. 60: Sine dubio esse 0127C mensuras et proportiones certas Canticorum sacrorum, sed illas non consistere in numero motionum ( id est syllabarum) vel pedum perfectorum, aut imperfectorum, juxta formam carminum hodiernorum, sed in numero rerum et illarum partium, subjecti scilicet, praedicati, et ejus quod illa inter se copulat in unaquaque sententia et enuntiatione, sive, in unoquoque versu. Sic est versus duabus mensuris seu propositionis partibus constans, quibus si secundus accedat, fiunt quatuor (partes sive mensurae). Alius qui constat ex tribus mensuris, quibus si alter accedat versus, fiunt sex mensurae seu partes. Exempli gratia, in Cantico Mosis Exod XV, 6: (jeminecha Adonai) est unus versus, duobus constans terminis: (nedari bakkoahh) est ei similis et cohaerens, qui juncti faciunt 0127D quatuor, id est, tetrametrum, etc. Alia exempla ex Canticis sacris proponit Asarias, quibus probat illa cantica constare tetrametris vel hexametris, id est, quatuor vel sex partibus, quas terminos vocat. At haec videsis apud Joannem Buxtorfium filium, in Mantissa aliquot dissertationum ad finem libri Cozri.

V. Nullam apud eruditos quaestionem esse dixi, an sint nonnullae partes in sacra Scriptura, quae constent aliqua metrica compositione. Id enim negare contra unanimem consensum celebratissimorum omnium veterum scriptorum, non sapere esset, ut oportet, sed gratis ineptire. Constans igitur sententia est virorum doctorum, metricam esse in aliquot libris sacris artem 0128A et compositionem. Sed valde celebris haec est quaestio: Quaenam veteris Poeseos sacrae olim fuerit ratio? Tantis namque difficultatibus obsita est, ut vix certi aliquid de ea possit haberi. Et, si quamplures studiosos audiamus, tantum abest, ut quae Josephus, Philo, Eusebius, Hieronymus, Theodoretus, et Isidorus de carminibus Bibliorum scripserunt, rem obscuram illustriorem reddiderint, et lectoribus satisfecerint, quin potius incertos magis et perplexos animos eorum reddiderint: quia id, quod illi tradiderunt, nuspiam invenire potuerunt. Unde vel aliter verba eorum esse intelligenda volunt et exponenda, vel fumos lectoribus vendidisse, et nimis audacter de rebus non satis cognitis atque perspectis eos pronuntiasse. Hujusmodi expostulationes ab Hieronymo amovere 0128B decrevimus, eumque non fumorum venditorem, sed Scripturarum divinarum consultissimum interpretem ostendere conabimur. Quae res prospere ut nobis eveniat, loca prius proponenda sunt, in quibus fumos vendidisse Hieronymum, conqueritur Buxtorfius nomine aliorum studiosorum. Praefatione igitur in Chronica Eusebii Caesariensis de interpretationis difficultate disserens Hieronymus, haec de metuis Scripturarum obiter observat: Denique quid Psalterio canorius, quod in morem nostri Flacci et Graeci Pindari nunc iambo currit, nunc Alcaico personat, nunc Sapphico tumet, nunc semipede ingreditur? Quid Deuteronomii et Isaiae cantico pulchrius? Quid Salomone gravius? Quid perfectius Job? Quae omnia Hexametris et Pentametris versibus, ut Josephus et Origenes scribunt, 0128C apud suos composita decurrunt. Haec cum Graece legimus, aliud quiddam sonant; cum Latine, penitus non haerent. Non insolens est Hieronymo vulgares primum opiniones sequi, et postea ab illis discedere cum unicuique rei debitum tempus impertire licuit, de hac inconstantia lectorem ipse suum praemonuit, dum nomen Daphca interpretaretur epist. 127, mansione 9: Hoc nomen, inquit, apud Hebraeos κροῦμα, id est, pulsatio dicitur, juxta quod et Dominus ait: Pulsate, et aperietur vobis. In libro autem Hebraicorum nominum, adhaesionem, retentionemque transtulimus, quod lectorem turbare non debet, nec putet nos dissonantia scribere. Ibi enim, juxta hoc quod vulgo habetur, edidimus, si medium verbum scribatur per Beth litteram: hic autem in Hebraico volumine 0128D scriptum reperi per Phe, quod elementum magis pulsationem quam glutinum sonat . . . Prudentem studiosumque lectorem rogatum velim, ut sciat me vertere nomina juxta Hebraicam veritatem. Alioquin in Graecis et Latinis codicibus, praeter pauca, omnia corrupta reperimus, et miror quosdam eruditos et ecclesiasticos viros ea voluisse transferre, quae in Hebraico non habentur, etc. Istius admonitionis mox recordari oportebit: quia canticum Deuteronomii, quod Josephum et Origenem supra secutus versu hexametro compositum voluit, iambico tetrametro constare testificatur epist. 