Chronici Dextri Apologia, Ad Lectorem, Qua ipso in limine admonitus inoffenso cuncta postmodum percurrat pede.

§ 1. Quae et quanta, omnimodam hanc Historiam germanum Dextri fetum esse convincant?

0025A

0025B Quod olim scriptis Magni Areopagitae Dionysii accidit, quae cum diu latuissent, tandem inventa et in lucem data magno fuerunt Ecclesiae catholicae adjumento, id quoque ejusmodi L. Dextri Barcinonensis Chronicis accidit; quae quidem ante mille et ducentos annos scripta, post multa saecula in vulgus emissa sunt, ingenti etiam cum fructu (ut speramus) Ecclesiasticae historiae. Caeterum quemadmodum illis olim contradictum fuit a nonnullis, quod praeter omnium exspectationem quaedam affirmarint; ita pariter et in his, quibusdam scrupuli orti sunt, quos nunc operae pretium erit sedare; ne forsan lector eis absterritus, fidem quam jure promeretur, auctori tanto deneget. Utinam autem Dextro daretur alter Theodorus, quali Dionysius fruitus est, facilius siquidem 0025C apud omnes honore merito donaretur; sed eo nihilominus deficiente, si non auctoritate elucidatoris, ratione tamen (qua sola impraesentiarum periculum facere volumus) vires suppeditante, non dubitamus voti compotes evadere; multa enim et magna sunt, quae id ipsum convincant, de quibus nunc disserendum a nobis est.

Principio nemo est qui abnuat, magni ponderis esse oportere Chronici hujus auctoritatem, si semel de auctore constet, esse Dextrum illum nimirum qui suam omnimodam Historiam Hieronymo nuncupavit: eum siquidem Doctor sanctissimus saepius vehementer laudat, et multum ei defert, uti ex ejus Vita liquet superius a nobis exarata. Tota igitur causa nostra in hoc versatur, ut ostendamus, praesens opus 0025D legitimum mentis suae partum fuisse. Qua in re quidquid de aliis sit, ii certe, quorum beneficio ad manus nostra Chronica ista pervenere, tanta pollent auctoritate, tanta veritatis sinceritate, ut de re ipsa nullus relinquatur locus dubitandi. Hi sunt Rr. patres Thomas de Torralba, et Hieronymus de la Iliguera, Societatis Jesu presbyteri, eruditione conspicui; e quibus Thomas, dum in Germania versaretur, Deo auspice, incidit Wormaciae in codicem pervetustum membraneum, manuscriptum, in quo charactere Gothico exarata erant Chronica Dextri et M. Maximi, tantopere a viris eruditis desiderata. Erat tunc forsan codex ille in manu docti cujusdam civis Wormaciensis, qui ingenue fassus fuit, se eum e Fuldensi monachorum celeberrima bibliotheca accepisse, et pro veneranda antiquitatis historia in eo 0026A contenta, plurimi habere (errant qui existimant in coenobio Fuldensi exscriptum fuisse codicem, et in ejus 0026B adhuc bibliotheca permanere, cum tamen Torralba solum asseruerit, quod codex autographus, Fuldensium fuerat). Cum vero nec dono, nec pretio, pater Thomas originalem codicem ab ipso extorquere nequiret, copiam illius ut minimum extrahere obtinuit; quam illico in Hispaniam misit ad P. Hieronymum de la Higuera, cum litteris datis Wormatiae anno Domini 1594. Litterae ipsae et copia Chronici e Germania missae, a fide dignissimis viris saepius visae et lectae sunt; et ego super re hac conveni Toleti P. Franciscum Portocarrero ejusdem Societatis presbyterum, a quo audivi, vidisse se ac legisse propriis oculis Chronicon et epistolam P. Thomae de Torralba, cognovisseque manum et suscriptionem ipsius, et utriusque habere copiam apud se: idemque 0026C testatur in prologo libri de Vita S. Ildefonsi quem typis excudit Matriti anno Domini 1616. Tantorum igitur testium auctoritas omnem ambiguitatem tollit, cum procul dubio sint omni exceptione majores, utpote doctrina insignes, religione conspicui, zelo veritatis praestantes, et tales quod rebus majoris momenti, quarum alias nutaret fides, pondus auctoritatis praebere valerent. Huc accedit, quod res ipsa non intra privatos parietes acta est, et inde in lucem data, sed ab anno ipso 1594 quod e Germania in Hispaniam Chronicon P. Hieronymo missum, praestantissimis totius Hispaniae praelatis, doctoribus, et principibus ab eo communicatum fuit, et pro legitimo habitum; ut mirum sit, id ab aliquo in dubium verti posse. Recognoverunt illud inter alios 0026D illustrissimi ac reverendissimi domini, D. Sancius Davila Gienensis, Seguntinus, et Placentinus successive episcopus, in lib. S. Vitalis archipresbyteri Toletani, et martyris, et in opere suo de veneratione reliquiarum: D. Bertrandus Ladron de Guevara archiepiscopus compostellanus, vir tota Hispania, Italiaque ob insignem eruditionem notissimus, in lib. de Adventu S. Jacobi: D. Prudentius de Sandoval episcopus Tudensis, et Pampilionensis, ac regius historiographus, in lib. Ecclesiae Tudensis, et D. Alexius de Menesses archiepiscopus Bracarensis; et ante ipsum D. Augustinus de Jesu ejusdem sedis antistes, qui ea quae in his Chronicis ad metropolim suam spectantibus annotantur, ipse in archivis archiepiscopalibus seorsim asservari fecit, quibus alios innumeros addere possem, quorum judicium magni 0027A procul dubio ponderis esse publici ipsorum actus et scripta testantur.

Subdubitant nihilominus nonnulli, eo quod nihil de his Chronicis auditum hactenus esset in Hispania, et a nemine antiquorum citarentur, cum tamen inibi potius quam in Germania, aliisve externis provinciis, utpote in ea scripta, et elaborata, servari debuissent, et ab eruditis Hispanis legi, et publicari. Sed vellem ego, ut aliis multis Hispanorum antiquorum libris haec ipsa objicerent, qui extra Hispaniam inventi typis dati sunt in bibliotheca Vet. Pp. Sit in exemplum Chronicon Idatii, quod ab Hispania perierat, et tamen ab Henrico Canisio primum in Germania inventum, excusum fuit, deinde in Gallia a Josepho Scaligero, demum Parisiis multo locupletius 0027B a P. Jacobo Sirmondo societatis Jesu. Notarim obiter in hoc auctore, quod ut fidem codici suo conciliaret, sufficere credidit, dicere: Nuper Romae vulgari coeptum est, ex antiquo videlicet codice nostro, quem qui Romanam editionem curavit, quia Parisiis esse audierat, Parisiensem appellavit; nos Metensem potius dicturi eramus, quod Metis olim exscriptum arbitremur; inde certe ad nos ex monasterio non ignobili, nec obscuro pervenerit. Quanto majori, quaeso, auctoritate Dextri Chronicon evulgatur, quod non solum ex codice, urbe, et coenobio non obscuro, nec ignobili exscriptum arbitramur, sed de his omnibus certa nomina, et probatos testes praebemus? Verum (ad rem) quod in Hispania Chronica ista modo non reperiantur, parum refert, cum Sarracenicae cladis 0027C tempore compertum sit, Catholicos libros suos in alia transtulisse loca, quo secura a barbarica rabie redderentur, eo sane modo quo de S. Donato legimus apud Ildefonsum lib. de Scriptoribus Eccles. tempore persecutionis Wandalicae in Hispaniam multam librorum supellectilem navigio impositam adduxisse. Sic et codex noster ad Germaniae partes cum aliis libris translatus fuit: ejusque rei simul cum ipso inventum est perspicuum testimonium, epistola videlicet Euthrandi ad Regimundum Hiberritanum episcopum, ad cujus calcem haec scribit: Gratulor mihi, quod cum Toleto, ubi sub sanctissimo praesule Toletano Bonito subdiaconus fui, in Italiam proficiscerer (id accidit circa annum Domini 940, quo tempore major Hispaniae pars sub Agarenorum jugo gemebat), 0027D aliquos historiae libros mecum asportavi, quos et in hac bibliotheca reperi (loquitur de Fuldensi) jussu, ut credo, S. Caroli Magni ex Hispania allatos, quos illi obtulerat sanctissimus Elipandus archiepiscopus Toletanus. Idem scribit Julianus Petri in epistola ad abbatem Fuldensem: Allati (ait) sunt multi hinc (Toleto) ad vos libri, per Gumesindum archidiaconum, et Lupum Figueram Mozarabum, virum primarium, oratores Elipandi archiepiscopi Toletani. Porro haec epistola cum Chronico ipsius Juliani erat apud D. Antonium Augustinum archiepiscopum Tarraconensem; ipse vero Ticini eam acceperat, ut viri magnae auctoritatis testantur, ejusque et Chronici exemplum egi ego Toleti in bibliotheca domini comitis de 0028A Mora. Ut interim sileam Sarracenos non solum in Christianos, sed in eorum etiam libros movisse persecutionem, quod S. Eulogius scribit in Memoriali, quo tempore libros omnes oportuit vel abscondere, vel foras mittere: et dubium non est multos persecutionis rabie periisse.

