Caput IV. 1 Sic veritatem consectatur Augustinus, ut nihilominus terrenis adhuc inhiet. 2 Ex mendico jocante et laetante, miseriam ambitiosorum intelligit. 3 In eligendo vitae genere fluctuat. 4 Concubina ab se, ut uxorem ducat, dimissa, aliam assumit. 5 De vitae communitate ineunda consilium frustra cum amicis habitum. 6 Ejus amorem erga sapientiam augent Platonici. 7 Plurimum proficit ex Apostoli lectione.

1. Non sola ignoratio veri obstabat quominus in philosophiae sinum celeriter evolaret Augustinus: conjugii adhuc et honoris illecebra detinebatur. Utrumque vero primum consequi ac tum demum totis velis omnibusque remis ad hunc securum portum properare, ibique conquiescere peroptabat. In haec aliquando verba erumpebat, familiares suos compellans: Quid cunctamur, relicta spe saeculi, conferre nos totos ad quaerendum Deum et vitam beatam? Sed exspecta: jucunda 0106 sunt etiam ista, habent non parvam dulcedinem suam: non facile ab eis praecidenda est intentio; quia turpe est ad ea rursum redire. Ecce jam quantum est, ut impetretur aliquis honor? et quid amplius in his desiderandum? Suppetit amicorum majorum copia: ut nihil aliud, et multum festinemus, vel praesidatus dari potest: et ducenda uxor cum aliqua pecunia, ne sumptum nostrum gravet; et ille erit modus cupiditatis. Multi magni viri et imitatione dignissimi sapientiae studio cum conjugibus dediti fuerunt (Confess. lib. 6, cap. 11, n. 19) . Nimis enim se miserum fore arbitrabatur, si coelibem vitam duceret. Hinc episcopum Ambrosium, qui ab ipsis orbis principibus impense coleretur, felicem secundum saeculum reputabat: unus illius coelibatus ei laboriosus et molestus videbatur; cum quod ille spei gereret, quid adversus ipsius excellentiae tentamenta luctaminis, quidve solaminis in adversis haberet, et quam sapida essent ejus gaudia, ne conjicere quidem posset (Ibid., cap. 3, n. 3) . Honoribus igitur, opibus, conjugio inhiabat (Ibid., cap. 6, n. 9) . Verum Deus illius vota deludens, in ipso cupiditatum aestu, amarissimis eum difficultatibus cruciabat, tanto magis propitius, quanto minus ei aliquid extra se dulcescere sinebat, ut omnibus posthabitis ad ipsum converteretur.

2. Notat ipse, qua data occasione miseriam perspicue suam intellexerit, cum ad panegyricum se compararet, Valentiniano juniori Augusto dicendum. Loquitur alibi de panegyri, quam pro sua rhetoricae artis professione in frequentissimo consessu kalendis januariis habuerat (Cont. Litt. Petil., lib. 3, n. 30) : sed ea oratio panegyrica Bautoni tum consuli anno trecentesimo octogesimo quinto, dicta fuit. De hoc autem Imperatoris panegyrico sic loquitur: Cum pararem recitare Imperatori laudes, quibus plura mentirer, et mentienti faveretur ab scientibus, easque curas anhelaret cor meum, et cogitationum tabificarum febribus aestuaret; transiens per quemdam vicum Mediolanensem, animadverti pauperem mendicum, jam credo saturum, jocantem atque laetantem: et ingemui, et locutus sum cum amicis, qui mecum erant, multos dolores insaniarum nostrarum; quia omnibus talibus conatibus nostris, qualibus tunc laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens infelicitatis meae sarcinam, et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud nisi ad securam laetitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam praecessisset, nunquam fortasse illuc venturos! Quod enim jam ille pauculis et emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam aerumnosis anfractibus et circuitibus ambiebam, ad laetitiam scilicet temporalis felicitatis. Non enim verum gaudium habebat, sed et ego illis ambitionibus multo falsius quaerebam (Conf. lib. 6, cap. 6, n. 9) . Haec erat gemituum, in quos ipse cum amicis erumpebat, assidua materies; de qua et frequentius atque confidentius cum Alypio et Nebridio colloquebatur. Nebridius enim matre, patria, praediis relictis, Carthagine Mediolanum non aliam ob causam se contulerat, quam ut Augustino conviveret, et pariter cum eo ad veritatis ac sapientiae indagationem omni studio incumberet, beatae vitae inquisitor 0107 ardens, et quaestionum difficillimarum scrutator acerrimus. Erant, ait Augustinus, ora trium egentium, et inopiam suam sibimet invicem anhelantium, et a te exspectantium ut dares eis escam in tempore opportuno. Et in omni amaritudine, quae nostros saeculares actus de misericordia tua sequebatur, intuentibus nobis finem cur ea pateremur, occurrebant tenebrae; et aversabamur gementes, et dicebamus: Quamdiu haec? Et hoc crebro dicebamus; et dicentes non relinquebamus ea: quia non elucebat certum aliquid quod illis relictis apprehenderemus (Ibid., cap. 10, n. 17) .