155, ad Paulam Urbicam, in qua de Psalmis et caeteris metricis compositionibus sat abunde disputavit: Ac priusquam de singulis disseram, 0129A ait, scire debes quatuor Psalmos secundum ordinem Hebraeorum incipere elementorum, centesimum decimum et centesimum undecimum, et hunc de quo nunc scribimus, et centesimum quadragesimum quartum. Verum debes scire in prioribus psalmis, singulis litteris singulos versiculos, qui trimetro iambico constant, esse subnexos: inferiores vero tetrametro iambico constare, sicuti et Deuteronomii Canticum scriptum est. In centesimo decimo octavo psalmo, singulas litteras octoni versus sequuntur. In centesimo quadragesimo quarto; singulis litteris singuli versus deputantur. Sunt qui et alios hoc ordine putant incipere, sed falsa eorum opinio est. Habes et in Lamentationibus Jeremiae quatuor alphabeta, e quibus duo prima quasi Sapphico metro scripta sunt: quia tres versiculos qui sibi connexi sunt, 0129B et ab una tantum littera incipiunt, Heroici comma concludit, Tertium vero alphabetum trimetro scriptum est, et a ternis litteris, sed eisdem terni versus incipiunt. Quartum alphabetum simile est primo et secundo. Proverbia quoque Salomonis extremum claudit alphabetum, quod tetrametro iambico supputatur, ab eo loco, in quo ait: Mulierem fortem quis inveniet? Opera Salomonis et Canticum Deuteronomii, quae hexametris et pentametris apud suos composita decurrere docuit praefatione in Chronica Eusebii, hic ad Paulam scribens, asserit tetrametro iambico eadem opuscula constare. Melius sibi constat in versibus Jobi, ait enim praefatione in eumdem librum: A principio itaque voluminis usque ad verba Job, apud Hebraeos prosa oratio est. Porro a verbis Job, in quibus ait: Pereat dies, in qua 0129C natus sum, etc., usque ad eum locum, ubi ante finem voluminis scriptum est: Idcirco ipse me reprehendo, etc., hexametri versus sunt, dactylo, spondaeoque currentes, et propter linguae idioma, crebro recipiendos et alios pedes, non earumdem syllabarum, sed eorumdem temporum. Interdum quoque rythmus ipse dulcis et tinnulus fertur numeris lege metri solutis: quod metrici magis quam simplex lector, intelligunt. . . . . . . . Quod si cui videtur incredulum, metra scilicet esse apud Hebraeos, et in morem Flacci, Graecique Pindari, Alcaei et Sappho, vel Psalterium, vel Lamentationes Jeremiae, vel omnia ferme Scripturarum Cantica comprehendi, legat Philonem, Josephum, Origenem, Caesariensem Eusebium, et eorum testimonio me verum dicere comprobabit. Psalmographum quoque Davidem nostrum 0129D aemulum objicit Graecis Latinisque poetis, in epistola ad Paulinum scripta de omnibus divinae Historiae libris; David Simonides noster, inquit, Pindarus, et Alcaeus, Flaccus quoque, Catullus atque Serenus, Christum lyra personat, et in decachordo Psalterio ab inferis excitat resurgentem. Quod genus carminis lyrici conceptis verbis iterum praedicat lib. IX Commentariorum in cap. XXX. Ezechielis prophetae: Sed in Psalmis facilis responsio est, carmen esse Lyricum, et in hujusmodi opere non quaeri ordinem historiae, sed factorum carmina singulorum. Praefatione demum in Jeremiam quadruplicis alphabeti, et mensurae metri mentionem fecit his verbis: Unde in Juda tantum, et in Benjamin prophetavit, et civitatis suae ruinas quadruplici 0130A planxit alphabeto, quod nos mensurae metri versibusque reddidimus. Haec sunt loca celebriora, ut puto, in quibus et suam, et praecessorum suorum opinionem circa metra sacrorum Bibliorum declaravit Hieronymus. Quae si eodem spiritu quo scripta sunt, a nobis explicata proponi potuissent, validissime injuriam fumorum prius impactam defendere ab Hieronymo non desperarem. Sed vereor, ne rei difficultate superatus, post Hieronymi susceptam expositionem clamare cum eo compellar: Ignosce, lector, difficultati, et veniam tribue pauperi intelligentiae. Per fenestras enim obliquas, et in modum retis factas, et quae semper clausae sunt, oculum intromittimus, varia genera carminum in libris sacris rimari tentantes. Operae tamen pretium sit vel illud conari ad absolutionem 0130B Prolegomenorum nostrorum, quae non alio consilio adornata sunt, quam in elucidationem et defensionem maximi Scripturarum interpretis. Ejus igitur sententiam de metris et versibus divinorum voluminum ut manifestam faciamus, ad tres aut quatuor carminum species revocanda videntur recitata superius testimonia. Nam primum in libro Job versus hexametros, dactylo spondaeoque currentes agnoscit sanctus Doctor. In Psalmis autem trimetra et tetrametra iambica, ut in Cantico Deuteronomii, quod tetrametro iambico constare pronuntiat, quamvis alias hexametro versu dixisset compositum. Lamentationes denique quasi versu Sapphico asserit scriptas, propter comma heroici, quod tres versiculos sibi connexos concludit. Quodque ait de Lamentationibus 0130C quasi Sapphico versu conscriptis, idem intelligendum et de aliis carminum speciebus. Neque vero Graecorum ac Latinorum hexametris et pentametris pedes omnino similes pateretur idioma Hebraicum, quo libri sacri conditi sunt ab hagiographis auctoribus. Quare cum audis hexametra et pentametra, similitudinem quamdam Heroicorum versuum intelligere debes, et sic in caeteris metrorum generibus, iambico et Alcaico, quibus currere ac personare Psalterium dicitur apud Hieronymum. Ergo Carmina heroica elegiaca et lyrica in Scripturis sacris, non eadem sunt cum Graecis aut Latinis metris, sed illorum metrorum instar: quas tamen imagines versuum ac similitudines supra omnes Pindaricos longe modos, Flaccicos, Horatianos et Homericos praestare nullus 0130D dubitet. Sed novis modo experimentis propositum nostrum exsequamur, a libro Job initium sumentes similitudinis illius metricae, quam in libris sacris exstare diximus, Jobi versus cap. III hoc modo incipiunt in veteribus Hebraeis exemplaribus: Quae verba ita legi possunt juxta morem antiquorum Hebraeorum, et tempore sancti Hieronymi receptum:

