Caput III. 1 Monnica Mediolanum venit. 2 Augustino nulla copia datur sciscitandi quae cupit, ab Ambrosio episcopo. 3 Conciones ejus ad populum audire perseverat, ex iisque magis in dies veram Ecclesiae catholicae doctrinam intelligit. 4 Fidei necessitatem et salubrem Scripturarum auctoritatem agnoscit. 5 Adhuc laborat in quaestione de mali origine. 6 Platonicorum lectione proficit in cognitione Dei, non autem Verbi incarnati. 7 Commiserationis sensu afficitur in eos qui Manichaeorum errore sunt implicati.

1. Periculi plena erat illa inveniendi veri desperatio, in qua versabatur Augustinus, quod ex ea torpor ac negligentia ejus inquirendi nasceretur. Verum haec animi constitutio, aut potius instabilitas et anceps fluctuatio, ad quam audito Ambrosio perductus erat, fuit instar accessionis criticae, per quam ab aegritudine ad sanitatem, intercurrente acriore periculo, erat transiturus (Confes. lib. 6, cap. 1, n. 1) . Et eo quidem loco positus erat, cum Monnica terra marique filium insecuta, Mediolanum pervenit. Quae ubi totius rei certior ab eo facta est, tametsi voluptatis exinde aliquid cepit, quod falsitati ereptum cerneret: non tamen, quasi inopinatum aliquid audierit, in turbulentam se laetitiam extulit; sed mente placida et fiduciae plena dixit, confidere se in Christo, fore ut priusquam ex hac vita migraret, eum visura esset fidelem catholicum (Ibid) .

2. Interea vero temporis cum Augustinus ad ingemiscendum ac Deo supplicandum assiduus esse debuisset, quo ei subveniret; erat animus ejus ad quaerendum intentus, et ad disserendum inquietus. Nec vero ulla erat ei copia communicandi cum Ambrosio dubia aestusque suos, secludentibus illum ab ejus aure atque ore catervis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus serviebat. Ac nemo quidem unquam ad Ambrosium accedere prohibebatur, neque ei nuntiari mos erat, si quis ad se veniret; cum omnibus liberam sui copiam homo bono publico natus devotusque ultro faceret: sed cum ad eum Augustinus frequens ventitaret, feriatum licet ab strepitu causarum alienarum interdum reperisset, religioni tamen habebat lectioni intentum alio avocare (Ibid., cap. 3, n. 3) . Quamobrem nulla dabatur occasio percunctandi quae vellet, nisi si quae forsitan paucis explicari possent: quemadmodum illud de relaxando sabbati die jejunio (qua de re ambigebat 0101 Monnica), quaesivisse se adhuc catechumenum isthaec parum curantem scribit (Epist. 36, n. 32) . At illi, quibus dies noctesque angebatur, scrupuli altius animo haeserant, quam ut facile ac cito evelli possent. Varii illi cogitationum fluctus, quibus aestuabat, otiosum atque omnibus curis expeditum, cui refunderentur, doctorem exigebant: neque porro ita comparatum Ambrosium unquam nanciscebatur. Erumpebat saepe numero sacer antistes in Monnicae laudes gratulans mihi, inquit Augustinus, quod talem matrem haberem; nesciens qualem illa me filium, qui dubitabam de illis omnibus, et inveniri posse viam vitae minime putabam (Confes. lib. 6, cap. 2, n. 2) . Non suppetebat vero ipsi pecunia coemendis libris, quorum se ope erudiret, non facultas commodato ab amicis accipiendi, non, etiamsi praesto fuissent, legendi tempus: antemeridianas enim horas occupantibus discipulis, quod reliquum diei supererat, aut praelectionibus adornandis, aut curando corpusculo, aut reficiendo animo ab intentione curarum, aut denique officiose salutandis amicis magnatibusque, quorum favore ad rerum suarum commodum indigebat, absumebatur (Ibid., cap. 11, n. 18) . Etsi vero Philastrium Brixiensem doctrina tum aetatis celebrem, visum a se Mediolani scribat (Epist. 222, n. 2) ; non apparet tamen ullam ipsi cum eo episcopo necessitudinem intercessisse, aut cum eo de religione unquam egisse.