Longe etiam a vero aberrant, qui existimant, usque ad annum praefatum 1594, quo P. Torralba eum in Hispanias misit, numquam ab aliquo cognitum, aut lectum fuisse Dextrum: quando quidem regum Gothorum temporibus a M. Maximo Caesaraugustano episcopo Chronicum ipsum continuatum est usque ad annum Domini 612. Quod si S. Isidorus solius Maximi meminit in lib. Script. Eccles. seu Virorum illustrium, et non Dextri, idcirco fuit, quia Dexter 0028B erat jam eidem catalogo a D. Hieronymo insertus, Maximus vero non erat. Rursus tempore Sarracenicae cladis ad annum Domini 960 iterum continuatum est ab Euthrando subdiacono Toletano, cujus et Maximi opuscula simul cum Dextro ex Fuldensi codice exscripta fuere, et missa in Hispaniam: tametsi Euthrandus adhuc excusus non sit, quia ad manus R. P. Joannis Calderon promulgantis Caesarangustae caetera, non pervenerat. At de his aeque forsan aliquis adhuc dubitat? habeo viciniora testimonia quae idem convincant. Conimbricae in bibliotheca regii conventus S. Crucis ordinis Canonicorum regularium S. Augustini, in Codice pervetusto characteribus Gothicis exarato in membrana, Chronicon Sampiri Asturicensis episcopi continente, adest epistola 0028C Hugonis episcopi de Portu, unius ex auctoribus historiae Compostellanae, scripta ad Mauricium Bracarensem episcopum, in qua affirmat, Chronicon Dextri ad Orosium scriptum, cum Maximi continuatione, esse apud se, in codice ms. in membrana pervetusto; et quaedam verba de Dextri Chronico adducit: ait siquidem inter caetera: De prima legatia ad Hispanias a B. Clemente missa, sic Dexter, Paciani filius, in historia ad Orosium, in eodem Codice (qui apud me est) descriptum invenio. Philippus cognomento Philotheus, qui prius corpora ss. martyrum Gervasii et Prothasii civium suorum Mediolanensium, Mediolani sepelierat; conversusque in campo Laminitaneo a B. Paulo apostolo, illum secutus adhaesit Clementi: a quo Legatus missus in Hispanias, Barchinonae, Caesaraugustae, 0028D Valentiae, Toleti, Hispali, et in multis aliis urbibus praedicat. Quae sane verba exstant in codice Dextri ad verbum anno Domini 91. Ejus rei authenticum praebet testimonium in instrumento publicae fidei Gaspar Albarez de Losada notarius apostolicus, et archivi regalis Portugalliae, Torre de Tombo nuncupati, secretarius, atque regiorum patronatuum in eodem regno reformator, sub Datis quarto die Martii, anni 1622, quod testimonium saepius vidi et aliquandiu apud me habui, Romam missum in favorem Officii proprii S. Liberatae, quod a sacrorum rituum congregatione instanter exigit S. Seguntina Ecclesia; nec difficile erit epistolam ipsam Conimbricae adire, et legere in originali, cujus nos inter auctoris elogia 0029A transumptum protulimus. Floruit vero Hugo Portuensis anno 1100, ut ex historia Compostellana convincitur. Non video quid huic argumento responderi probabiliter queat.

Addam ejusdem saeculi auctorem Julianum archipresbyterum S. Justae Toletanae, qui adfuit recuperationi ejusdem urbis ab Alfonso VI, Castellae rege, obtentae, anno Domini 1065, cujus Chronicon e codice quodam bibliothecae illustriss. D. D. Antonii Augustini exscriptum ex Chronicis Dextri et Maximi pro majori parte compactum est, ut in his Commentariis saepius probabimus: et specialiter propriis eos designat nominibus, cum ad annum 36 scribit adventum S. Jacobi in Hispaniam; ejus verba sunt: Ut traditio constans est ab apostolicis hucusque 0029B ducta temporibus, multorum etiam veterum, Torquati, Ctesifontis, Honorati, Melantii, Dextri, M. Maximi, Isidori, Bedae, aliorumque testimoniis, anno Domini 36, satis honorifica causa, S. Jacobus apostolus Zebedaei filius Hispanias adiit. Auctores ante Dextrum relatos, ab ipso Dextro procul dubio mutuavit, qui cujusque operum meminit.

Et ut propius accedamus, viri fide dignissimi asseverant, Chronicorum Dextri exemplum ante annos 200 fuisse apud D. Petrum Pecha Gienensem antistitem, cujus dono illud diu possedere R. R. patres Hieronymiani monasterii Cyssae prope Toletum consistentis, in eoque constitisse, quousque inter alios codices librario cuidam venditum fuit, a quo tandem pretio decem ducatorum emit ipsum Joannes 0029C de Vergara Toletanus canonicus, qui ante non multos annos mortuus est: liber vero in ejus morte disperiit. Ita prorsus asseveranter affirmant P. Porto Carrero, et verbotenus mihi facto, et scripto in Vita S. Ildefonsi, Escolanus in histor. Valentiae lib. II, cap. 1, Dec. 1, Losada in relatione praedicta, Carrillus in Vitae S. Valerii Caesaraug. episcopi, et alii.

Et quid moror? Dominus Laurentius de Padilla archidiaconus de Ronda, et Caroli V imp. historiographus, Dextri Chronico in multis locis operis sui de Sanctis Hispaniae usus est (idemque dicendum existimo de Ferdinando Perezio Guzmano, in Valerio suo historiarum), quando quidem multorum sanctorum meminit, quorum patrium solum a Dextro mutuasse perspicuum est, verbi causa: Sanctos 0029D martyres, Honorium, Eutychium, et Stephanum Astae in Hispania pro fidei testimonio occubuisse, nemo praeter Dextrum affirmarat; id tamen Padilla affirmat, a quo Morales, et caeteri moderni acceperunt, quos Baronius refert die 21 Novembris. Similiter dicendum de S. Fide virgine Agenni, in Gallia passa, quam omnes Gallam ante Padillam existimabant; et ignorabant sociam habuisse in agone et corona S. Sabinam, Hispanam pariter virginem; utrumque tamen a Dextro acceptum fuit. Idem de aliis sanctis reperitur.

Sed demus gratis haec omnia omnimodae Historiae Dextri auctoritatem stabilientia deesse nobis argumenta; Historia nihilominus ipsa et quae in ea 0030A continentur abunde satis germanam esse convincunt. Res in ea contentae sinceritatem et antiquitatem auctoris redolent, gravitate et perspicuitate plenae sunt, nihil non dignum memoria, nihil vulgare, rarissima multa, et hactenus inaudita; quae omnia auctoris nondum evulgati argumenta sunt: stylus purissima eloquentia pro captu materiae plenus, ut decebat aevi eloquentissimi Palatinum hominem, et civem nobilem, Romanorumque imperatorum in praefectura praetorii ministrum, D. Hieronymi familiarem, et praeclare ab eo laudatum. Indeque argumentum in favorem M. Maximi, et Euthrandi, ac Juliani desumi potest, quo enim a vetustate plus defecerunt, eo pariter passu puritas ac splendor Latini idiomatis in eis deficit; multo 0030B enim ab eloquentia Dextri distat Maximus, et paulo adhuc amplius caeteri, quo tenore certum est sensim eloquentiam Latinam defecisse, ut, collatis inter se auctoribus utriusque saeculi, quivis facile judicabit. Quod si ejusmodi Chronica diversorum auctorum spuria essent et supposita, et ab uno aliquo veteratore conficta, fieri nequiret ut, quandoque suimet oblitus, gradus ipsos eloquentiae divisim praedictis auctoribus debitos, non misceret: et si (quod in Dextri Chronico comprobatur) eloquentia praeditus erat, impossibile fuisset, toto Maximi, et Euthrandi Chronico perseveranti tenacitate sensim ab ea deficere. Multa quoque in praesenti Historia Dextri referuntur, quae aliunde sciri nequiverunt, ut Commentarios nostros intuenti perspicue demonstrabitur; 0030C nunc duo aut tria illorum in exemplum adducere satis sit. Anno Domini 57 de nonnullis S. Jacobi apostoli discipulis asseritur Iliberri sub judice Aloto, Neronis ministro, flammis exustos fuisse pro confessione nominis Christi Jesu, loquitur vero de Ss. Caecilio, Ctesiphonte, Iscio et aliis: quorum martyrii forma, videlicet, quod per ignem consummati fuerint, omnibus ignota erat, quinimmo et martyrium ipsum sub lite; nam a vetustissimo tempore uti pontifices confessores credebantur, et celebrabantur. Dices forsan id ex plumbeis laminis Sancti Montis Grannatensis, quae idem asseverant, accipi potuisse. Sed nihil minus; quin potius, Dei providentia factum est, ut prius Dexter e Germania in Hispaniam descenderet, quam Sancti Montis thesaurus 0030D inveniretur, et effoderetur, Dexter siquidem venerat anno Christi Domini 1594, ut manifeste comprobatur ex litteris P. Torralbae, et ex omnibus quae nunc exstant Chronici copiis, eoque ipso anno evulgari coepit: at vero laminae Grannatenses anno sequenti 1595 repertae sunt, quae a tempore Neronis latuerant; altera quidem die 22 Martii haec continens verba: Anno II Neronis imp. Martii kalendis, passus fuit martyrium in hoc loco Illipulitano, electus ad hunc effectum S. Iscius, apostoli Jacobi discipulus, cum suis discipulis Turillo, Pannuntio, Maronio, Centulio per medium ignem, in quo vivi combusti fuerunt, aeternam vitam petentibus transivere; ut lapides in calcem conversi fuerint: quorum pulveres in 0031A hujus sacri montis cavernis jacent. Eodem mense reperta est alia aenea tabula, haec continens verba: Corpus ustum S. Mesitonis martyris. Passus est sub Neronis imp. potentatu. Decima Aprilis reperti sunt pulveres sacri S. Ctesiphonis, cum plumbea tabella, et die 30 ejusdem, reliquiae S. Caecilii, cum sua. Mira igitur Dei providentia accidit, ut Dexter praeveniret tabularum illarum ac sacrarum reliquiarum inventionem, quo nimirum invicem sese confirmarent, et Dexter thesauro Illipulitani montis fidem faceret, et nunc ipse mutuo ab eodem acciperet.