3. Et ego, subjicit Augustinus, maxime mirabar, satagens et recolens quam longum tempus esset ab undevigesimo anno aetatis meae, quo fervere coeperam studio sapientiae, disponens ea inventa relinquere omnes vanarum cupiditatum spes inanes et insanias mendaces: et ecce jam tricenariam aetatem gerebam, in eodem luto haesitans, aviditate fruendi praesentibus, fugientibus et dissipantibus me, dum dico: Cras inveniam; ecce manifestum apparebit, et tenebo (Ibid., cap. 11, n. 18) . Pergit sub haec eximie describere, quibus ipse dubiis distraheretur circa vitae genus, quod sibi foret ad inquirendam veritatem opportunum eligendumque. Ipsi quippe lumen veritatis vix primum affulserat hoc tempore, quo videlicet nondum Platonicorum libros legerat. In hoc multiplici aestu motuum et cogitationum. quibus simul jactabatur, et navis instar contrariis ventis abreptae, huc atque illuc impellebatur, effluebant tempora, et ipse semper animi dubius suam quotidie conversionem procrastinabat. Beatae vitae amans, eam in ejus ipsius sede, quae est rerum omnium contemptio ad inhaerendum uni Deo, sic timebat, ut eamdem cum quaereret, fugeret (Ibid., n. 20) . Infirmitatis suae conscius, et gratiae vim nondum expertus, inducere animum non poterat, ut coelibem vitam coleret. Alypius castissimus adolescens omni studio enitebatur, quo eum averteret à conjugio; cum causaretur fieri nullatenus posse, si uxorem duceret, ut tranquillam vitam simul in amore sapientiae degerent, sicut jam pridem expetebant. At deligatus morbo carnis, mortifera suavitate, inquit, trahebam catenam meam, solvi timens, et quasi concusso vulnere repellens verba bene suadentis, tanquam manum solventis. Hinc Alypius, qui de Augustini ingenio bene existimabat, curiositate stimulatus et ipse, conjugium expetere; et aliena servitute obstupefactus, in eamdem ultro propendere (Ibid., cap. 12, nn. 21, 22) .