3. Quod igitur unum supererat vulneri remedium, audire Ambrosium per diem quamque dominicam coram ac publice ad populum disserentem sedulo perseverabat: quo magis ac magis tanti viri sermonibus persuasum sibi fuisse testatur, omnes versutarum calumniarum nodos, quos quidem adversum divinos Libros Manichaei innecterent, non magno negotio ab Catholicis posse dissolvi. Ubi vero comperit hominem ad imaginem Dei factum non sic a Catholicis intelligi, ut humani corporis membris Deus terminari crederetur, quemadmodum Manichaei calumniabantur (De Haeresibus, haer. 46) , quanquam spiritualem substantiam nondum mente assecuto res ea haud satis aperta esset; gaudium tamen pudore mixtum exinde sensit, quod tandem aliquando cerneret, se adversum cogitationum suarum figmenta magis, quam adversum Ecclesiae catholicae fidem oblatrasse temere; cum humiliter ac religiose investigare debuisset, quemadmodum res se haberet (Confes. lib. 6, cap. 3, n. 4) . Hinc eo ardentiori dignoscendae veritatis desiderio flagrabat, quo se vanis Manichaeorum pollicitationibus turpiter delusum esse verecundabatur. Nondum liquido compererat, an quae ab Ecclesia Dei traderentur, vera essent: sed sine ulla dubitatione tenebat, illic non doceri quae ipse falsa existimatione tam acerbe olim criminatus esset. Itaque confundebar, inquit, et convertebar: et gaudebam, Deus meus, quod Ecclesia unica, corpus Unici tui, in qua mihi nomen Christi infanti est inditum, non saperet infantiles nugas; neque hoc haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium, in spatium loci quamvis summum et amplum, tamen undique terminatum, membrorum humanorum figura contruderet. Gaudebam 0102 etiam, quod vetera scripta Legis et Prophetarum jam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quo antea videbantur absurda, cum arguebam tanquam ita sentientes sanctos tuos; verum autem non ita sentiebant: et tanquam regulam diligentissime commendaret, saepe in popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam, «Littera occidit, Spiritus autem vivifieat » (II Cor. III, 6) : cum ea quae ad litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamento spiritualiter aperiret non dicens quod me offenderet, quamvis ea diceret, quae utrum vera essent, adhuc ignorarem. Tenebam enim cor meum ab omni assensione, timens praecipitium; et suspendio magis necabar. Volebam enim eorum quae non viderem, ita me certum fieri, ut certus essem quod septem et tria decem sint. Neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem putarem posse comprehendi; sed sicut hoc, ita caetera cupiebam, sive corporalia quae coram sensibus meis non adessent; sive spiritualia, de quibus cogitare nisi corporaliter nesciebam. Et sanari credendo poteram, ut purgatior acies mentis meae dirigeretur aliquo modo in veritatem tuam semper manentem, et ex nullo deficientem. Sed sicut evenire assolet, ut malum medicum expertus, etiam bono timeat se committere; ita erat valetudo animae meae, quae utique nisi credendo sanari non poterat, et ne falsa crederet, curari recusabat: resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti, et sparsisti super morbos orbis terrarum (Confes. lib. 6, cap. 4, nn. 5, 6.)

4. Tum porro intelligere coepit, sincerius ac modestius Ecclesiam agere, dum earum rerum fidem postulat, quae neque sensu percipi, neque certa ratione commonstrari possent, quam Manichaei, qui eam credulitatem irridentes, magnifice quidem pollicerentur, nihil se nisi apertum ac perspicuum tradituros; sed id postea cum praestare non valerent, eo demum devolvuntur, ut sua ipsorum fide, confictas a se fabulas stare atque accipi velint (Ibid., cap. 5, n. 7) . Postea cum mitissima Dei manus cor ejus pertractatum paulatim emolliisset, consideravit quam innumera ex aliorum testimonio indubitanter crederet, quibus nisi fides haberetur, tollenda foret e vita vitae societas. Hinc intellexit argui non posse, qui sacris Codicibus fidem tribuerent, quorum nempe auctoritatem Deus ipse in omnibus propemodum orbis terrarum partibus tam potenter stabilivit. Cum enim ad veritatem liquido investigandam natura simus infirmiores, et ad hoc divina auctoritate indigeamus; tantam Deus illi Scripturae, quam Ecclesia reveretur, non contulisset, nisi et per ipsam sibi credi, et per ipsam se quaeri voluisset, humillimo genere loquendi usus, ut omnes populos alliceret. Si qua vero Scripturae loca nondum animo perciperet, hanc sententiarum caliginem ad sacramentorum altitudinem referendam esse facile intelligebat: qua occasione sic Deum alloquitur: Cogitabam haec, et aderas mihi; suspirabam, et audiebas me; fluctuabam, et gubernabas me; ibam per viam saeculi latam, nec deserebas (Ibid., n. 8) . Eo vero promptius Scripturis sacris primas auctoritatis deferendas esse judicabat, quo variae illae pugnantesque invicem variorum hilosophorum 0103 sententiae, quibus ingenium imbuerat, insitam opinionem, qua et Deum esse, et rerum humanarum administrationem ad eum pertinere credebat, ejus animo nunquam depulerunt. Id credebam, ait, aliquando robustius, aliquando exilius; semper tamen credidi, et esse te, et curam nostri gerere; etiamsi ignorabam vel quid sentiendum esset de substantia tua, vel quae via duceret aut reduceret ad te (Ibid) . Haerebant insuper animo timor mortis, futuri divini judicii formido, spes immortalitatis, atque actae vitae meritorum futura dispunctio ac merces nulla opinionum diversitate ejus pectore submotae: quibus veluti frenis coercitum se, atque a profundiore obscenarum voluptatum gurgite revocatum scribit (Ibid., cap. 16, n. 26) .