Ad haec anno Domini 71 agit auctor de accessu S. Onesimi ad Hispanias cum S. Polyxena Hispana, et S. Sara ejus socia, discipulis in Achaia S. Andreae apostoli: quod tamen a nemine integre scriptum reperitur, 0031B ut Dextro tribui posset. Non diffitemur menologium Graecorum ad 23 Septemb. secundum translationem cardinalis Sirleti, agere de S. Polyxena S. Andreae discipula, quae cum Rebecca virgine in Hispaniam reversa est, et in textu ipso Graeco originali agitur etiam de accessu S. Onesimi cum eis, quod Sirletus tacuit, ut suo loco notamus: caeterum inde deduci non potuit quidquid Dexter hoc loco asseverat; si enim inde deduceretur hujusmodi historia, haud dubium veterator scriberet, Onesimum cum Rebecca, et Polyxena in Hispanias ivisse, ut ibidem asseritur a Graecis; nunc autem socia Polyxenae non dicitur Rebecca, sed Sara: quare cogimur affirmare canonem istum historiae auctoris nostri non esse recens e Graecorum menologio, aut aliunde 0031C suffuratum, sed ab eo concinnatum, qui menologium ipsum praecederet, et ex historiis, ac testimoniis vetustioribus acceperit.

Rursus ad annum Domini 255 agitur de Felice illo notissimo, qui in causa Basilidis Asturicensis episcopi, et Martialis Emeritensis scripsit ad S. Cyprianum; ejus vero memoria si a moderno scriberetur auctore, ut antiquo tribuatur, dubium non est, quin cum communi Scriptorum placito, ne in re videlicet manifesta a vero deviaret, vocasset ipsum, episcopum Caesaraugustanum; Cyprianus etenim de ipso inquit: Et ut alius Felix de Caesaraugusta fidei cultor, et defensor veritatis, litteris suis significat. Nunc vero auctor noster non vocat eum episcopum, sed presbyterum, nec de Caesaraugusta, sed de Vallata 0031D urbicua, quod certe nisi ab antiquissimo scribi non potuit, nam moderni omnes concorditer primum illud asseverant. Ut autem suo loco perspicue ostendemus (ad ann. Domini 255), Felix ille presbyter fuit Vallatae Urbicuae in Vaccaeis, non longe ab Asturicensi urbe, cujus Ecclesiae causam in suis litteris apud sanctum Cyprianum egit: et omni fundamento destituitur assertio episcopatus Caesaraugustani; quod dante Deo persuadebimus.

Idipsum ex erratis, defectibus, et superfluitatibus hujus codicis evidenter convinci potest. Quis enim de novo Chronicon scribens, ut doctissimo auctori supponeret, non curaret, ea quae communiter recepta sunt non alterare, nihil incredibile illi ascribere, 0032A et absque mendis et erratis illud dare in lucem? Quis res notissimas, et patriam auctoris concernentes omitteret? Quis quaedam replicaret, quaedam detruncata relinqueret? Quis nomina propria virorum a Dextro notorum subdubia nomenclatura donaret? In his tamen omnibus codex noster multis scatet mendis et defectibus. Multa aliter quam a recentioribus existimantur hic scripta sunt, tametsi nihil praeter rationem, nihil tanto auctore et antiquitate indignum, quod ex professo commentaria nostra propugnant. Sed demus erratorum exempla, quae tu, lector, quaeso, judices, an ab aliquo neoterico fingi potuerint. Qua in re non minimum deferri debet R. P. Calderoni, dum omnibus suis scatens mendis, Chronicon istud in lucem dedit; nullum siquidem 0032B majus testimonium in Dextri favorem adduci poterat, nullum tantam vetustatem probaret, quam codex ipse nullo labore et correctione expolitus. Sumamus nunc inde argumenta. Anno Domini 34 codex sic habebat: Floret per id tempus in Hispania C. Oppius C. F. C. pater centurio, qui morientem Christum praedicat Hierosolymis esse Filium Dei, ubi illae notae, C. Oppius C. F. C. pater centurio, ut jacent, nullum sensum reddere possunt, nam C. Oppius non fuit Caii filius, nec pater centurio; sed fuit centurio filius Cornelii pariter centurionis: et pater centurio non praedicavit Christum morientem, sed ipse C. Oppius. Quare necessario sic verba illa reddenda sunt: C. Oppius cent. F. Corn. pariter centurio: ut sit sensus; Caius Oppius centurio, filius Cornelii 0032C pariter centurionis, qui morientem Christum praedicat, etc. Idque necessario credendum alia Dextri testimonia convincunt. Ergone de industria poterat tam turpiter locus iste depravari? Certe multos exscriptores oportuit concurrere ad tantam deturpationem conflandam, e quibus recentiores ignorantiam praecedentium in pejus commutarent.

Accedat aliud exemplum multo adhuc manifestius. Anno Christi 300 ita legebamus in codice Dextri qui exstat: Seori in Cantabria S. Centolla civis Toletana, consulis Lucii Ragonis Quintiani filia. C.

Cataniae passa est sub hujus patre L. Quintiano fortissima virgo S. Agatha, passa cum Helena vidua, in persecutione Diocletiani. Nihil hoc loco depravatius: sic enim lectus multa absurda complectitur; videlicet, 0032D quod sancta Agatha passa sit in persecutione Diocletiani, quae tamen sub Decio ante 50 annos martyrio coronata fuerat: et quod sancta Helena vidua non in Hispania, sed Cataniae passa sit, sociaque in agone fuerit sanctae Agathae, quae tamen, ut omnes scriptores concorditer fatentur, socia fuit S. Centollae Hispanae virginis; quod etiam in Romano martyrologio asseritur die 13 Augusti: et quod S. Centolla martyrio coronata non sit: ut demus litteram illam C. in fine prioris clausulae nullum reddere sensum: et tamen ita legi debet, ut ex utraque una solum periodus constituatur, et C. non sit littera, sed signum parenthesis, qua totum illud, Cataniae passa est sub hujus patre L. Quintiano fortissima virgo S. Agatha, 0033A claudendum est; et sic Helena cum Centolla jungitur, et utraque martyrio coronata asseritur sub Diocletiano, non vero sancta Agatha, in hunc modum: Seori in Cantabria S. Centolla, civis Toletana, consulis L. Ragonis Quintiani filia (Cataniae passa est sub hujus patre L. Quintiano fortissima virgo sancta Agatha), passa cum Helena vidua, in persecutione Diocletiani. Cujus sensus facilis est et perspicuus. Certe tantus error committi non potuit nisi ab ignarissimo amanuensi, vel immoderatius de se praesumente; qui dum vicinas sententias ab alicujus urbis nomine incipere observavit, credidit etiam a Catania sententiam incipere, et sicut legebat, Tarracone coronae sanctorum martyrum. Carthagine S. Concessa. In civitate Soliensi S. Marcellus. Seori S. Centolla; et innumera 0033B hujusmodi; ita quoque credidit dicendum fuisse, Cataniae passa est S. Agatha: non advertens praecedentem sententiam dimidiatam relinqui.

Insuper ad annum 429 Toletanus antistes vocari dicitur Martinus, vel Majorianus, et anno 430 pontifex Caesaraugustanus vocatur Valerius, vel Valerianus; in quo sane (quod ad alia quoque loca ostendimus in Commentariis) varietas lectionis ex depravatione amanuensium orta, in textum immissa est; quosdam enim lectionem veram ignorantes ad marginem unam, et in textu alteram annotasse, res ipsa convincit, uti in omnibus antiquis scriptoribus fieri conspicimus: alias enim quonam pacto auctor sui saeculi, et patriae praeclarissimos antistites ex nomine saltem non cognosceret? aut quis recentior 0033C cui data esset fingendi potestas, id Dextro tribueret? nisi forsan insaniret, et vellet omnium judicia contra se concitare.

Adhaec incredibile est, S. Vincentium martyrem, et S. Eulaliam Barcinonensem omitti potuisse a recentiore, qui vellet Dextro opus recens imponere; nam Vincentio illustrior, et notior ex martyribus nullus erat, et Eulalia ex urbe ipsius Dextri fuit: ut alios ex notioribus Hispanis omittam, qui a codice absunt. Nemo certe sanae mentis, qui exquisitiores martyres intexuit vulgatiores abnueret. Ex quo manifestum fit hos non esse scriptoris defectus, sed exscriptorum: qui in opere moderno locum habere non possunt, sed in antiquissimo; in quo nimirum dum longo temporum decursu a variis transsumptum 0033D est, multi novique in dies defectus, seu oblivione, seu celeritate amanuensium, admissi fuere. Nullus notissimorum martyrum (ut par est credere) a Dextro praetermissus est, sed oscitantia librariorum multi, quemadmodum eorumdem vitio verti debent transpositiones, et replicationes quarumdam sententiarum, de quibus jam diximus; cui enim semel omissae fuissent et restitui deberent, errore factum est, ut quae prius in margine restitutae fuerant, postmodum ab alio exscriptore loco indebito intermixtae sint.

