Caput IX. 1 Historiae Donatistarum epitome. 2 Quantum ii multitudine pollebant in Africa, cum ad presbyteratum pervenit Augustinus, et qui eos ille continuo adortus est. 3 Congredi cum illo non audent Donatistae. 4 Psalmum abecedarium in eos componit. 5 Epistolam Donati refellit. 6 Ad Maximinum Sinitensem Donatistarum episcopum scribit, ob diaconum ab ipso, uti ferebatur, rebaptizatum.

0193 1. Hactenus Augustinum cum solis Manichaeis in arena decertantem vidimus: at longe acrius fuit ipsi cum Donatistis confligendum. Hi haeretici se a Caeciliani Carthaginensis episcopi communione sejunxerant, anno Christi circiter trecentesimo undecimo, eo scilicet obtentu, quod Felix Aptungitanus, a quo fuerat ordinatus, in persecutione sacros codices tradidisset. Ipsimet a Constantino Augusto judices postulaverant, a quibus primum damnati, dein ab ipso quoque Constantino imperatore, suo semper schismati pertinaciter adhaeserant. Ut autem pervicaciae suae patrocinium quaererent, hoc veluti posito a se fundamento nitebantur: Quotquot cum reo communicarent, eodem crimine teneri. Cum totus itaque christianus orbis cum Caeciliano communicaret, se a caeteris omnibus disjunxere Catholicis, et integrum schisma conflarunt. Scelus insuper scelere cumulantes, iterum baptizabant quotquot in eorum secta Baptismum non susceperant; cum Baptismum extra legitimam Ecclesiam, quam suam esse contendebant, collatum prorsus invalidum esse tuerentur. Errori praeterea vim crudelitatemque adjungebant. Qui enim inter eos Circumcelliones dicebantur, plagis, rapinis, incendiis, caedibus, contra omnem juris ordinem impune grassabantur. Cumque non minus in se, quam in alios desaevirent; ultro se in aquas et ignes immittebant, sed potissimum e summis montium cacuminibus se turmatim plusquam belluina feritate praecipites agere consueverant. Ex illo ipso uno schismate plurima sensim pullularunt. In his famosissimum fuit schisma Maximianistarum, qui anno trecentesimo nonagesimo tertio Primianum Donatistarum Carthagine episcopum damnarunt, et in ejus locum Maximianum suffecere. Verum caeteri Donatistae in Bagaiana civitate provinciae Numidiae congregati hoc ipso, de quo agimus, anno trecentesimo nonagesimo quarto, Primianum in sedem suam restituerunt, et in eos a quibus ipse damnatus fuerat, dixerunt sententiam, in duodecim quidem ex illis nullo die praefinito, in caeteros vero, nisi ante diem Natalem Domini ad suam communionem redirent. Verum, etsi hujuscemodi damnationis sententiam tulissent, nonnullos subinde post expletum praestituti temporis spatium admiserunt; imo et aliquot ex iis, quibus nullam concesserant moram, etiam velut episcopos receperunt; nullis tamen eorum, quos iidem isti in schismate baptizaverant, iterum baptizatis. Sic nimirum illi haeresis suae fundamenta labefactabant.

2. Haec secta nullo licet fundamento suffulta, tantum tamen in Africa valebat, cum Augustinus in Ecclesia coepit eminere, ut trecenti et decem episcopi ad synodum Bagaiensem convenerint, praeter centum alios qui Maximiano adhaerebant. Eam suo complexu majorem Afrorum multitudinem continuisse docet Possidius (Possidius, in Vita Augustini, c. 3) . Et quidem Hippone-Regio tam exiguus erat Catholicorum numerus, et ea auctoritate Donatistae dominabantur, ut Faustinus eorum in hac urbe episcopus, paulo ante Augustini adventum, panem Catholicis coqui prohiberet; ita ut diaconi cujusdam Hipponensis 0194 catholici furnarius inquilinus ipsius domnaedii sui panem incoctum abjecerit (Contra Litteras Petiliani, lib. 2, n. 184) . Augustinus Hipponem adveniens, omnes eloquentiae suae nervos contendit, ut exsecrandam convelleret hominum consuetudinem, qui christiano nomine gloriantes, Christianos rebaptizare non dubitarent (Epist. 