5. Etsi vero Deum cogitatione non complecti aliter posset, quam ceu nobilissimum aliquod corpus immensa mole quaquaversum diffusum, extensumque; incontaminabilem tamen, incorruptibilem, ac nulla ex parte mutabilem ejus, quaecumque tandem illa esset, naturam inconcusse tenebat (Ibid., lib. 7, cap. 1, n. 2) . Quo insanius delirare arbitrabatur Manichaeos, qui divinam substantiam malo patiendo obnoxiam, quam suam ipsorum malo perpetrando ream teneri, satius existimarent (Ibid., cap. 3, num. 4) . Nihilominus tamen quaenam esset mali origo, nondum dilucide perspicere poterat. Occurrebat interea quidem solerti animo, quod identidem auditu accipiebat, liberum voluntatis arbitrium, ejus quod faceremus, rectum vero Dei judicium, ejus quod pateremur, mali causas esse; sed nec liquido intelligere poterat cur ita res se haberet: etsi enim sentienti se libero pollere voluntatis arbitrio, nonnihil lucis oboriretur, quo illud esse fontem eorum peccatorum, quae libens ac volens admisisset, non difficulter agnosceret; attamen rursus inextricabilis erat quaestio, unde libero arbitrio a Deo optimo condito insita ad malum proclivitas esset; unde illi male velle, et bene nolle (Ibid., n. 5) . His ac consimilibus cogitationum aestibus exagitatus, curis conficiebatur excruciabaturque eo magis, quo eas familiaribus suis minus explicare atque explicando partiri poterat. Sed tacita illa cordis tormenta erant velut clarissimae voces, quae divinae misericordiae solium pulsabant. Sua tamen eum arrogantia inde removebat; et qui faciem ejus inflaverat tumor, sic oculos claudebat, ut veritatis lucem admittere non posset (Ibid., cap. 7, n. 11) . Tu Domine, inquit, stimulis internis agitabas me, ut impatiens essem, donec mihi per interiorem aspectum certus esses. Et residebat tumor meus ex occulta manu medicinae tuae, aciesque conturbata et contenebrata mentis meae, acri collyrio salubrium dolorum de die in diem sanabatur (Ibid., cap. 8, n. 12) .