Redeo ad ipsam praefationem, seu dedicatoriam epistolam, quae ad Paulum Orosium scripta legitur. Quis tam hebes, ut non videat, eum qui vellet Chronicon Dextri fingere, D. Hieronymo opus omnimodis 0034A dicaturum? unde, quaeso, aut quare Orosius ei in mentem veniret, et Hieronymum, cui Chronicon dicatum legebat (apud ipsum lib. de Scrip. Eccles.) renueret? et quonam pacto Chronicon ultra annum 14 imperii Theodosii principis produceret, cum legeret apud eumdem Hieronymum librum de Scriptor. scriptum a se 14 Theodosii anno? nunc vero Dextri Chronicon multos inde annos excedit, id est, ab anno Christi 393, qui fuit 14. Theodosii, usque ad 13 Theodosii Junioris consulatum, et Christi Domini 430. Nemo certe a Hieronymi testimonio, vel latum unguem discederet, cum nihil fere aliud apud vulgatos auctores de Dextro scriptum reperiretur, quod sequi quasi coeleste sidus oporteret. Cum ergo valde ab scopo proposito, quem absque dubio quisque 0034B recentior sequeretur, longe auctor discedat, consequens est, ut recentioris esse figmentum omnimodis inficiemur, et suo auctori germano restituamus opus.

Mirum est quantum hominum ingenia inter se dissideant; nam ex iisdem floribus quidam mel, quidam vero fel et venenum eliciunt, quemadmodum apibus et vespis accidit: et idipsum nobis objiciunt, quo eos infestamus. Inde igitur improbari existimant Chronici hujus auctoritatem, quod ad Hieronymum scriptum non sit, quod multis scateat mendis, quod quaedam praeter omnium notitiam et exspectationem contineat: quasi vero non multo magis haec ipsa antiquitatem et germanitatem auctoris convincant: ut modo expendebamus; nam si in auctore mille et ducentos 0034C annos excedente, cujus opus tot saeculis delituerat, nihil non vulgare reperiretur: si codex ejus nullibi mendosus esset, nusquamve difficultatibus implicitus, quis non de ejus vetustate diffideret? ergone tam iners, et ignavus fuisset, ut nihil peculiare assereret; tam purus, ut ab exscriptoribus maculari non posset; quod nec ipsis sacris libris concessum fuit? Alii verisimiliora opponunt, quibus nunc operae pretium est satisfacere.

§ II. Nihil esse quod hujus Chronici auctoritatem enervare queat.

Quae hactenus adversus germanitatem hujus Chronici ab ejus detractoribus inventa sunt, tametsi varia et multa, juxta ingeniorum diversitatem, possumus nos claritatis gratia, ad tria reducere capita: 1º Objicitur 0034D quod non correspondet conditioni, et qualitatibus auctoris. 2º Quod nec titulo a Dextro ipsi apposito; 3º Quod historia ipsa in se congerit multa tanto auctore indigna, et nonnulla eorum sunt multo recentiora ipso auctore: et ex his omnibus spuriam et suppositam volunt convinci. Sed caveant, quaeso, ne de ipsis illud Judae apostoli dici queat; Hi autem quaecumque quidem ignorant, blasphemant; quaecumque autem naturaliter, tamquam muta animalia norunt, in his corrumpuntur. Vae illis. Nec mirum, cum sint Nubes sine aqua, quae a ventis circumferuntur, utpote quae exterminium minantur, et interitum, sed post tonitrua et fulgura, in ventos resolvuntur, et flatus: Arbores autumnales, infructuosae, bis mortuae, eradicatae, 0035A nimirum quia fructus pomposa frondositate promissos non dederunt: Fluctus feri maris, dispumantes suas confusiones; dum videlicet tempestatem a longe minitantes, in spumam illico, in littoris accessu, deficiunt cum non minima sui confusione: Sidera errantia, quibus procella tenebrarum servata est in aeternum, quia cum ad justitiam et veritatem possent multos, velut stellae fixae, in perpetuas aeternitates erudire, et suis dominis et auctoribus opuscula quaeque tribuere; perpetuo tempestatem instar errantium siderum concitant; et tamen ipsis solis procella tenebrarum servata est, caeteris in luce et quiete permanentibus. De iis profecto illud Hieronymi ad calumniatores sui Chronici dicere possem: Non ignoro multos fore qui, solita libidine detrahendi omnibus 0035B (quod vitare non potest, nisi qui omnino nihil scribit), huic volumini geminum dentem infigant: calumniabuntur tempora, convertent ordinem, res arguent, syllabas ventilabunt; et quod accidere plerisque solet, negligentiam librariorum ad auctores referent. Quos cum possem meo jure repercutere, ut si displicet non legant; malo tamen breviter placatos dimittere, eorum objectiones per capita singula dissolvendo.

Primo objicitur, opus non correspondere auctori, nam Dextrum oportuit Chronicon suum absolvisse ante Theodosii annum, seu 393 a nato Domino, utpote cum ipsius meminerit D. Hieronymus in lib. de Scriptor. Eccles. eo anno elaborato, ut ex ipso constat: et tamen codex nunc evulgatus usque ad annum Dom. 430 historiam protrahit; immo in 0035C calce ipsius dicitur scriptus ann. 440, incipiente auctoris aetate decrepita. Insuper incredibile videtur, idcirco Orosio dicatum, quia ad manus Hieronymi pervenire non potuit, quod forsan desumptum fuit ex illo ipsius S. Doctoris, Fertur ad me omnimodam Historiam texuisse, quam necdum legi: et tamen ab anno 393 quo Hieronymus id dixit, 27 adhuc supervixit annos (seu etiam plures aliquot), cum obierit anno Domini 420, ut communis fert opinio, vel 426, ut hoc in Dextro asseveratur. Quis vero credat, tot annorum spatio Dextri Historiam ad manus Hieronymi non pervenisse? Accedit quod asseritur Dexter praefectus fuisse praetorio, in quo tamen (aiunt) duo Dextri confunduntur: is enim qui librum scripsit, eo munere functus non fuit, sed 0035D cui liber de Script. Eccles. dicatus est; et alter Hispanus fuit, utpote Barcinone natus, alter Romanus, utpote ad quem Hieronymus in prooemio inquit: Itaque Dominum Jesum Christum precor, ut quod Cicero tuus, qui in arce Romanae stetit eloquentiae, non est facere dedignatus in Bruto, oratorum Latinae linguae texens catalogum, id ego in Ecclesiae illius Scriptoribus enumerandis digne cohortatione tua impleam. Eo siquidem Dextro dicitur Cicero suus, quod ambo Romani essent.

At haec facilem habent solutionem. Placet nonnullis, quod Hieronymus ait, se 14 Theodosii principis anno librum illum absolvisse, intelligendum esse de Theodosio Juniore, cujus annus imperii 14 incidit 0036A in annum Domini 415, a quo usque ad Hieronymi mortem non interfuere tot anni, ut mirabile fuerit, librum in Hispania scriptum, ad Hieronymum in Bethleem commorantem dum adhuc viveret, remitti non potuisse; praesertim illis calamitosis temporibus, quibus totus fere orbis, nedum Hispaniarum regno, incursione Alanorum, Wandalorum, Suevorum et Gothorum in maxima erant confusione. Sed demus de Theodosio Magno et Seniore loqui Hieronymum, et vere librum suum de Script. anno Domini 393, perfecisse; quis tamen non videat, post absolutum semel catalogum Scriptorum Ecclesiasticorum, alios decursu temporis addidisse, qui ad ejus notitiam nondum venerant? et certe aliquos in dies, reliquo vitae suae tempore, ante minime notos, agnovisse, 0036B et aliorum qui post annum illum lucubrationes suas evulgaverunt, scripta et nomina sibi succedente tempore nota, negari non potest. Quo semel dato, similiter fateri oportet, auctores recens inventos, seu evulgatos catalogo suo adjunxisse, cum ad illud eadem ratio cogeret, quae ad scribendum catalogum movit Hieronymum. Quod autem quosdam auctores de novo priori catalogo addiderit, exemplo manifesto convincitur in sancto Gregorio Iliberritano, qui sane eidem insertus reperitur, et tamen post duodecim, ut minimum, annos librum suum de Fide contra Arianos scripsit, utpote quem dicaverit Gallae Placidiae Augustae uxori primum Ataulphi Gothorum regis, et postmodum Constantii Caesaris, ex quo Valentinianum Juniorem peperit imperio, anno Domini 419. 0036C Quis autem monstrare poterit identidem in Dextro non accidisse? semel vero possibilitate monstrata, factum ipsum ex catalogo Hieronymi, et anno scripturae Dextri convincitur. Praeterquam quod Hieronymus non affirmat ex certa scientia Dextrum ad se scripsisse omnimodam Historiam, sed ex aliorum relatione: nam ait: Fertur ad me omnimodam Historiam texuisse, quam necdum legi: facile tamen fuit Chronice nondum perfecto, ex relatione asserentis Dextrum scribere in gratiam ipsius, ejus librum a Hieronymo fuisse annotatum; et nihilominus non fuisse statim omnimodis perfectum, nec in lucem missum ab auctore, sed post multos annos.