23) . Et simul ac verbum salutis annuntiavit, Deo laboribus ejus favente, Ecclesia catholica, quae afflicta et oppressa jacebat, caput, ut cum Possidio loquamur, levare, illorumque qui schisma ejurabant frequenti numero, coepit in dies accrescere. Hunc fructum peperit Augustini, populum privatim et publice, intra domesticos parietes et in ecclesia, voce ac scripto docentis labor assiduus. Verbum Dei audacter libereque praedicabat, et haereses quasque a veritatis tramite deviantes oppugnabat acerrime. Catholici Hipponenses incredibili gaudio mirabundi triumphabant, agebantque ut hoc ipsum quoquoversus pervulgaretur. Quamobrem admirandis illis ejus tractatibus, quorum doctrinam ex divinae gratiae fonte derivatam, validissimarum semper rationum momentis, et sanctarum Scripturarum auctoritate roborabat, ipsi etiam haeretici cum Catholicis convolantes, avidissime inhiabant; et quisquis notarios adhibere poterat, quae dicebantur laetus excipiebat. Sic singularis illius doctrina, et odor Christi suavissimus per universam Africam diffusus est. Neque etiam Ecclesiam Dei transmarinam diu latuit, quae tantum bonum fratribus suis, quibuscum corpus unum constituebat, divinitus collatum gratulata est (Possidius, in Vita Augustini, c. 7) . Qui sermones ejus aut tractatus habebant exscriptos, ipsi quoque Donatistae Hipponenses, aut finitimi, eos ad episcopos Donatistas deferebant. Quae cum audissent, et contra forte aliquid dicerent, aut a suis refellebantur, aut eadem responsa ad sanctum Augustinum deferebantur, eisque compertis, patienter ac leniter, et, ut scriptum est, cum timore et tremore salutem omnium operabatur (Philipp. II, 12) : ostendens quam nihil illi refellere voluerint, ac valuerint, quamque verum manifestumque sit, quod Ecclesiae Dei fides tenet ac docet (Possidius, in Vita Augustini, c. 9) . Ipsemet Augustinus, referens quantum ab illis exagitaretur Ecclesia: Videmus, inquit, et toleramus, et quantum possumus reprimere conamur disputando, convincendo, conveniendo, terrendo (idque post annum quadringentesimum quintum), tamen in omnibus diligendo (Enarr, in Psal. XXXIX, n. 1) .

3. Et haec diebus ac noctibus, ait Possidius, ab eodem jugiter agebantur. Nam et epistolas privatas ad quosque ejusdem erroris episcopos, et eminentes scilicet laicos dedit, ratione reddita admonens atque exhortans, ut vel ab illa se pravitate corrigerent, vel certe ad disputationem venirent. At illi causae diffidentia, ne quidem unquam rescribere voluerunt: sed irati furiosa loquebantur, atque seductorem et deceptorem animarum Augustinum esse, et privatim et publice conclamabant; et ut lupum occidendum esse in defensionem gregis sui, dicebant et tractabant; omniaque peccata a Deo indubitanter esse credendum posse dimitti iis, qui hoc facere ac 0195 perficere potuissent; nec Deum timentes, nec homines erubescentes. Et ut eorum causae diffidentia cunctis innotesceret elaboravit: et publicis Gestis conventi, non sunt ausi conferre (Possidius, in Vita Augustini, c. 9) . Aliquando venimus ad illos, ait Augustinus, dicentes, Quaeramus verum, inveniamus verum. Et illi, Vos tenete quod tenetis: oves tuas habes, oves meas habeo; noli molestus esse ovibus meis, quia et ego non sum molestus ovibus tuis. Deo gratias: meae sunt oves, illius sunt oves; Christus quid emit? (Enarr. 2 in Psal. XXI, n. 31.) Litteraturae ac eloquentiae peritiam, qua plurimum valebat Augustinus, detrectationi congressus videntur interdum obtendisse (Epist. 34, n. 6) : quamvis totum, quo superior illis erat, potius in Scripturae verbis et instrumentorum rationumque momentis, quam in orationis venustate nervisque consisteret. Vires quibus ejus in ore veritas pollebat, illius facundiae tribuebant. Id ei specie laudis Petilianus et Cresconius objectarunt aliquando, sanctum Virum cum Tertullo Pauli accusatore comparantes. Eum quoque tanquam dialecticum criminabantur; et quasi christianae veritati ars illa minime congrueret, eum potius fugiendum, quam refellendum censebant (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 19; Contra Cresconium, lib. 1, nn. 2, 16) . Diffidentia illa eorum, qua colloquium Catholicorum detrectabant, ad quos tamen se tanquam prophetas missos esse jactabant, tanta erat, ut etiam vererentur, ne sua ipsorum scripta in illorum manus devenirent. Nam cum aliquando Augustinus posteriorem partem epistolae