Jobed jom havaled bo valaela amar hora gaber.
Ajom ahu jehi hosach al-jadrasu Eloa mimmaal
val-thophaa alav nara.
0131A Latine autem reddita sunt hoc ordine in Exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis:

Pereat dies, in qua natus sum,
et nox in qua dictum est: conceptus est homo.
Dies ille vertatur in tenebras,
non requirat eum Deus desuper,
et non illustret lumine.

Non mireris quod in tertia voce prioris versus pulverem havaled, pro Hebraeo hanc enim, teste Hieronymo, consuetudinem habebant veteres Hebraei, ut aleph legerent per he: et he per aleph. Unde ipse libro Quaestionum Hebraicarum in Genesim: Nec mirandum, quare cum apud Graecos et nos A littera videatur addita (in nomine Abram) nos He litteram Hebraeam additam dixerimus: idioma enim linguae illius est per He quidem scribere, sed per A legere: sicut 0131B econtrario A litteram saepe per He pronuntiant. Notandum etiam me Hieronymi auctoritate ductum legisse gabor pro hodierno gaver, et Hosach pro choscech. Nam epistola ad Evagrium de Melchisedeco scribens, Hebraeum , Salim, vel Salem indiscriminatim legi docet: Non refert, inquit, utrum Salem, an Salim nominetur, cum vocalibus in medio litteris perraro utantur Hebraei, et pro voluntate lectorum, atque veritate regionum, eadem verba diversis sonis atque accentibus proferantur. Litteram , Heth, lego etiam per H majusculam, ad distinctionem simplicis , he: quod observatum quoque legimus in appendicula Canonis Hebraicae veritatis, quam consuli velim cum scholiis ad finem ejus appositis. Ex praemissa sic antiqua lectione Hebraicorum verborum, haud impossibile 0131C erit Hieronymi causam obtinere adversus iniquos reprehensores, qui in condemnationem vocant quidquid a saliva propria viderint discrepare. Versus igitur libri Job aliqualem speciem hexametri praeferunt in dictionibus quibus constant: nam in priori versu, verbi gratia, dactyli pedes spondaeique decurrunt, nec absurde instituitur aliqualis comparatio inter versum primum Aeneidos et istum Jobi versiculum Hebraeum.