Adhuc si quis reluctatur, non amplius contendam, post semel perfectum catalogum, Dextrum fuisse 0036D insertum. Sed quid si librum suum Dexter inceperit juvenis, cum 22 agebat annum (ejus aetatis erat anno 14 Theodosii Senioris), et paulatim pro temporis commoditate prosecutus fuerit, ac tandem senex anno Christi 430 absolverit? Augustinus certe Trinitatis libros senex absolvit, sed juvenis coepit: et quidam ex recentioribus in exiguo admodum Aphorismorum moralium volumine 30 consumpsit annos. Id quod in Dextro probabilius facit, militare, quod gerebat, munus, et negotia saecularia quibus a juventute addictus fuerat. Nec enim Scriptoris officium primas in Dextro partes vindicavit, sed militia et praefectura: quibus praecipue intentus, recreandi animi gratia, rerum ecclesiasticarum studiis ab ineunte 0037A aetate deditus, nonnihil quod supererat temporis, illis concedebat. Unde primum quidem a D. Hieronymo Clarus apud saeculum nuncupatur, ac deinde Christi fidei deditus; quinimmo et ipse ad Orosium scribit, ut ea studia consummaret, in quibus bonam vitae suae partem transegerat, domum rediisse, taedio munium publicorum affectum, ibique omnimodam Historiam perfecisse, usque ad annum Christi 430, et eam Hieronymo dicasse. Cum ergo ante praedictum annum 393, seu 14 Theodosii principis, Chronicon suum in juventute coepisset, ut Hieronymo dicaret, facile potuit eo ipso anno illius a Hieronymo memoriam fieri, saltem ex relatione. Neque vero quis existimet non multo indiguisse tempore ad ejusmodi opusculum perficiendum, quod exiguum volumine 0037B sit; res enim in eo contentae multam, longamque aetatem in auctore pro sui verificatione poscebant; et rusticorum est, res magnitudine dumtaxat aestimare, et non potius valore, et virtute. Tute, lector, quanti habendus libellus sit, ex lectione cognosces.

Illud tandem quod de multiplicatione Dextrorum asseritur, gratis omnino dictum est, et sine fundamento, cum nec in nomine, nec in tempore, nec in te alia discordia sit: quod enim Hieronymus Dextrum alloquens, Ciceronem vocarit suum, non ad patriam, sed ad professionem eloquentiae, in qua Dexter excellebat, et quem prae caeteris, ut ex opere apparet, imitabatur, respectum habet; quod satis innuitur, cum subjungit, Cicero tuus, qui in arce Romanae stetit 0037C eloquentiae. Quod vero cum de auctore Chronici egit non vocaverit eum praefectum praetorio, non sufficit, ut asseramus alium ab ipso praefectum fuisse; nam etiam cum ei dicavit opusculum de Script. Eccles., non apposuit officii titulum, sed simpliciter dixit: Hieronymus Dextro. Hortaris, Dexter, ut Tranquillum sequens; id a nonnullis fecisse creditur, dum dixit, quod erat Clarus apud saeculum: ut ego existimo, quia nondum eo fuerat officio cohonestatus a principe, sed in aliis militiae officiis exercebatur. Post decennium autem cum secundam adversus Rufinum Apologiam composuit, titulum nominis adjecit, inquiens: Ante annos ferme decem, cum Dexter amicus meus, qui praefecturam administravit praetorii, me rogasset, ut auctorum nostrae religionis indicem 0037D texerem; videlicet quia jam eo officio functus fuerat: quemadmodum etiam a Sophronio titulus nomini adjunctus est, cum librum de Script. in Graecum verteret, ut Erasmus in notis advertit; unde postmodum iterum e Graeco Latinitate donatus est, et cum nomine titulus perseverat, his verbis, Hieronymi epistola ad Dextrum praetorio praefectum, e Latina lingua in Graecam translata. Sed ad alia transeamus.

Codex Chronici evulgati (inquiunt) non correspondet titulo illius quod dexter composuit; illud enim erat, Omnimodae Historiae, ut ex Hieronymo liquet; hoc vero non continet Historiam omnimodam, sed praecipue rerum Hispanicarum: quare alterius cujusvis esse oportet, quam Dextri, cujus Historia, cum 0038A omnimoda sit, omnium gentium acta referre debet, unde nec imperatorum, nec Romanorum pontificum successiones more Chronici describit, sed tumultuarie, et conjunctim de eis meminit. Quod si eo etiam dicitur omnimoda, quod res universas, quae ab orbe condito ad sua usque tempora acciderunt complectatur; ut etiam in prologo hujus asseritur Dexter perfecisse, quonam pacto Chronicon evulgatum incipit a Nativitate Salvatoris? Hac accedit quod non uno, eodemque modo, antequam cuderetur, communicabatur ab inventoribus: nam apud episcopum Segorbiensem erat multo contractius, et in quibusdam dissonans ab excuso.

Parum in his Chronicis legit, qui omnimodam Historiam esse negat, cum in iis nihil fere praetermiserit 0038B auctor, quod in universo orbe ad Ecclesiae splendorem spectans acciderit, et quotquot eam scriptis vel facinoribus egregiis illustrarunt, suis temporibus intexuerit. Quod si plura de rebus Hispaniae scripsit, vitio vertendum non est Hispano auctori, quis enim Chronica texens, in rebus patriae suae non scripsit uberius, in alienae vero contractius? Eusebius Caesariensis Graecus scriptor, primus Ecclesiastici Chronici auctor, de Graecis rebus multa, de Latinis pauca notavit; adeo ut Hieronymus cum ipsum Latinitate donavit, multa Latinorum miscuerit, haec in prologo scribens: Sciendum enim est, me et Interpretis, et Scriptoris ex parte officio usum, quia et Graeca fidelissime expressi, et nonnulla quae mihi intermissa videbantur, adjeci, in Romana praesertim historia, 0038C quam Eusebius ejusmodi conditor libri, non tam ignorasse, utpote eruditus; quam ut Graece scribens, parum suis necessaria perstrinxisse mihi videtur. Continuavit quoque Chronicon ipsum Hieronymus a 20 Constantini anno usque ad consulatum Valentis VI et Valentiniani iterum, sed totum pene de Romana historia, velut auctor Romanus scripsit. Hieronymum secuti sunt in continuatione Chronici Prosper Aquitanicus, et Victor Tunnensis, qui de rebus Africae aut Aquitaniae, in quibus nati aut educati erant, paginam impleverunt. Idem quoque auctoribus Hispanis contigit; Idatius Lamacensis Chronicon Eusebii continuavit in eo loco in quo D. Hieronymus desiit: et tamen tam multa de rebus Hispaniensibus scripsit, quod de eo S. Isidorus dixerit lib. de Viris 0038D illustr., cap. 12: Idatius provinciae Galatiae episcopus, secutus Chronicam Eusebii Caesariensis episcopi, seu Hieronymi presbyteri, ab anno I Theodosii Augusti, usque in annum imperii Leonis VIII subjunctam sequitur historiam: in qua magis barbararum gentium bella crudelia narrat, quae premebant Hispaniam. Quid de Joanne Viclarensi dicam, postea Gerundensi episcopo, qui prosperum et Victorem praefatos continuare promittit, et quidquid postmodum scribit, ad Hispaniarum Gothos reges spectat, Liubanem, Leovigildum, et Recaredum; et praecipue ad Leovigddum, cujus pene cuncta gesta brevitate Chronologica perstringit? Sed et Marcellinus comes Chronicon Hieronymi continuaturus, Orientalis Imperii 0039A historias majori ex parte, ut pote Illyricianus prosequitur; quod fuit in causa ut in prooemio diceret: Ego vero simplici dumtaxat computatione, Orientale tantum secutus Imperium. Indigne igitur Dextro objicitur, quod in rebus suae patriae annotandis speciali intentione se diffuderit, cum caeteris idem facientibus vitio non vertatur. Quinimmo plurimi faciendum esset, et non leviter illis laudi dandum, quod unusquisque rerum suarum notitiam specialem nobis donarint; et quod in iis se diffuderint, quae magis comperta habebant, et in quibus minus erat errandi periculum, simulque rem suis magis gratam et necessariam praestabant, ut Hieronymus de Eusebio dixit. Hinc factum est, ut (quod in codice isto videmus) Dexter omnium fere Barcinonensium episcoporum 0039B seriem prosecutus sit, utpote quos magis notos habebat, patriae suae antistites, et suis eorum propriis annis meminit, id est, S. Eusebii discipuli S. Jacobi apostoli, et sedis illius erectoris, S. Theodosii, Auli Victoris, Lucii, Fultae, utriusque Severi martyris, Aviti, Mademarii, S. Paciani, Emilae, et Lampadii, qui suo florebat tempore: cum tamen in aliis sedibus minime id observet: una excepta Toletana, cujus propter primatus praerogativam episcopos omnes enumerat. In serie Romanorum pontificum, et imperatorum signanter (hoc quoque ei objiciebatur) ita se gerit, ut non omnes illis annis ascribat, quibus inire coeperunt dignitates suas, sed multorum simul successiones assignet, inquiens, Augusto Tiberius, Tiberio Caius, Caio Claudius, Claudio 0039C Nero succedit: seu, in sede Petri succedit Zepherino Calixtus, Calixto autem Urbanus, Urbano Pontianus, id tamen ad illud usque tempus fecit, ne actum ageret, quo Eusebii, et Hieronymi Chronicon pertingit, id est, ad annum Domini 380, quod videlicet ab eis, suis locis actum id fuerat; in sequentibus autem sigillatim imperatorum et pontificum Rom. locis debitis meminit, ut in codice videre est.