4. Cum itaque sic animo constitutus Augustinus esset, nihil mirum si Monnica dabat operam, ut ante susceptum Baptisma, ad quod illum se in dies comparare gaudebat, matrimonio jungeretur (Ibid., cap. 13, n. 23) , ne scilicet post sacram regenerationem incontinentiae periculo foret adhuc obnoxius. Deum illa frequenter oravit, etiam a filio sollicitata, ut sibi de hoc matrimonio aliquid per visum indicaret; sed nunquam exoravit. Quaesita tamen est puella, transactumque negotium: verum cum illa nonnisi post biennium nubilis futura esset, placuit idoneum tempus exspectari, quod illa conditio non spernenda videretur. 0108 Interim cum illius concubina impedimentum afferret conjugio, ab ipsius latere avulsa est. In Africam illa rediit, vovens Deo alium se virum nescituram At ille ne mulierculam quidem virili animo imitari valuit: et cum biennium praestolari non posset, in locum illius quae discesserat, aliam ascivit (Ibid., cap. 15, n. 25) ; quasi animae suae morbum aut semper producere, aut proritare statueret. Nec ipse diffitetur, se à profundiore libidinum gurgite, solo mortis et divini judicii metu fuisse revocatum: Qui metus, ait, per varias quidem opiniones, nunquam tamen recessit de pectore meo (Ibid., cap. 16, n. 26) . Cum de finibus bonorum et malorum cum Alypio et Nebridio interdum disputaret, dicebat se daturum fuisse palmam Epicuro, nisi credidisset ipse, quod Epicurus credere noluit, post mortem restare animae vitam et tractus meritorum. Qua mente suam ipse miseriam satis aperte monstrabat, seque coelestis illius pulchritudinis, quae propter se adamanda est, purissimum lumen non posse perspicere.

5. Multi amici, ait, agitaveramus animo, et colloquentes, ac detestantes turbulentas humanae vitae molestias, pene jam firmaveramus remoti a turbis otiose vivere: id otium sic moliti, ut si quid habere possemus, conferremus in medium, unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus: ut per amicitiae sinceritatem non esset aliud hujus, et aliud illius; sed quod ex cunctis, fieret unum, et universum singulorum esset, et omnia omnium . . . . Placuerat nobis, ut bini annui, tanquam magistratus, omnia necessaria curarent, caeteris quietis. Sed posteaquam coepit cogitari, utrum hoc mulierculae sinerent, quas et alii nostrum jam habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum quod bene formabamus, dissiluit in manibus atque confractum et abjectum est. Inde ad suspiria et gemitus, et gressus ad sequendas latas et tritas vias saeculi, quoniam multae cogitationes erant in corde nostro; consilium autem tuum manet in aeternum. Ex quo consilio deridebas nostra, et tua praeparabas, nobis daturus escam in opportunitate, et aperturus manum tuam, atque impleturus animas nostras benedictione (Ibid., cap. 14, n. 24) . Congregandi videbantur circiter decem, quibus haec vitae societas arridebat: inter quos erant quidam praedivites, Romanianus in primis Augustino a teneris familiarissimus; nec erat qui hanc vitae communitatem aut eo ardentius expeteret, aut ad eam suadendam majori auctoritate polleret, cum res ei familiaris amplior quam caeteris esset. Id temporis Mediolani degebat, ut intentas sibi a praepotente adversario lites persequeretur, quibus quidem eum divina providentia quodam somno hujus vitae veternoque sopitum excitabat. De hoc fortasse vitae communis consilio, quod inierant, cum eo agit Augustinus, dum sic illum alloquitur: Quidquid de otio meo modo gaudeo, quod a superfluarum cupiditatum vinculis evolavi, quod depositis oneribus mortuarum curarum, respiro, resipisco, redeo ad me, quod quaero intentissimus veritatem, quod invenire jam ingredior, quod me ad summum ipsum modum perventurum esse confido; tu animasti, tu impulisti, tu 0109 fecisti. Cujus autem minister fueris, plus adhuc fide concepi, quam ratione comprehendi. Nam cum praesens praesenti tibi exposuissem interiores motus animi mei, vehementerque ac saepius assererem, nullam mihi videri prosperam fortunam, nisi quae otium philosophandi daret; nullam beatam vitam, nisi qua in philosophia viveretur; sed me tanto meorum onere, quorum ex officio meo vita penderet, multisque necessitatibus, vel vani mei pudoris, vel ineptae meorum miseriae, refrenari: tam magno es elatus gaudio, tam sancto hujus vitae inflammatus ardore, ut te diceres, si tu ab illarum importunarum litium vinculis aliquo modo eximereris, omnia mea vincula etiam patrimonii tui mecum participatione rupturum. Itaque cum admoto nobis fomite discessisses, nunquam cessavimus inhiantes in philosophiam, atque illam vitam, quae inter nos placuit atque convenit, prorsus nihil aliud cogitare. Atque id constanter quidem, sed minus acriter agebamus; putabamus tamen satis nos agere. Et quoniam nondum aderat ea flamma, quae summa nos arreptura erat; illam qua lenta aestuabamus, arbitrabamur vel esse maximam (Contra Acad., lib. 2, nn. 4, 5) .