6. Ad id plurimum ipsi subsidii contulit lectio quorumdam librorum Platonis et ejus sectatorum, qui a Victorino urbis Romae rhetore clarissimo latine redditi, per quemdam hominem praeter modum arrogantem et elatum, in ejus manus venerunt (Ibid., cap. 9, n. 13) . Nam cum caeteri philosophi, qui solis rebus corporeis inhaerentes non altius assurgunt, fallaciarum 0104 et deceptionum pleni sint; Platonici cunctis suis ratiocinationibus mentem ad cognitionem Dei et Verbi ejus aeterni conantur evehere. Reipsa in eorum libris reperit, non iisdem quidem verbis, quidquid Joannes ipse Evangelii sui exordio de Verbi gloria, et quod Paulus de ejusdem aequalitate cum Patre, docent. Ibidem reperit Filium Patri suo esse coaeternum, ante omnia et supra omnia tempora incommutabiliter permanere: animas de plenitudine ejus accipere, ut beatae sint, et participatione manentis in se Sapientiae renovari, ut sint sapientes. Inde admonitus, inquit, redire ad memetipsum, intravi in intima mea, duce te; et potui, quoniam factus es adjutor meus. Intravi, et vidi qualicumque oculo animae meae, supra eumdem oculum animae meae, supra mentem meam, lucem incommutabilem; non hanc vulgarem et conspicuam omni carni, nec quasi ex eodem genere. Grandior erat, tanquam si ista multo multoque clarius claresceret, totumque occuparet magnitudine. Non hoc illa erat, sed aliud, aliud valde ab istis omnibus. Nec ita erat supra mentem meam, sicut oleum super aquam, nec sicut coelum super terram; sed superior, quia ipsa fecit me; et ego inferior, quia factus sum ab ea. Qui novit veritatem novit eam: et qui novit eam, novit aeternitatem. Charitas novit eam (Ibid., cap. 10, n. 16) . Postea fuse ac mirifice describit, quo pacto ad cognoscendam aeternam veritatem, creaturarum conditionem ac statum, veram quoque mali originem, divinitus fuerit illustratus. Nec vero in solis Platonicorum libris reperit, cum de Deo et de anima cogitaretur, nihil omnino corporis esse cogitandum: id ipsum didicit ex sermonibus sacerdotis Ambrosii, et Mallii Theodori, viri non eruditi modo, sed etiam religione christiani. Hic ipse est haud dubie, qui consulatum gessit anno trecentesimo nonagesimo nono. Ubi fuse retulit Augustinus, qua ratione per Platonicorum libros a Deo fuerit edoctus. haec subjungit: Mirabar quod jam te amabam, non pro te phantasma. Et non stabam frui Deo meo, sed rapiebar ad te decore tuo, moxque deripiebar abs te pondere meo, et ruebam in ista cum gemitu: et pondus hoc, consuetudo carnalis. Sed mecum erat memoria tui, neque ullo modo dubitabam esse cui cohaererem; sed nondum esse me qui cohaererem (Ibid., cap. 17, n. 23) . Quaerebat itaque viam, qua idoneum ad fruendum Deo robur sibi compararet, nec inveniebat nisi in cognitione et amore Mediatoris Dei et hominum Jesu Christi Dei et hominis. Verum neque Jesum Christum tenebat humilem, qui humilis non erat; neque cujus rei magistra esset ejus infirmitas, noverat. Praeterquam quod non aliud de Domino Christo sentiebat, nisi eum esse hominem caeteris similem, ex corpore, anima et mente rationali constantem, excellente solummodo sapientia praeditum, cui nullus possit aequari; quem Deus singulari erga nos providentia ex Virgine mirabiliter nasci, summamque in universos auctoritatem et magisterium obtinere voluerat, ut ejus exemplo, ad immortalitatem adipiscendam, temporalia contemnere disceremus. Quid autem sacramenti lateret sub hisce verbis, Verbum caro factum est (Joan. I, 14) , ne leviter 0105 quidem suspicari poterat: nec nisi aliquanto posterius didicit, qua ratione super hoc mysterio catholica veritas ab errore Photini discreparet. In libris quidem Platonicorum majestatem et divinitatem Verbi repererat: sed nihil de illius depressione, nihil de incarnatione, nihil de ejusdem morte et cruce legerat.

7. Quo plus autem operae ac laboris consumpserat Augustinus in investiganda veritate, eo postmodum teneriori commiserationis sensu afficiebatur erga eos, quibus id beneficii Deus nondum contulerat. Sic enim Manichaeos compellat: Illi in vos saeviant, qui nesciunt cum quo labore verum inveniatur, et quam difficile caveantur errores. Illi in vos saeviant, qui nesciunt quam rarum et arduum sit carnalia phantasmata piae mentis serenitate superare. Illi in vos saeviant, qui nesciunt cum quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum. Illi in vos saeviant, qui nesciunt quibus suspiriis et gemitibus fiat, ut ex quantulacumque parte possit intelligi Deus. Postremo, illi in vos saeviant, qui nunquam tali errore decepti sunt, quali vos deceptos vident. Ego autem qui diu multumque jactatus tandem respicere potui, quid sit illa sinceritas, quae sine inanis fabulae narratione percipitut; qui vanas imaginationes animi mei variis opinionibus erroribusque collectas vix miser merui Domino opitulante convincere; qui me ad detergendam caliginem mentis tam tarde clementissimo medico vocanti blandientique subjeci; qui diu flevi ut incommutabilis et immaculabilis substantia, concinentibus divinis Libris sese mihi persuadere intrinsecus dignaretur; qui denique omnia illa figmenta, quae vos diuturna consuetudine implicatos et constrictos tenent, et quaesivi curiose, et attente audivi, et temere credidi, et instanter quibus potui persuasi, et adversus alios pertinaciter animoseque defendi, saevire in vos omnino non possum, quos sicut me ipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere, et tanta patientia vobiscum agere, quanta mecum egerunt proximi mei, cum in vestro dogmate rabiosus et caecus errarem (Contra Epist. Manichaei, nn. 2, 3) .