Quale autem argumentum illud est, Chronicon istud quod exstat incipit a Christo Domino, et non ab orbe condito, ergo non est omnimodae Historiae? quasi ex defectu codicis, qui dimidiatum auctoris opus dumtaxat habebat, defectus auctoris argui posset. Sane si suppositum esset, et de rebus ante Christum natum nihil scribere libebat, nequaquam in 0039D prologo diceretur Dexter ab orbe condito usque ad sua tempora historiam texuisse, sed potius scripsisse historiam a nato Domino; nam ad illud asserendum, Hieronymi aut alterius scriptoris minime nos cogebat auctoritas; solum siquidem ait ille, Fertur ad me omnimodam Historiam texuisse. Cum autem id in prologo asseratur, et in isto codice veteris Testamenti historia deficiat, manifeste innuitur priorem Chronici partem ab orbe condito usque ad Natalem Domini historiam continentem, ab exscriptore illius omissam fuisse, quae tamen in Originali auctoris erat: aut forsan in alio volumine transcripta fuit, quae hactenus notitiam nostram effugit. Nec movere quemquam debet, quod apud episcopum Segorbiensem 0040A extractum Dextri reperiebatur, magnitudine voluminis, et quarumdam rerum relatione nonnihil discrepans ab eo quod Caesaraugustae excusum fuit; quandoquidem priusquam cuderetur, non omnibus totus, et integer codex communicabatur, sed per partes, juxta cujusvis voluntatem et devotionem; et nonnulli pro libito suo Chronicon dimidiabant, quod non omnia in eo contenta ad rem suam facere viderant: et hoc pacto non paucos errores involvebant, qui Dextro ab aliis imputantur. Horum alterum fuit extractum illud a Segorbiensi episcopo exscriptum: in quo vehementer quibusdam displicebat, quod S. Pacianum Dextri parentem successisse diceret S. Severo episcopo Barcinonensi, et martyri, qui tamen anno Domini 285 initio persecutionis 0040B Diocletiani coronatus est: Pacianus vero floruit post centum annos, scilicet anno 384; quod si verum esset, aiunt, iste novus Dexter ipsummet genitorem suum non agnosceret. Sed manifesta aequivocatione laborant S. Severi; ejus etenim nominis duo fuere Barcinonenses episcopi, ambo martyres, sed ille a gentilibus, sub Diocletiano anno Domini 285, hic vero ab Arianis passus fuit anno 352, et utriusque meminit ipse Dexter: cujus pater hunc posteriorem secutus est in Sene, et forsan non immediate. Multis nihilominus inconvenientibus subjacebat truncata illa codicis Dextri transumptio, quae in excusione integri Chronici cessaverunt.

Ad tertium objectorum caput reducuntur ea quae historiam ipsam concernunt, multa siquidem (aiunt) 0040C a veritate aliena in ea sunt, non pauca incredibilia, et ultra omnem humanam fidem. Quibus ego illud imprimis respondere possem, quod detractoribus Eusebiani Chronici Hieronymus, Dictorum fidem suo auctori assignent, et praeterea non esse auctorem hunc, et opus in Catalogo Canonicarum Scripturarum receptum, et idcirco mirum non esse si aliquando a veritate deficiat; nec modernum; ut ea sola scriberet, quae modo inter vulgatos auctores recepta sunt: quin potius ex eo antiquitas auctoris manifeste convincitur, quod quaedam aliter quam nunc credantur scribat. Ex eo igitur quod in nonnullis forte deficiat, non recte infertur, alium a Dextro Chronici hujus auctorem fuisse, sed dumtaxat, non esse librum Canonicum, ut dixi. Vere 0040D tamen nihil incredibile, nihil improbabile auctor asserit, quantumcumque quidam vociferantes reluctentur: multa enim objiciunt, sive de epistolis Jacobi, et Pauli ad Hebraeos, quae ad Hispanos dumtaxat in hoc codice scriptae dicuntur, et illa a Jacobo Zebedaei, praeter communem Doctorum existimationem: sive de Centurionibus Evangelicis, qui in Hispania nati referuntur: sive de praedicatione et discipulis ejusdem S. Jacobi: sive de Judaeis Hispanis minime in Christi mortem assensum praebentibus: sive denique de aliis sexcentis rebus, quae aut falsae, aut incredibiles reputantur: eis vero ad plenum speciatim satisfacere ad Commentarios nostros pertinet, ubi uniuscujusque asserti fundamenta 0041A diffuse satis explicantur, et quae in contrarium faciunt, retunduntur.

Instant nihilominus adversarii, quaedam in his Chronicis reperiri Dextro recentiora, ut quod de festo immaculatae Conceptionis mentionem faciat ad annum Domini 308, cum tamen lippis et tonsoribus constet, ante annum 1100 nusquam gentium ejusmodi festivitatem celebratam fuisse: et quod inibi de ordine Augustiniano memoria fiat, cum tamen usque ad dictum fere saeculum nec nomen ordinis, nedum Augustiniani in usu fuerit. Addunt tandem inventoris moderni ingenium in eo non parum elucere, quod cum multorum martyrum nomina his Chronicis ingesserit, de industria illos dumtaxat admisit qui in veteribus Ecclesiae tabulis sine nomine 0041B urbis aut provinciae referuntur: eosque certis Hispaniae urbibus accommodavit: et nonnullos quoque qui Carthagine coronas acceperunt, ex Africana ad Hispanam traduxit.

Neutrum tamen argumentum convincit intentum; quod enim nonnulla in his reperiantur fortasse recentiora, quam Dexter sit, non illico totum opus apocryphum esse convincitur; cum enim per multas diversorum saeculorum manus tractum sit, fieri non potest, quin ab aliquo ad marginem additum ei fuerit, majoris explicationis gratia; quod postmodum in textum ipsum ab aliis inductum nonnihil confusionis pariat: quamquam id quoque a multis retro annis additum esse ab Euthrando, vel Juliano, ut minimum, aliquove perdocto Fuldensi monacho, 0041C inde suadetur, quod P. Torralba, et P. Higuera testati sunt, autographum ea omnia, ut jacent, habere; qui eo praesertim audiendi sunt in hoc, quod nihil horum quae addita suspicantur, ordini suo proficuum conspiciatur: non enim ipsi Augustini aut Benedicti disciplinis subditi sunt, sed de re ipsa suis locis fusius agendum nobis est. Quod vero de festo immaculatae Conceptionis asseritur, longe alium habet sensum, quam vulgo putatur, nimirum S. Jacobum apostolum in Hispaniis festum Incarnationis Dominicae instituisse, quae et Conceptionis Deiparae merito nuncupatur, qua videlicet Deum et hominem Christum castis concepit visceribus: non vero qua virgo ipsa concepta fuit. Movemur autem ad id asserendum, tum ex eo, quod etsi mysterium ipsum 0041D praeservationis D. Virginis ab originali contagio, ab ipsis ss. apostolis, doctoribusque veteribus forsan agnitum sit, ut speciali opere de Patribus vindicatis probavimus, attamen nusquam de eo festum factum fuit usque ad tempora S. Anselmi: hic vero non tam de mysterio Conceptionis, quam de festo agitur. Tum deinde quoniam Conceptionis nomen usque ad Scoti Dunensis tempora solam carnalem generantium copulam, et quae in ea geruntur significavit (id quod praedicto in opere manifeste probatum a nobis est): nemo autem antiquorum ejusmodi conceptionem virginis quae ex parentum commixtione fuit, vocavit immaculatam, sed ipsam virginem in ejus animatione. Tum denique quoniam festum 0042A apostolicum, quale est illud, de quo eo loci Dextro sermo est, non fuit de Conceptione passiva ipsius, sed de activa. Multa alia super eadem re dicemus in Commentariis ad eum locum, quae tu consulas, ad annum Domini 308, comment. 1.

Gratis etiam omnino asseritur, de industria in his Chronicis intermixtos fuisse quotquot ex sanctis Martyribus absque civitatis patriae nomine in martyrologio Rom. reperiuntur; quandoquidem multo plures in eisdem tabulis exstant, de quibus in hoc opere nulla fit mentio, ut facile quivis deprehendet, si legat catalogum sanctorum qui supponitur indici topographico Rom. martyrologii, sub titulo, Nomina sanctorum, quorum locus a martyrologio non indicatur: et eos conferat cum sanctis qui in his Chronicis 0042B continentur. Et quis credat, aliquem de appropriandis suae patriae sanctis nullius (ut ita dicam) dioecesis, tam anxium et sollicitum fuisse; quem tamen constat in enumerandis vulgatis defecisse? Profecto, si quis hoc aevo Chronicon supponere Dextro quivisset, prius in unum quaesitos Hispaniae evulgatos sanctos Martyres in his inservisset, quam alienos et ignotos perquireret: quod tamen constat factum non esse. Sed vero (quod in hac re praecipuum est) multi illorum quorum hic fit mentio, ante annum Domini 1584, quo Gregorii XIII jussu Romanum martyrologium recognitum et auctum est, non fuerant in ejus tabulis; eos tamen correctores e Graecorum menologio mutuarunt, ubi etiam absque urbis propriae nomine reperiuntur. Inde tamen non 0042C leve argumentum desumitur in favorem praesentis operis. Etenim si sancti illi qui de Graeco menologio in Latinum martyrologium translati sunt, Graeci fuissent, et in Orientis urbibus coronati, haud dubium quin nomina civitatis uniuscujusque a Graecis designarentur; quod tamen cum non fiat, credendum est ad eorum notitiam ea non pervenisse, et eos martyres in remotissimis (respectu Graecorum) regionibus coronas suscepisse. Quae autem a Graecis remotiores, quaeso, quam Hispaniae urbes? Probabilius multo est, Graecos ipsos e converso non aliunde in horum martyrum notitiam devenisse, quam ex Dextri Chronicis: ab eisque illorum nomina mutuasse, et in suis Tabulis Ecclesiasticis reposuisse; urbium vero in quibus a Dextro passi referuntur, 0042D nomina neglexisse, sive quod barbara sibi videbantur, quales certe priscis temporibus erant Hispanicarum civitatum nomenclaturae; sive quod parum ipsis proficiebat illarum urbium scire aut nescire nomina; quas, utpote remotissimas ex solo nomine cognoscere poterant. Videmus autem in martyribus suis diligentissime observasse, ut nomina regionum et urbium quas passionibus suis nobilitarunt, in menologio notarentur.