a praecipuo quodam illorum episcopo, Petiliano scilicet, scriptae, cuperet accipere; nullus a quo petita est, eam dare voluit, posteaquam cognoverunt illum priori parti respondere (Contra Litteras Petiliani, lib. 1, n. 21) . Neque vero sanctus Doctor putabat, si urgeretur ipsemet epistolae illius auctor, ut ei manu propria subscribens suam esse fateretur, id eum unquam facere ausurum. Nec sat illis fuit veritatis oblatae lumen semper aversari, nisi etiam illius praecones acriter insectarentur. Verum nec eorum duritia, nec furor, ardentem Augustini zelum restinguere aut remorari valuerunt. Unde sic ipse populum suum compellat: Hic inter manus latronum et dentes luporum furentium utcumque versamur, et pro his periculis nostris ut oretis, oramus. Et contumaces sunt oves: quia quaeruntur errantes, alienas se a nobis dicunt errore suo et perditione sua. Quid nos vultis? quid nos quaeritis? Quasi non ipsa causa sit quare eas velimus, et quare quaeramus, quia errant et pereunt. Si in errore, inquit, sum, si in interitu, quid me vis? quid me quaeris? Quia in errore es, revocare volo: quia peristi, invenire volo. Sic volo errare, sic volo perire. Sic vis errare, sic vis perire! quanto melius ego nolo! Prorsus audeo dicere, Importunus sum. Audio enim dicentem Apostolum, «Praedica verbum; insta opportune, importune» (II Tim. IV, 2) . Quibus «opportune?» quibus «importune? Opportune» utique volentibus, «importune» nolentibus. Prorsus importunus sum, audeo dicere. Tu vis errare, tu vis perire: ego nolo. Non vult postremo ille qui me terret. Si voluero, 0196 vide quid dicat, vide quid increpet: «Quod errabat, non revocastis; et quod periit, non inquisiistis» (Ezech. XXXIV, 4) . Te magis timebo quam ipsum? «Oportet nos omnes exhiberi ante tribunal Christi» (II Cor. V, 10) . Non te timeo; non enim potes evertere tribunal Christi, et constituere tribunal Donati. Revocabo errantem, requiram perditam: velis nolis, id agam. Et si me inquirentem lanient vepres silvarum, per omnis angusta me coarctabo, omnes sepes excutiam; quantum mihi virium terrens Dominus donat, omnia peragrabo, revocabo errantem, requiram pereuntem. Si me pati non vis, noli errare, noli perire (Serm. 46, n. 14) . Deinde notat id etiam necessarium fuisse, ne Catholici schisma ut quidpiam indifferens arbitrati, proclivius in illud prolaberentur. Si neglexero errantem, ait, atque pereuntem, et eum qui fortis est delectabit errare atque perire. Cupio lucra exteriora, sed timeo plus damna interiora. Si indifferentem habuero errorem tuum, attendit qui fortis est, putat nihil esse ire in haeresim. Quando aliquod commodum de saeculo reluxerit unde mutetur, statim mihi dicit fortis ille periturus, cum te perditum non requiro, Et hac et hac Deus est, quid interest? Homines inter se litigantes hoc fecerunt, ubicumque colendus est Deus. Si forte illi dixerit aliquis Donatista, Non tibi dabo filiam meam, nisi fueris de parte mea: illi opus est ut attendat et dicat, Si nihil mali esset esse de parte eorum, non contra illos tanta dicerent pastores nostri, non pro illorum errore satagerent. Si ergo cessemus et taceamus, contraria locuturus est (Ibid., n. 15) . Multum timeo, inquit alibi nondum episcopus, ne me tacente et dissimulante, alii quoque rebaptizentur a vobis. Decrevi ergo, quantum vires et facultatem Dominus praebere dignatur causam istam sic agere, ut pacificis collationibus nostris omnes, qui nobis communicant, noverint ab haeresibus aut schismatibus quantum catholica distet Ecclesia, et quantum sit cavenda pernicies, vel zizaniorum, vel praecisorum de vite Domini sarmentorum. Quam collationem mecum si libenti animo susceperis, ut concordibus nobis amborum litterae populis recitentur, ineffabili exsultabo laetitia: si autem id aequo animo non accipis, quid faciam, frater, nisi ut te quoque invito epistolas nostras populo catholico legam, quo esse possit instructior? Quod si rescribere dignatus non fueris, vel meas solas legere decrevi, ut saltem diffidentia vestra cognita rebaptizari erubescant (Epist. 23, n. 6) .