Jobed jom havaled bo valaela amar hora gaber
Arma virumque cano Trojae qui primus ab oris.

In Hebraeo versu Jobi tot sunt syllabae, quot sunt in versu latino Maronis: caesum item perfecte convenit inter utrumque, et si dactyli non consonant, nec in syllabis brevibus, nec in numero pedum, 0131D nonnullae tamen sunt voces constantes tribus syllabis, quae vicem supplent dactylorum Graecorum et Latinorum. Praeterea versus Hebraeus similem habet sonum, sive rythmum, ut Gallice dicunt, in fine commatum: quia utrumque comma terminatur in o, bo, et bor. Hoc decus obtinent Hebraea carmina supra Graecorum vel Latinorum metra. Porro ex eadem concordia versuum Hebraeorum cum Latinis hexametris, quae sexcentis locis occurrit in toto Jobi volumine, plane demonstratur Hieronymum absque temeritatis vel inscitiae nota pronuntiasse de hexametris versibus ejusdem libri, nec inepte speciem in eo ac imaginem dactyli et spondaei perspexisse. Nec vetat quod talem convenientiam multa saepius impediant: 0132A quia et hoc ipsum praemonuit, dicens, librum Jobi crebro recipere alios pedes et modos propter linguae ipsius idioma. Haec raptim et pro tempore de hexametris Job, dixisse sufficiant in defensionem S. Doctoris. Nunc pauca et de versu Sapphico perstringere liceat in Lamentationibus Jeremiae. Prior Lamentationum Jeremiae illud habet exordium in contextu Hebraico:

Echa jasceva vadad hair rabbathi am
hajetha kealmana rabbathi baggoim
sarathi bammeainoth hajetha lamas.

Ista Latine mensurae metri et versibus reddidit hoc modo S. Hieronymus:

Aleph.

0132B
Quomodo sedet sola civitas plena populo:
facta est quasi vidua domina gentium:
princeps provinciarum facta est sub tributo.

Tres hi versus sibi connexi, et ab una littera Aleph incipientes, unius strophae hymnicae similitudinem gerunt, et quasi Sapphico versu scripti videntur, in Hebraeo maxime contextu, ubi hajetha lamas, comma perfectum heroici, ultimum versum concludit. Deinde similem habent versus in fine desinentiam, quam nos Gallice dicimus rime: priores enim duo desinunt, in , mem, et prior cum tertio in vocalem a, am scilicet et mas. Tandem si versuum syllabae numerentur, aequalem in eis numerum deprehendes. Unde perspectum atque exploratum habemus, nihil temere 0132C ab Hieronymo fuisse scriptum, cum diceret: Habes et in Lamentationibus Jeremiae quatuor alphabeta, e quibus duo prima quasi Sapphico metro scripta sunt: quia tres versiculos, qui sibi connexi sunt, et ab una tantum littera incipiunt, Heroici comma concludit.

De cantico Deuteronomii, quod vel hexametris versibus, vel tetrametro iambico constare dicitur, et hoc etiam adjiciendum. Praestantissimum illud carmen in eo habet speciem hexametri, quod singuli ferme versus per sex dictiones decurrant, quasi per totidem pedes et metra:

Haazinu haschamaim vaadabbera vethismah haarets imrephi jaaroph kammatar licchi tizzal kattal imrathi.

 

0132D Audite, coeli, quae loquor:
audiat terra verba oris mei.
Concrescat ut pluvia doctrina mea:
fluat ut ros eloquium meum;

Nonne veram Heroicorum carminum speciem prae se ferunt illa Deuteronomii versuum κῶλα? Mirare tu rythmum in disticho isto Virgiliano:

Vertitur interea coelum, et ruit Oceano nox.
Sternitur, exanimisque tremens procumbit humi bos.

Mirare, inquam, modulos illos metricos in poeta gentili: ego divini vatis sacra carmina semper praedicabo, in rythmo aequalitatem ac gravitatem, in caesis lenitatem tinnuli alterius rythmi late sumpti, et in sex dictionibus versus quasi hexametros majestatem 0133A plane divinam ubique retinentes. Et si aliam metrorum speciem, quae tetrametro constet iambico, curiosus lector requirat in Mosis cantico, meminerit imperfecti tetrametri, quod saepius in sacris hymnis decurrit, cui utique possunt comparari Deuteronomii versus. Verbi gratia, duo priores versus cantici supradicti:

Haazinn aschamaim vaadebbera vethismah haareets imre-phi jaaroph kammatar licchi tizzal kaltal imrathi.

aliqualem habent similitudinem cum istis tetrametris iambicis:

Pange, lingua, gloriosi praelium certaminis:
Et super crucis tropaeum dic triumphum nobilem.