Sed quamobrem (requires) si in Occidente passi fuere, ipsorum nomina, et urbium sanguine suo rubricatarum, in Latinis martyrologiis non reperiebantur antequam a Graecorum tabulis quaesiti et accepti fuerint? In promptu est causam assignare, 0043A nimirum Dextri latebras, cujus opus non satis in vulgus datum erat, quando Bedae, Usuardi, et reliquorum martyrologia, quibus nunc fruimur, edebantur: unde nihil ab eo ipso mutuare valuerunt. Quod vero nemo Neotericorum a Graecis vel vulgatis Latinis martyrologiis sanctos de quibus in his Chronicis mentio habetur, acceperit, ex eo satis convincitur, quod in his nonnullos martyrum reperiri conspicimus, quibus longe aliae urbes designantur, quam in illis. Verbi gratia, sanctus Aza cum sociis martyrio coronatus dicitur a Graecis, et Latinis in Isauria Asiae provincia, a Dextro autem in Gallaecia: rursus S. Antonina cum Alexandro milite passi referuntur a Graecis et Rom. martyrologio Constantinopoli, a Dextro vero Olcadibus in Carpetania; Sancti quoque 0043B Quiricus et Julita coronati ab aliis leguntur Tarsi in Cilicia, a dextro tamen Hippone in Carpetania: ut interim de aliis taceam, quorum urbes a Graecis quidem silentio involutas, ex actis tamen et vetustissimis monumentis non alias quam assignatas a Dextro multoties in his Commentariis comprobamus. Quis autem tam excors esset, ut urbes martyrum notissimas recenter mutaret? Sed redeo Carthaginem. Certe Carthago Hispanica non tam ignobilis fuit, ut Romanorum et Gothorum temporibus toti provinciae Carthaginensi nomen non dederit: et in antiquissimis conciliis, praesertim Toletanis, et Braccarensibus, frequens de Carthaginensi provincia mentio fit, quae olim Toletanam quoque et Carpetanam sub se complectebatur. Quo uno dato, verisimile est aliquot 0043C eorum martyrum qui in ecclesiasticis tabulis Carthagine coronati leguntur, in Hispaniensi martyrio affectos fuisse, et non omnes in Africana. Qui enim fieri potuit, ut cum tota Hispania innumeri Christianorum agonizarint, ita ut omnes ejus urbes et oppida sanguine sacraverint suo, sola Carthago omnium pene nobilissima nullo martyre gloriari possit? Revolve diligenter Romani martyrologii seriem universam, et inter martyres innumeros Carthagine passos, nullum reperies de quo specificatim dicatur quod in Hispania passus sit. Et tamen, ut de reliquis persecutionum in Hispania ministris interim sileam, compertum est, Galbam Carthagine Hispanica acclamatum fuisse ad imperium contra Neronem, cum prius severissime in Christianos animadvertisset, 0043D adeo ut in columna Neroni erecta assereret, id factum ob provinciam latronibus, et iis qui novam generi humano superstitionem inculcabant, purgatam. Multos proinde eorum qui Carthagine referuntur occisi, in Hispania coronatos credere oportet: uti in Dextro nunc videbimus. Ex his vero quae fuse admodum a nobis tractata sunt, illud tandem inferri oportet, codicem hunc quem interpretandum suscipimus, germanum Dextri Barcinonensis fetum esse, et nihil eorum quae in ipsum jactata sunt quidquam momenti habere. Quare ne, quaeso, Lector candide, vel leviter haesites in ejus lectione, sed eam inoffenso pede percurre.

§ III. Quanto studio elaborandum fuit elucidatori, ut his quae Dexter asseruit, afferret lucem.

0044A

Cum primum L. Dextri Chronicon omnimodae Historiae ad manus pervenit meas (candide Lector), inaestimabilium divitiarum thesaurum in eo latere animadvertens, in eam erectus spem fui, ut si vires omnes, ac studia in ipsum effodiendo applicarem, non omnino a laboris mercede frustratus abscederem. Agebam eo temporis Matriti, regis Catholici curiae et patriae meae, ubi mihi magnorum virorum, eruditione insignium, multarumque bibliothecarum copia haud difficile facta fuit, cum quibus, et a quibus conatuum meorum pondus levigari posse confiderem. Sed cum in limine operis adhuc versarer, quae non difficultates, quae non chimerae superandae 0044B sese mihi obtulere? necessum fuit, aut defessum succumbere, aut pro virili eas superaturum dimicare. Vis scire quot et quae? Varietas rerum in his Chronicis contentarum ingentissima, ad quas enodandas oportebat omnem antiquitatis historiam, sive humanam, sive divinam evolvere, et de auctoribus ipsarum, rebusque ipsis (inter se primum collatis) judicium ferre; quis in quibusve, prae caeteris potius audiendus; quae verisimiliora, quae abnuenda. In his vero consulendi erant Livius, Suetonius, uterque Plinius, Plutarchus, Dio, Tacitus, Philostratus, Capitolinus, Lampridius, Eutropius, Trebellius, Vopiscus, Martialis, uterque Seneca, Silius, Lucanus, Juvenalis, et alii humanae historiae professores, quos longum esset recensere: quo tandem vitas, acta, 0044C successiones, et chronographias Romanorum principum, et Barbararum gentium cum ipsis pugnantium ad Dextri scripta conferremus. Praeter haec e veteri Testamento multa ex professo tractanda erant; sive de libris Regum et Paralipomenon, sive de praedictionibus prophetarum: Testamentum autem novum, pro ejus chronologia elucidanda, totum evolvendum; Evangelia, Acta apostolica, Apostolorumve epistotolae et scripta; nihil etenim non tactum a Dextro fuit. Sed et omnes (praesertim antiquiores) Patres audire oportebat, sive pro sensu vero sacrarum sententiarum hauriendo, sive pro his quae ad historiam ecclesiasticam spectant: Clementem dico Romanum, Ignatium, Dionysium, Irenaeum, Clementem alterum Alexandrinum, Eusebium, Origenem, Tertullianum, 0044D Cyprianum, Basilium, Gregorium Nazianzenum et Nyssenum, Chrysostomum, Epiphanium, Pacianum, Juvencum, Ambrosium, Paulinum, Hieronymum, Augustinum, et caeteros, quorum scripta exstant. Quid de conciliis dicam, quae omnia pro annorum supputatione, et pro veritate enucleanda graviter legere necessitas operis assumpti cogebat? Quid de sanctorum martyrum actis, quorum non omnia necessaria in Lippomanis, Suriis, Mombritiis, Lipelois, Velseris, Haraeis, Sanctoris, Villegis, Trugillis, et hujusmodi reperiri videbam? Non omnia adhuc nomina suppeditabant martyrologia, imprimis Romanum (sive antiquum a Rosweido editum, sive modernum a card. Baronio illustratum), deinde Bedae, Nothcheri, 0045A Rabbani, Usuardi, Adonis, Molani, Galesini Maurolici et similium. Graecorum menologia a card. Sirleto contracta erant; ad ipsos Graecos fontes recurrere: parum hoc, ad vetustissima quaeque manuscripta sanctorum martyrum acta; ad breviaria quoque antiqua diversarum Ecclesiarum necessarium erat. Rursus pro chronologia annorum unicuique sententiae ad marginem assignatorum, multum erat mihi laboris assumendum; eo vel maxime, quod non semel ab aliorum supputatione dissidere videretur.

Quod si haec forsan monstra superari possent, quatuor antecedebant de novo, quae Atlantaeos humeros ad onus tantum supportandum exigebant: 1º Novitas multarum sententiarum, quae penitus auditus nostros effugerant: verbi causa, quod centuriones 0045B evangelici fuissent Hispani; quod epistola Pauli ad Hebraeos, ad Hispanos e Judaismo conversos scripta fuisset; quod Ophirina regio esset in Hispania; et multa id genus, quae facile in contextu cuivis occurrent. 2º Urbium Hispanicarum geographia, quae secundum nomenclaturas antiquas, non solum eas cognitas, sed etiam ad nova collatas vocabula sine discrepantia requirit. Nulla autem orbis universi regio toties mutavit urbium suarum nomina quoties Hispania; cum nulla toties Barbarorum incursiones, ac dominia perpessa fuerit: nam primum (quod sciamus) subacta fuit a Phoenicibus, deinde a Poenis, rursus a Romanis, subinde a Gothis, demum a Mauris, quorum quilibet sui idiomatis urbibus nomina imponebant. 3º Nec minoris erat 0045C ponderis exscriptorum errata superare, quibus tertio quoque versu scatebat codex; quorum nonnulla sententiam ipsam interrumpebant, nonnumquam et corrumpebant. Clausularum transmutationes, duplicationes, decurtationes, quis enumeret? in quibus mihi modo quod olim D. Hieronymo Chronicon Eusebii, eo temporis multo recentius, quam nunc sit Dextri evolventi, ut Latinitate donaret, accidisse comperio, ita ut cum eo possim dicere: Ad communem difficultatem, quam in omni interpretatione (dicam ego expositione) causati sumus, hoc nobis proprium accedit: quod historia multiplex est, habens barbara nomina, res incognitas, numeros inexplicabiles, virgulas rebus pariter ac numeris intertextas; ut pene difficilius sit legendi ordinem discere, quam ad lectionis 0045D notitiam pervenire. 4º Accedebant denique diversorum hominum de germanitate hujus operis varie sentientium adversa judicia, cum non omnes germanum fetum crederent Dextri, sed suppositum; sive in gratiam immaculatae conceptionis Deiparae, quod aliquando nonnihil de ea dicere credatur; sive pro elevanda ordinis eremitarum S. Augustini, antiquitate compositum, quod nonnumquam monachorum Augustini meminerit; simileque de continuatione M. Maximi fertur judicium, quod nimirum multa de eisdem eremitis, et de Benedictinis monachis in ea legamus. Ita sane apud mortales usu receptum, ut quisque illorum auctoritatem elevet, et exaggeret, qui rebus suis prodesse, eorum vero 0046A flocci pendat, qui officere quoquomodo queant. Dextri Chronicon hi soli parvipendunt, qui suis opinionibus nocere existimant, multi e converso eo dumtaxat magnifaciunt, quod nonnihil pro suis facere videatur; neutri pro veritate Chronici certantes, sed trahit sua quemque voluntas. Semel vero ipsius sententias abominantes, multas cogitaverunt contradictiones, quae sibi non minus in auctorem quam in opus irruere videntur, et ipsorum auctoritatem enervare.