4. Primum opus, quod ab eo contra Donatistas scriptum comperimus, Psalmus est, quem Abecedarium appellat (Retractat. lib. 1, cap. 20) , quod varias in partes, quarum singulae a latinis litteris secundum alphabeti ordinem initium ducunt, divisus sit. Rhythmi genus est et cantilenae, ad cujus singulas partes hypopsalma succinitur. Hoc autem Psalmo totius schismatis historiam, quam ex Optato deprompsisse videtur ac refutationem erroris schismaticorum, qua potuit sermonis perspicuitate, stilique simplicitate, complexus est. Id enim operis ad imperitum et rude vulgus erudiendum conscripsit: quapropter illud ut concini posset, ac memoriae facilius inhaereret, rhythmis 0197 conclusit. Non tamen poeticis numeris illigavit, ne metrica necessitas eum ad aliqua vocabula vulgo minus usitata compelleret. Prooemium etiam quod caneretur, tamen extra litterarum ordinem, testatur huic Psalmo fuisse praefixum. Hoc prooemium hypopsalmati subjunctum in Psalmo, quem prae manibus habemus, non reperimus. Jam observavimus hanc lucubrationem, caeterasque de quibus nunc agimus, post librum de Fide et Symbolo mense octobri anni trecentesimi nonagesimi tertii compositum, ab eo collocari. Nullam in hoc Psalmo historiae Maximianistarum mentionem facit; nec enim proprie absoluta est nisi anno trecentesimo nonagesimo septimo.

5. Alterum adhuc opus presbyterii sui tempore contra Donatistas scripsit Augustinus; confutationem videlicet magni Donati Carthaginensis, totius schismatis principis et architecti, cui etiam nomen indidisse creditur (Ibid., cap. 21) . Jam pridem ille supremum diem obierat: sed inter opera quae moriens reliquit, inventa est epistola, in qua Baptismum extra sectam suam conferri non posse contendebat. Hanc epistolam confutavit Augustinus; verum opus istud intercidit. Sanctus Doctor in suis Retractationum libris notat aliquot loca istius operis sui, in quibus ipse deliquerat: maxime vero summa cum demissione confitetur, se immerito in illum tanquam in furem divini eloquii vel violatorem fuisse invectum, eumque falso insimulasse quasi de libro Ecclesiastici quaedam verba ad rem necessaria de media sententia praecidisset; cum in plurimis codicibus, ipso Donatistarum schismate antiquioribus, idem mendum postea repererit.

6. Augustinus nondum episcopus ad Maximinum Donatistarum Sinitensem episcopum litteras scripsit, quibus induceremur ad credendum, Maximini sedem apud Hipponem fuisse, nisi testaretur Augustinus Proculeianum pro Donatistis in hac ipsa urbe multorum fuisse annorum episcopum, cum ipse recens episcopatum ibidem gereret (Epist. 34, n. 6) . Quamobrem libenter imus in Holstenii sententiam, qui hunc Maximinum arbitratur esse episcopum illum Sinitensem, quem Augustinus ad unitatem catholicam tandem aliquando, anno scilicet circiter quadringentesimo septimo, rediisse memorat (Epist. 105, n. 4) . Sinitum autem castellum erat Hipponensi coloniae vicinum, cui suus praeerat episcopus (De Civit. Dei, lib. 22, cap. 8, n. 11) . Videtur tamen hoc oppidum, cum episcopum catholicum non haberet, Hipponensis dioecesis fuisse, aut certe catholicorum ibi degentium cura ad Hipponensem antistitem pertinuisse: quandoquidem Augustinus ea referens, quae anno quadringentesimo sexto ante Maximini conversionem gesta fuerant, Ad quid aliud, inquit, presbyterum Siniti miseramus, nisi ut nulli molestus, nostros visitaret, et in domo, juris sui positus, pacem catholicam volentibus praedicaret? quem vos inde cum gravi injuria projecistis (Epist. 105, n. 4) . Causam Augustino scribendi ad Maximinum praebuit diaconus Ecclesiae Mutugennensis, cujus velut Ecclesiae Hipponensi subjectae 0198 meminit (Epist. 23, n. 2) , et quam alibi villam nuncupat (Epist. 