6. Post haec legit Platonicorum libros, ut hisce verbis testatur: Cum ecce tibi libri quidam pleni, ut ait Celsinus, bonas res arabicas ubi exhalarunt in nos, ubi illi flammulae instillarunt pretiosissimi unguenti guttas paucissimas, incredibile, Romaniane, incredibile et ultra quam de me fortasse et tu credis; quid amplius dicam? etiam mihi ipsi de me ipso incredibile incendium concitarunt. Quis me tunc honor, quae hominum pompa, quae inanis famae cupiditas, quod denique hujus mortalis vitae fomentum atque retinaculum commovebat (Ibid., n. 5) ? Caeterum tam incredibile istud incendium, quantumcumque erat, nunquam Augustinum sic afficeret, ut is ad sapientiae cultum a vitae pravitate converteretur, nisi aliae quoque commoverent eum causae praeter philosophorum sermones, qui ad erigendum cor hominis in Deum haud vim ullam habent, non adjuvante Christo mediatore. Hinc alio loco, ubi Platonicorum lectionem ad frangenda vincula, quibus saeculo illigabatur, plurimum sibi profuisse dicit, simul testatur, hunc se fructum percepisse collata cum iisdem auctoritate illorum qui divina mysteria tradiderunt, puta, Prophetarum et Apostolorum (De Beata Vita, n. 4) . Deinde quamvis in philosophorum libris sublimia quaedam deprehendisset, ex his tamen solummodo garrire didicerat, quasi jam peritus evasisset; qui nihilominus nisi in Christo Salvatore nostro viam Dei quaereret, non peritus, ut loquitur, sed periturus esset (Conf. lib. 7, cap. 20, n. 26) . Jam inde enim coeperat, licet peccatorum poenis ac mole oppressus, eruditionis famam aucupari, et doctrinae opinione inflatus magis efferri, de diluendis interea peccatis minime cogitans. Erat ergo id temporis ex eorum numero, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt (Rom. I, 21) . Is, ut videtur, status est ab eo expressus in libro de Beata Vita, quem statim a sua conversione composuit, in quo ubi mortales omnes velut in procelloso mari, ex quo ad philosophiae 0110 portum appellere debeant, fluctuantes exhibuit, praeclare admonet, quibusdam qui quocumque modo ad beatae vitae regionem feruntur, unum immanissimum montem, qui ante ipsum portum constitutus sit, quique etiam magnas ingredientibus gignat angustias, vehementissime formidandum, cautissimeque vitandum esse. Neque hunc montem alium vult intelligi ratio, propinquantibus ad philosophiam ingressisve metuendum, nisi superbum studium (verba sunt Augustini) inanissimae gloriae: quod ita nihil intus plenum atque solidum habet, ut inflatos sibi superambulantes succrepante fragili solo demergat ac sorbeat, eisque in tenebras revolutis, eripiat luculentissimam domum, quam pene jam viderant (De Beata Vita, n. 3) .

