Caput Primum. 1 Augustinus a Valerio collega deposcitur. 2 Megalius Numidiae primas falsi criminis nomine ordinationi ejus intercedit, cujus rei mox eum poenitet. 3 In suam ordinationem tandem aliquando consentit Augustinus, et cum Valerio sedet coepiscopus. 4 Ejus ordinatio facta anno Domini trecentesimo nonagesimo quinto exeunte. 5 Scribens ad Paulinum de sua eum ordinatione facit certiorem. 6 Hic de eadem ad Romanianum scribit, adjuncto carmine ad Licentium.

1. Augustinus presbyteri munere annos propemodum quinque digne perfunctus, ad episcopatum provehitur anno aetatis suae quadragesimo quinto proxime inchoato. Hunc honorem sanctus ille vir sibi ipse non sumpsit: sed hanc Dei curam, ait Paulinus, Africanae Ecclesiae meruerunt, ut verba coelestia Augustini ore perciperent (Epist. 32, n. 2) . Id beneficii divinitus collatum est paci et puritati cordis beati Valerii antistitis, qui non modo nullo in eum invidiae stimulo pungebatur, sed etiam partae a Presbytero suo gloriae prae caeteris exsultans gratulabatur (Possid., in Vita August., c. 8) . Ille ipse Augustinum presbyterum infra se non passus, suum fieri collegam, et coepiscopatus sarcinam subire compulit (Epist. 31, n. 4) . Primum quidem id solum satagebat atque suppliciter a Deo flagitabat, ut Augustinum haberet sacerdotii sui successorem (Epist. 32, n. 2) : sed cum semel vidisset, eum sibi propemodum ablatum esse, ut alteri Ecclesiae praeficeretur; seque etiam infirma valetudine affectaque jam aetate, ad onus episcopale sustinendum alterius indigere subsidio; secretis egit litteris apud Aurelium episcopum Carthaginensem, ut Augustinus ordinaretur episcopus, qui sibi in Hipponensi cathedra non tam succederet, quam collega et coepiscopus accederet. Voti compos factus est, et quod ab Aurelio exposcebat, rescripto impetravit (Possid., in Vita August., c. 8) .

2. Paulo post Megalius Calamensis episcopus, tum primas sive decanus episcoporum Numidiae, Hipponem-Regium venit, hanc Ecclesiam visitaturus. Ejus praesentia requirebatur ad episcopum ordinandum. Itaque Valerius arrepta occasione, Megalio caeterisque praesulibus qui tum forte aderant, totique Hipponensi clero, et universae plebi suum de promovendo ad episcopatum Augustino consilium, cunctis hactenus 0210 ignotum, aperit (Ibid.) . Quod quidem summo populi omniumque praesentium studio et gratulatione exceptum, ingentique acclamatione, ut facto compleretur, flagitatum est (Epist. 31, n. 4) . Unus cum Megalio renuebat Augustinus. Cur autem ei Megalius infensus esset, non constat: id unum liquet, eum iratum intercessisse illius ordinationi (Contra Cresconium, lib. 3, n. 92) , necnon scripsisse litteras, in quibus eum rei cujuspiam insimulabat (Ibid., lib. 4, n. 79) . Quaenam porro ea fuerit, nominatim et distincte non agnoscitur. Licet enim Augustinus proxime ante quam litterarum Megalii meminit, notet Petilianum Donatistam persuadere velle, ipsum amatoria maleficia mulieri cuidam praebuisse; simul tamen satis indicat, hanc calumniam ab uno Petiliano excogitatam, non ex illis litteris fuisse repetitam (Contra Litt. Petil., lib. 3, n. 19) . Utut est, testatur Augustinus, se Megalii litteras, nec si ille in accusatione perstitisset, minime curaturum fuisse. Verum cum Megalius in episcoporum concilio probare, quod Augustino objecerat, urgeretur, accusationis falsitatem agnovit, prolatam a se calumniam scripto manifeste damnavit, et a sancto concilio commissi in Augustinum delicti veniam petiit (Contra Crescon., lib. 3, n. 92) . Nec enim se ob titulum et dignitatem primatis a culpa sua emendanda immunem arbitratus est; verum illius divini oraculi sapienter meminit: Quanto magnus es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam (Eccli. III, 20) . Quapropter concilium ei, ut sibi ignosceretur humiliter petenti, clementer ignovit. Quod attinet ad illud concilium, si praesules qui primum Hipponem convenerant, non tam frequentes erant, ut possent concilium componere; sat magni momenti res erat ad illud vel ob eam unam causam convocandum: nisi forte aliqua synodus provincialis in Numidia tunc temporis alia occasione celebrata sit, quae hac ipsa de re cognoverit. Paulo post Augustinus ad Profuturum familiarissimum suum scribens de hujus Megalii obitu, ista continuo subjicit: Non desunt scandala, sed neque refugium; non desunt moerores, sed neque consolationes (Epist. 38, n. 2) . Sub haec multis ostendit iram esse fugiendam, ne odii tandem naturam induat. Deinde concludit asserens, se ista consulto scribere, ob ea quae nuper sibi dixisset Profuturus. Haud scimus an illa ad Megalii causam 0211 spectarent, in qua fortasse Profuturus jam tum episcopus, Augustini sui olim magistri partes suscepisset. Cum in Donatistarum manus epistola Megalii venisset, eam ad infamiae labem Augustino aspergendam adhibere tentarunt. Verum haud difficile Augustino fuit, eos accusatoris sui retractatione convincere. In collatione Carthaginensi Donatistae, qui semper in aliquam perturbandi occasionem imminebant, quaesierunt ab Augustino, quis eum ordinasset: quo nimirum inde litigandi ansam arriperent. Quapropter Augustinus ea de re, quae ad propositam quaestionem non pertineret, illis aliquandiu respondere distulit. At cum ex suo ipsius silentio eos proficere adverteret, illis confidenter respondit, se a Megalio episcoporum Ecclesiae catholicae in Numidia primate, eo tempore quo ille ordinare poterat, fuisse ordinatum; posse eos super hac re, quidquid liberet, expromere, suasque calumnias cum veritate connectere. Tunc illi, cum respondere, aut omnino hiscere non auderent, ad alia delapsi sunt (Collatione Carthag. 3, cap. 247) .

3. Ut Augustinum inaugurare Megalius, sic vicissim inaugurari Augustinus recusabat (Possidius, in Vita Augustini, c. 8) . Nec enim minor erat hujus modestia et religio, quam tot illustrium virorum, qui aetate illa, ut episcopatum susciperent, sicuti scribit, tenebantur inviti, perducebantur, includebantur, custodiebantur, patiebantur tanta quae nolebant, donec eis adesset voluntas suscipiendi operis boni (Epist. 173, n. 2) . Nam praeterquam quod episcopalis dignitatis onus reformidabat, ipsi veniebat in mentem, ab Ecclesiae consuetudine abhorrere, ut vivente adhuc episcopo alius eidem Ecclesiae praeficeretur. Certior tamen factus est, id novum et insolens non esse, prolatis ipsi plurimis, non Africanis modo, sed transmarinis etiam exemplis, quibus omnis excusatio ei praeclusa est (Possidius, in Vita Augustini, c. 8, et Augustinus, Epist. 31, n. 4) . Cum igitur divino consilio vehementer timeret obsistere, si quod tanta praesulis sui charitate tantoque populi studio sibi deferebatur, diutius recusaret; publicis eorum votis ac desideriis divinam sibi voluntatem denuntiari credidit. Dedit itaque manus, et curam ac dignitatis episcopalis insignia suscepit invitus. Scribit Paulinus ab hac inusitata ordinatione novum illius episcopatui splendorem ac decus accessisse; nec prius hoc credi potuisse, quam fieret (Apud Augustinum, Epist. 32, n. 2) . Id sane conceptam de Augustini doctrina et pietate existimationem comprobabat. Ea tamen ordinatio reprehensa est, et ipse Augustinus tum verbo, tum scripto confessus est, id octavo concilii Nicaeni canone fuisse prohibitum (Epist. 