173, n. 7) . Collationi tamen Carthaginensi aderat quidam Antonius catholicus, simulque Splendonius Donatista Mutugennensis episcopus; sive quod postmodum in ea villa collocati fuissent episcopi, sive quod esset urbs et villa cognominis. Ut primum igitur Hipponem advenit Augustinus, impiam Donatistarum rebaptizantium consuetudinem acriter insectari coepit. Et quidem nonnulli Maximinum, de quo loquimur, hanc exsecrandam consuetudinem non usurpare, ipsi asseruerunt. Sed cum postea auditione accepisset, diaconum Mutugennensem catholicum a Maximino rebaptizatum; et illius lapsum, et hujus crimen vehementer doluit. Nihilominus tamen ut rem magis exploratam haberet, Mutugennam ipse perrexit: et illum quidem turpissimum fidei desertorem videre non potuit, ab ejus vero parentibus audiit, jam a Donatistis factum fuisse diaconum. Aberat tunc Valerius: verum Augustinus, quem hujus diaconi lapsus acerbissimi doloris aculeis lancinabat, et qui similem aliorum casum metuebat, praesulis sui reditum aut jussum sibi exspectandum esse non putavit. Nec enim eo fine presbyterium susceperat, ut mortalis hujus vitae brevissimum tempus in ecclesiasticis honoribus transigeret: verum se supremo pastorum Principi rationem de commissis ovibus redditurum cogitabat. Cum igitur citra salutis suae discrimen silere se non posse arbitraretur, epistolam, quae adhuc exstat, ad Maximinum scripsit (Epist. 23) , quam quidem orditur a ratione reddita honorifici tituli, quo eum in ipsa epistolae inscriptione exornat, expositaque querela sua, rogat quid gesserit, dignetur sibi rescribere; quod nimirum tam bene de illo sentiat, ut eum rebaptizasse, sibi persuadere non possit. Addit eidem animos, ut fratrum suorum consiliis minime terreatur; si modo de iteratione Baptismatis ab illis dissentiat. Hortatur pariter, ut secum Ecclesiae catholicae veritatem, quo impium illud schisma auferatur, non gravetur per litteras expendere. Postulat, ut quas ultro citroque scriberint, utrique populo recitari patiatur; si aequo id animo non accipiat, se nihilo secius id facturum. Quod si rescribere non dignetur, se tamen epistolas suas palam lecturum, ut Catholici cognita Donatistarum diffidentia, rebaptizari se minime patiantur. Pollicetur tamen, nihil se populo lecturum, quamdiu miles Hippone praesens esset: ne quis Donatistarum arbitretur tumultuosius ipsum agere voluisse, et ad suam communionem Donatistas invitos compellere, quod a proposito suo plurimum abhorrere testatur. Haec epistola, ut diximus, scripta est haud dubie tempore presbyteratus Augustini: de anno non liquet, sicut nec de fructu quem illa peperit. Si Maximinus ille, cui inscribitur, Sinitensis sit episcopus, ut merito existimari potest; jam observavimus eum ab errore suo emersum ad communionem catholicam rediisse, postquam de transmarinis partibus remeavit anno, ut videtur, quadringentesimo quinto, paulo antequam Augustinus epistolam centesimam quintam ad Donatistas conscriberet. Ante conversionem ejus, et eodem absente, 0199 Catholici, ac probabiliter ipse Augustinus, ad Sinitense castellum, ut mox diximus, presbyterum miserant. Eodem ad Ecclesiae communionem reverso, Donatistae praeconem allegarunt, qui clamaret Siniti: Quisquis Maximino communicaverit, incendetur domus ejus (Epist. 105, n. 4) . Notat Possidius Sermonem adversus Donatistas et contra idola, Siniti ab Augustino habitum (Possidius, in Indiculo, cap. 3) . Donatum Africae proconsulem monet Augustinus anno quadringentesimo nono vel quadringentesimo decimo, ut eos quos in agro Sinitensi haberet, ad Ecclesiae catholicae communionem hortaretur (Epist. 112, n. 3) . Idem sanctus Doctor miraculum narrans, quod in ipsius dioecesi contigerat, scribit secum fuisse Maximinum collegam suum, Sinitensis Ecclesiae praesulem (De Civit. Dei, lib. 22, cap. 8, n. 6) . Paulo post Lucilli meminit, qui castelli Sinitensis Hipponi-Regio vicini episcopus erat (Ibid., n. 11) , ex quo Stephani protomartyris reliquiae, anno quadringentesimo decimo sexto, delatae fuerant in Africam. Is forsan Maximini successor est. In collatione Carthaginensi nullus reperitur episcopus Sinitensis catholicus. Aderat Cresconius ex parte Donatistarum, qui eum haud dubie Maximino converso subrogaverant. Verumtamen iste Cresconius nullum episcopum catholicum sibi ex adverso consistere non dixit (Collat. Carthag. 1, cap. 202) .