Lectio 23

Postquam philosophus determinavit de demonstratione propter quid, hic ostendit differentiam inter demonstrationem quia, et demonstrationem propter quid. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit differentiam utriusque in eadem scientia; secundo, in diversis; ibi: alio autem modo etc..

Circa primum duo facit: primo, ponit duplicem differentiam utriusque demonstrationis in eadem scientia; secundo, manifestat per exempla; ibi: ut quod prope sint planetae etc..

Dicit ergo primo: superius dictum est quod demonstratio est syllogismus faciens scire, et quod demonstratio ex causis rei procedit et primis et immediatis. Quod intelligendum est de demonstratione propter quid. Sed tamen differt scire quia ita est, et propter quid ita est. Et cum demonstratio sit syllogismus faciens scire, ut dictum est, oportet etiam quod demonstratio quae facit scire quia, differat a demonstratione quae facit scire propter quid. Et horum quidem differentia primo consideranda est in eadem scientia; postea consideranda est in diversis.

In una autem scientia dupliciter differt utrumque praedictorum, secundum duo quae requirebantur ad demonstrationem simpliciter, quae facit scire propter quid; scilicet quod sit ex causis, et quod sit ex immediatis. Uno igitur modo differt scire quia ab hoc quod est scire propter quid; quia scire quia est si non fiat syllogismus demonstrativus per non medium, idest per immediatum, sed fiat per mediata. Sic enim non accipietur prima causa, cum tamen scientia, quae est propter quid, sit secundum primam causam.

Et ita non erit scientia propter quid.

Alio modo differunt, quia scire quia est quando fit syllogismus non quidem per media, idest per mediata, sed per immediata, sed non fit per causam: sed fit per convertentiam, idest per effectus convertibiles et immediatos. Et tamen talis demonstratio fit per notius, scilicet nobis: alias non faceret scire. Non enim pervenimus ad cognitionem ignoti, nisi per aliquid magis notum. Nihil enim prohibet duorum aeque praedicantium, idest convertibilium, quorum unum sit causa, et aliud effectus, notius esse aliquando non causam, sed magis effectum. Nam effectus aliquando est notior causa quoad nos et secundum sensum, licet causa sit semper notior simpliciter, et secundum naturam. Et ita per effectum notiorem causa potest fieri demonstratio non faciens scire propter quid, sed tantum quia.

Deinde cum dicit: ut quod prope etc., manifestat praedictam differentiam per exempla. Et dividitur in duas partes: in prima, ponit exempla de demonstratione quia, quae est per effectum; in secunda, de demonstratione quia, quae est per causam mediatam; ibi: amplius in quibus medium etc.. Prima in duas: in prima, ponit exempla de syllogismo qui fit per effectum convertibilem; in secunda, de syllogismo qui fit per effectum non convertibilem; ibi: in quibus autem media etc.. Prima dividitur in duas partes secundum duo exempla quae ponit; secunda pars incipit ibi: item sic lunam etc.. Circa primum duo facit: primo, ponit exemplum de demonstratione quia, quae est per effectum; secundo, docet quomodo posset converti in demonstrationem propter quid; ibi: contingit autem etc..

Dicit ergo primo quod demonstratio quia per effectum est, si quis concludat quod planetae sunt prope propter hoc quod non scintillant.

Non enim non scintillare est causa quod planetae sint prope, sed e converso. Propter hoc enim non scintillant planetae, quia sunt prope.

Stellae enim fixae scintillant, quia visus in comprehensione earum caligat propter earum distantiam.

Formetur ergo syllogismus sic: omne non scintillans est prope; planetae sunt non scintillantes; ergo sunt prope. Sit in quo c planetae, idest accipiatur planetae quasi minor extremitas. In quo autem b sit non scintillare, idest non scintillare accipiatur medius terminus. In quo autem a sit prope esse, idest prope esse accipiatur ut maior extremitas. Vera igitur est haec propositio: omne c est b, quia planetae non scintillant. Et iterum verum est quod omne b est a, quia omnis stella non scintillans prope est. Huiusmodi autem propositionis veritas oportet quod accipiatur per inductionem, aut per sensum, quia effectus hic est notior causa quantum ad sensum. Et sic sequitur conclusio quod omne c sit a. Et sic demonstratum est quod planetae sive stellae erraticae sunt prope. Hic igitur syllogismus non est propter quid, sed est quia. Non enim propter hoc quod non scintillant, planetae sunt prope, sed propter id quod prope sunt, non scintillant.

Deinde cum dicit: contingit autem et per alterum etc., docet quomodo demonstratio quia convertatur in demonstrationem propter quid, dicens quod contingit et per alterum demonstrare alterum, idest per hoc quod est prope esse, demonstrare quod non scintillant; et sic erit demonstratio propter quid. Ut sit c erraticae, idest accipiatur stella erratica minor extremitas; in quo b sit prope esse, idest prope esse accipiatur ut medius terminus, quod supra erat maior extremitas; a sit non scintillare, idest accipiatur non scintillare maior extremitas, quod supra erat medius terminus. Est igitur et b in c, quia omnis planeta prope est; et a est in b, quia omnis planeta, qui prope est, non scintillat; quare sequitur quod et a sit in c, scilicet, quod omnis planeta non scintillet. Et sic erit syllogismus propter quid, cum accepta sit prima et immediata causa.

Deinde cum dicit: item sic lunam demonstrant etc., ponit aliud exemplum ad idem, dicens quod sic (idest demonstratione faciente scire quia), demonstrant quod luna sit circularis per incrementa, quibus scilicet omni mense augetur et minuitur, sic argumentantes: omne quod sic augetur quasi circulariter, circulare est; augetur autem sic luna; ergo est circularis. Sic igitur factus est syllogismus demonstrans quia. Sed e converso, posito medio ipsius, fit syllogismus propter quid, scilicet si ponatur circulare ut medius terminus, et augmentum ut maior extremitas.

Non enim ideo circularis est luna, quia sic augetur, sed quia circularis est, ideo talia augmenta recipit.

Sit ergo luna in quo c, idest minor extremitas; augmentum in quo b, idest medius terminus; circularis autem in quo a, idest maior extremitas.

Et hoc intelligendum est in syllogismo quia. E converso autem in syllogismo propter quid.

Deinde cum dicit: in quibus autem media etc., ostendit quod sit demonstratio quia per effectum non convertibilem, dicens quod in illis etiam syllogismis in quibus media non convertuntur cum extremis, et accipitur ut notius quoad nos, scilicet loco medii, quod non est causa, sed magis effectus, demonstratur quidem quia, sed non propter quid. Et quidem si tale medium convertatur cum maiori extremitate, et excedat minorem, manifestum est quod conveniens fit syllogismus.

Sicut si probetur de venere quod sit prope, quia non scintillat. Si autem e converso minor terminus esset in plus quam medium assumptum; non esset conveniens syllogismus. Non enim potest de stella universaliter concludi quod sit prope, propter hoc quod non scintillat. In comparatione autem ad maiorem terminum est e converso.

Nam si medium sit in minus quam maior terminus conveniens fit syllogismus. Sicut si per hoc, quod est moveri motu progressivo, probetur de aliquo quod habeat animam sensibilem. Si autem sit in plus, non fit conveniens syllogismus.

Nam ab effectu, qui a pluribus causis procedere potest, non potest una illarum concludi. Sicut non potest concludi, quod aliquis habeat febrem, ex excitatione pulsus.