Quamvis enim ad tetrametrum perfectum desint nonnullae syllabae in posteriori versu Deuteronomii, 0133B et in priori nonnullae redundent; suavius tamen decurrunt illa sacra iambica imperfecta, quam ista apud Terentium:

Pecuniam in loco negligere, maximum interdum est lucrum.
Propter suam impotentiam se semper credunt negligi.

Trimetra quasi iambica in psalmis CX et CXI, cum Hieronymo facile concedent, qui hos Hebraeos versus legere et intelligere studuerint. Psalmo CX scriptum legitur in Hebraeorum voluminibus:

Ode Jaho bechol-levav:
besod jescarim veeda.
Confitebor Domino in toto corde:
in concilio justorum et congregatione.
0133C Psalmo autem CXI, eadem versuum species ita decurrit:

Ascre-isc jare eth-Jaho:
bemitsvothav hhaphets meod.
Beatus vir qai timet Dominum:
in mandatis ejus volet nimis.

Advertat lector eumdem esse sonum vocalium in fine hujusmodi versuum Hebraicorum: nam levav et veeda unam habent desinentiam sive rythmum late sumptum. Similiter in psalmo CXI meod in vocalem o terminatum, eumdem habet sonum cum Jaho. Ita enim legi debet nomen Dei tetragrammaton; non ut hodie corrupte legitur: Jehova. His vero versibus iambicis sacris majorem inesse melodiam, quam sit 0134A in metris Catulli, Horatii et aliorum, quis non videat? Terminantur in dictionibus duarum syllabarum, sex habent quasi pedes, vel ut melius dicamus, pedum imagines, tres voces integras saepius, nec plures in eodem versu retinent; ecquid istud vocas nisi trimetra iambica? Fateantur ergo fastidiosi homines totum Psalterium, et omnia Scripturarum cantica poetico quodam charactere esse animata, nec fumos vendidisse Hieronymum cum diceret: Denique quid Psalterio canorius, quod in morem nostri Flacci et Graeci Pindari nunc iambo currit, nunc Alcaico personat, nunc Sapphico tumet? Legerat Pindarum, sciebat quid sit iambicum, quid Alcaicum, et quid Sapphicum metrum. Cum Hebraeorum eruditissimis colloquia quotidie miscens, ipse linguae Hebraicae callentissimus 0134B non potuit ignorare quaenam sint in libris sacris opera metrica, et quibus legibus metricis adstricta. Quamobrem fides Hieronymo habenda est, potiusquam Scaligero, ejusque reconditioris disciplinae sectatoribus, qui et ipsi opinionem propriam de metris Scripturarum, ac praecipue Psalterii statuentes, totum ordinem pervertunt in sententiis et versibus Bibliorum sacrorum, in quibus saepissime ordo verborum mysterium est. Unde idem Hieronymus in cap. III. Epistolae ad Ephesios: Quia ita habetur in Graeco, et singuli sermones, syllabae, apices, puncta, in divinis Scripturis plena sunt sensibus: propterea magis volumus in compositione structuraque verborum, quam intelligentia, periclitari. Non sic Scriptor nuperus, qui pro libitu sacrum Contextum 0134C pervertit in psalmis II, CLXXI et CL, ut poesim rythmicam in illis inveniat. Tantam viri eruditi libertatem cohibere in promptu esset ex distinctionibus Hebraeorum codicum antiquissimis, et ex versiculis per intervalla descriptis in exemplaribus Canonis Hebraicae veritatis; sed hanc disputationem majoribus otiis, et alteri tempori reservavimus, contenti hoc loco quaedam futurae domus stravisse fundamenta. Haec vero qualiacumque sint, non frivola videantur esse lectori, licet, et mihi ipsi, qui dico, displiceant, sentiens me clausam pulsare januam. Sed legenda cum venia sunt, alioquin potui simpliciter ignorantiam confiteri, et omne studiosorum amputare desiderium. Sicut enim a perfecta scientia procul sumus: levioris culpae arbitramur saltem parum de metris sacris, quam omnino nihil dicere.