Quis, rogo, tot pertaesus difficultates, non haereret, non diffideret, non desisteret? me vero non solum non pedem retrahere, aut desperare, sed neque haerere quidem haec monstra fecerunt; addiderunt potius currenti calcaria; et ad eorum conspectum 0046B majores vires animumque pro labore tanto fortiorem indui, otium omne respui, quousque tandem Dextri Chronicon elucidarem; ratus non in Hispaniae dumtaxat, sed et universae Christi Ecclesiae non contemnendam gloriam cedere; cum multa in ecclesiastica historia controversa, Dextri testimonio fulciantur, et non pauca a caeteris praetermissa supplementum per eum accipiant. Atque ea de causa quidquid in Hispania Italiave aut Gallia ad rem meam facere crederem, conquisivi, sive quae ad humaniores litteras apud profanos, sive quae ad solidiores et divinas apud sanctos Patres et ecclesiasticos doctores, concilia, martyrologia, sanctoralia, facere existimarim: non labori, non quieti, non sumptui parcens; id prae oculis semper habens, 0046C fontes ipsos, si darentur, adire, et vetustiores interrogare codices, et neque odio, neque amore moveri, quo facilius veritatem assequi possem. In Hispania regiam Excurialis bibliothecam adivi, Toletanam deinde Sanctae Primatis Ecclesiae; coenobiorum vero diversorum mei ordinis multas; Nucalensem praecipue, Toletanam, Spineam, Hortensem, Salmantinam, Complutensem, et alias, quae sanctorum Hispanorum acta in variis manuscriptis ministrarunt. Matriti Breviariorum antiquorum, quae olim in diversis Ecclesiis erant in usu, pro sua in me benevolentia copiam fecit illustris admod. magister Egidius Gundisalvi Davila regius Castellae historiographus, praesertim Salmantini, Conchensis, Palentini, Asturicensis, et Toletani secundum Romanam 0046D consuetudinem a Silicaeo cardinale excusi (nam vetustius secundum ordinem S. Isidori, Mozarabe vulgo nuncupatum, cum Toleti, tum Romae nactus sum). Haec profecto multam mihi pro opere instruendo, et ornando supellectilem suppeditarunt. Ad Urbem cum accessi, bibliothecam Vaticanam non semel adivi, Collegii Romani saepissime, illustrissimi ac reverendissimi domini mei cardinalis de Treio, quae pro eximia, omnigenaque eruditione tanti principis locupletissima est, multam lucem attulit. Aniciana Gregoriani Collegii, pro monachis universi ordinis S. Patris Benedicti, recens erecti, a R. P. et amico charissimo D. Constantino Caietano suis abunde laudato scriptis satis adjuvit: profuitque 0047A nonnumquam invisere Vallicellensem, card. Baronii studiis illustratam. Et ut alias brevitati consulens, omittam, magnopere contulit S. Petri in Monte Aureo bibliotheca, in qua velut in domo propria, benignitate auctoris ipsius, quotidie fere labori meo incumbebam, consilio, et judicio adjutus R. adm. Patris Lucae Waddingi, Sacrae Theologiae praelectoris, ac totius seraphici ordinis archichronographi, cujus bibliotheca ipsa est, et multa variaque opera, quae partim edita, partim quantocius edenda prae manibus habet, ingentem illi parturiunt gloriam et honorem. Et haec omnia pro varietate, antiquitate, et novitate historiae Dextri elucidanda, et pro chronoligia aequanda, evolvere non dubitavi.

Geographia Hispanica petenda fuit ab Ambrosio 0047B Moralio, Floriano de Ocampo, Resendio, Nonio, Quevedo, Mariana, Zurita, Goes, Blanca, Beuthero et aliis ejus argumenti auctoribus; multoque exactius a Ptolomaeo, Antonino, Pomponio, Plinio, Strabone, Appiano Alexandrino, Solino, et eis aequalibus; nec omittendi fuere Ortelius, Mercator, Villanova, Moletius, Millius, Nebrissensis, Taraffa, Clusius, et diversorum regnorum variae historiae, uti in hisce commentariis experimento facile comprobabitur. Sane rebus patriae suae tantam auctor noster lucem affert, singulorum martyrum urbes proprio notans nomine: Doctorum, et episcoporum, qui priscis illis temporibus tota Hispania floruere illustres ingerens memorias, a quibus denique catholica fides initia, progressus et augmenta ceperit, quae 0047C urbes praecipuorum martyrum sanguine rubricatae fuerunt, quaeve conciliis magnorum Patrum cohonestatae; qui errores, et abusus in iis damnati, et eliminati: ut jure optimo Hispani omnes tanto auctori plaudentes assurgere, et (Deo Opt. Max. gratiarum primum actionibus decantatis pro Chronici istiusmodi inventione) in ejus occursum illud Ciceronis sibi assumere queant, lib. I Acad. quaest. de M. Varrone: Nos in nostris urbibus peregrinantes, errantesque tamquam hospites, tui libri quasi domum reduxerunt: ut possemus aliquando, qui et ubi essemus, agnoscere. Tu aetatem patriae, tu descriptiones temporum; tu sacrorum jura, tu sacerdotum; tu domesticam, tu bellicam disciplinam; tu sedem regionum, tu locorum; tu omnium divinarum, humanarumque 0047D rerum nomina, officia, causas aperuisti. Ita prorsus nobis Dextri beneficio accidisse compertum est: urbes enim et oppida Hispaniae quasi hospites et peregrini incolebamus, quid olim insigne in eis acciderit ignorantes; quos praecessores inibi insignes, quos martyres, quos antistites, quos doctores priscis temporibus eae urbes pepererint, nos latebat: nunc vero tutelares magnos, patronos eximios, concives nobiles, dulces fratres, Dextro duce, deinceps agnoscemus, reverebimur, solemnizabimus, et ipsis 0048A patrocinantibus ingentes misericordiarum Dei thesauros reserare dabitur nobis, multo quam antea locupletius.

In lectionis vero textus Dextri emendatione non minus elaborandum nobis fuit, eo praesertim, quod codex ipse originalis mendis quamplurimis scatebat, et amanuenses qui inde suos extraxerant, servatis illis, admiserant nova, unde difficile potuit pristinae puritati restitui: multa tamen quae postmodum admixta sunt, aliis copiis collatis resecui; et alia quae ex lectione ipsa, evidenti correctione indigere judicata sunt, et errorem non auctoris, sed exscriptoris manifeste arguebant, emendavi. Exempli causa, anno Domini 300 erat bis scripta totidem verbis sententia illa: Mellaria urbe Hispaniae in Baetica, 0048B S. Firmus martyr, etc., usque ad sex versus; quare semel dumtaxat scribi debuit. Insuper anno Domini 86, erat intermixta memoria S. Narcissi Bracarensis episcopi, Gerundae occisi, qui tamen ipso Dextro teste post 200 fere annos necatus fuit; et de ejus martyrio scribit ad ann. 277, unde memoria illa prior expungi debuit. Anno 110 agebatur de Porphyrio philosopho, et scriptoribus eum impugnantibus, cum tamen id anni 310 proprium esset, et ipsi necessario restituendum. Nomina propria urbium et personarum, si quae alicubi corrupta erant, ex aliis ejusdem auctoris testimoniis, et ex lectione antiquorum qui de iis tractant, corrigi debuere: alia vero ex antecedentibus et consequentibus facile fuit emendare; et nihilominus adhuc suo 0048C nitori Dexter restitui non valuit, eo praecipue quod nobis constet nonnulla in eo qui exstat, desiderari, quae manifesto argumento liquet a Dextro omitti nequivisse. Quis etenim sibi persuadeat, S. Vincentii Levitae Caesaraugustani illustrissimum toto orbe martyrium a Dextro silentio involutum? Quis sanctae virginis, ac Martyris Eulaliae Barcinonensis, patriae ipsius Dextri protectricis memoriam ab his scriptis eliminatam? Quis Marcellum legionensem centurionem, et 12 ejus filios tota Hispania notissimos, non habuisse in his Chronicis locum suspicetur? praesertim cum apud Clem. Prudentium legerit ipse hymnum in laudem Ss. Emitherii, et Chelidonii martyrum Calagurritanorum, filiorum ejusdem S. Marcelli: ut interim de aliis nonnullis taceam, 0048D ut Zoilo cum sociis 19, Gerontio Italicae episcopo, Evasio Cassalensi, Hermogene, et Donato, Lupo et Aurelia, Cyriaco et Paula, Sandalio Cordubensi, et Dalmatio Gerundensi, quorum nonnulli forsan ad ejus notitiam non pervenere. Et quid ultra progredimur? Certe laborem in his Chronicis illustrandis a nobis praestitum, et eorumdem incredibilem utilitatem, lectione sola lectores mei poterunt deprehendere. Legant, quaeso, et magno Ecclesiae Dei bono, Dextrum in vulgus exire cognoscant.