7. In hunc se montem Augustinus Platonicorum libris evehi videbat, qui nunquam eum charitatem illam docere potuissent, quae nostrae salutis aedificium ab humilitatis fundamento, quod est Christus Jesus, constituit stabilitque. Cum igitur ad se quamprimum redire cogitaret, mentis oculos conjecit in catholicam religionem, quae puero sibi insita erat, et medullitus, ut dicit, implicata, quaeve ipsum ad se vel nescientem revocabat (Cont. Acad., lib. 2, n. 5) . Verum in hos libros, ait Augustinus, me propterea, priusquam Scripturas tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut imprimeretur memoriae meae, quomodo ex eis affectus essem: et cum postea in libris tuis mansuefactus essem, et curantibus digitis tuis contrectarentur vulnera mea, discernerem atque distinguerem quid interesset inter praesumptionem, et confessionem; inter videntes quo eundum sit, nec videntes qua, et viam ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernendam, sed et habitandam. Nam si primo sanctis tuis litteris informatus essem, et in earum familiaritate obdulcuisses mihi, et postea in illa volumina incidissem; fortasse aut abripuissent me a solidamento pietatis, aut si in affectu, quem salubrem imbiberam, perstitissem, putarem etiam ex illis libris eum posse concipi, si eos solos quisquam didicisset (Conf., lib. 7, cap. 20, n. 26) . Itaque sacros codices avidissime arripere, et divina illa Spiritus sancti oracula revereri: verum non alia magis quam Epistolarum Pauli apostoli lectione afficiebatur: et statim evanuerunt eae difficultates, quibus in hanc opinionem ante fuerat adductus, ut eum quibusdam in locis pugnantia loqui, et illius verba Legis ac Prophetarum testimoniis non congruere putaret. Agnovit casta illa minimeque fucata eloquia uno Spiritu animari, eadem arcana complecti; et in iis suspiciendis exsultare cum tremore didicit. Primo etiam aspectu cognovit, quidquid in profanis libris verum legerat, in his inveniri: sed hos ita verum tradere, ut et gratiae vim commendent, et variis nos mysteriis imbuant: quod illae paginae non habent, ut nec piae illius humilitatis, quae in sola christiana religione reperitur, notitiam ingenerant. Enimvero aliud est e summo silvestris et inculti montis cacumine patriam pacis aspicere, iter ad eam non reperire, ac frustra conari per invia circumobsistentibus desertoribus angelis: et aliud eam, quae ad beatam illam patriam ducit, viam 0111 bonorum Angelorum praesidio munitam tenere. Haec miris et arcanis modis in illius animum, cum Apostolum legeret, alte descendebant; et admiranda Dei opera considerans stupore percellebatur (Ibid., cap. 21, n. 27) . Cum alibi Romanianum alloquitur: Titubans, ait, properans, haesitans, arripio apostolum Paulum. Perlegi totum intentissime atque cautissime. Tunc vero quantulocumque jam lumine asperso, tanta se mihi philosophiae facies aperuit, ut, non dicam tibi, qui ejus incognitae fame semper arsisti, sed si ipsi adversario tuo a quo nescio utrum plus exercearis quam impediaris, eam demonstrare potuissem; nae ille et Baias, et amoena pomoeria, et delicata nitidaque convivia, et domesticos histriones, postremo quidquid eum acriter commovet in quascumque delicias, abjiciens et relinquens, ad hujus pulchritudinem blandus amator et sanctus, mirans, anhelans, aestuans, advolaret (Cont. Acad., lib. 2, nn. 5, 6) . Haec insignis morum mutatio, quam sacrorum codicum lectio in Augustini animo peperit, non videtur contigisse ante paschalem festivitatem anni conversionis ejus, quam anno trecentesimo octogesimo sexto reponimus; imo nec ante junii exitum. Cum enim Ambrosium Justina circa festum Paschae persequeretur, nondum Deus glaciem cordis ejus vitali Spiritus sui calore dissolverat; licet ipse turbatae civitatis tumultu vehementer excitaretur (Conf. lib. 9, cap. 7, n. 15) : nec adhuc post Deum currebat, cum Ambrosius martyrum Protasii et Gervasii detexit corpora (Ibid., n. 16) , die junii, ut videtur, decimo octavo.