213, n. 4) , in quo sancta illa synodus satis aperte declarat, primariam suam intentionem eam esse, ut unicus cuilibet ecclesiae praesit episcopus, licet aliquando contrarium fieri permittat. Verum nec Augustino, nec Valerio tunc temporis notum erat illud concilii decretum, quod ubi scivit, concilii sanctionem accurate servavit. Nam auctor quidem fuit, ut statueretur, episcopos Donatistas, qui ad Ecclesiae communionem redirent, sedere posse cum episcopo catholico, sicut concilium Nicaenum Novatianis 0212 permiserat: verum praeter hujus generis perraros casus, in quibus inflicta ecclesiasticae disciplinae plaga majori reconciliationis bono abunde compensaretur, non patiebatur id ab aliis fieri, cujus ipsum poenitebat. Quamobrem cum arbitraretur procurandam sibi esse Heraclii presbyteri electionem, qui sibi succederet; eum tamen presbyterum reliquit, nec illius ordinationem promovit (Ibid., nn. 4, 5) . Hinc et illud statutum in conciliis sanciendum curavit, ut ordinandis omnium decreta Patrum ab ordinatore legerentur (Possidius, in Vita Augustini, c. 8) . Exstat decretum illud in concilio Carthaginensi tertio, cujus tertius canon in decimum octavum Codicis Africanorum canonum insertus haec habet: Placuit ut ordinatis episcopis vel clericis prius ab ordinatoribus suis placita conciliorum auribus eorum inculcentur, ne se aliquid contra statuta concilii fecisse poeniteat (Labbe, Conciliorum Collectione maxima, tomo 2, pag. 1057) ; sive, ut legitur in concilio Carthaginensi tertio, capite tertio: Placuit ut ordinandis . . . decreta conciliorum . . . fecisse asserant (Ibid., pag. 1167) .

4. Haec nimirum fuit Augustini promotio, cujus ille memoriam quotannis renovabat. Quemadmodum illis temporibus facere consueverant Urbis quoque antistites, qui plurimos ad hanc celebritatem episcopos convocabant. Legimus etiam episcopos Donatistas ad Optati sui Gildoniani natalitia frequentes convenire solitos (Epist. 108, n. 5; Contra Litteras Petiliani, lib. 2, n. 53) . Anniversarius iste dies consecrationis Augustini universae quidem Africae jucundissimus erat, cujus publica laetitia a Paulino expressa fuisse videtur in ea gratulatione, quam accepto hujus ordinationis nuntio statim edidit suis ad Augustinum litteris, in quibus has in voces gratabundus erumpit: Exsultemus et laetemur in eo qui facit mirabilia solus, et qui facit unanimes habitare in domo, quoniam ipse respexit humilitatem nostram, et visitavit in bono plebem suam: qui erexit cornu in domo David pueri sui, et nunc exaltavit cornu Ecclesiae suae in electis suis, ut cornua peccatorum, sicut per prophetam spondet, hoc est, Donatistarum, Manichaeorumque confringat (Apud August., Epist. 32, n. 2) . Haec autem festivitas Augustino moeroris potius et tristitiae dies erat, cum oneris ipsius humeris impositi, et rationis Deo reddendae memoriam ejus animo permolestam refricaret. Et quo fiebat aetate provectior, eo mentem acrius pungebat illa cogitatio. Exstat hanc in rem egregius prae caeteris sermo (Serm. 339, n. 1) ad plebem ipso die episcopalis ordinationis ejus habitus, in quo natalem Domini imminere dicit (Ibid., n. 3) . Facit haec observatio, ut consecrationem ejus, quam in hujus anni trecentesimi nonagesimi quinti finem referre visum est, nemo putaverit rejiciendam ultra annum trecentesimum nonagesimum sextum, quippe cum anno trecentesimo nonagesimo septimo sanctionibus concilii Carthaginensis tertii, die septembris prima, vel augusti vigesima octava celebrati subscripserit inter episcopos Augustinus: quo etiam impulsore, ut diximus, fuit in ea synodo constitutum, ut ordinandis episcopis vel clericis decreta conciliorum praelegerentur. 0213 Ne tamen illa ordinatio ponatur ante eumdem annum trecentesimum nonagesimum sextum, obstare videbatur alia observatio, quia videlicet librorum quos episcopus elaboravit, in ipso, ut loquitur, episcopatus sui exordio, primi sunt duo ad Simplicianum Mediolanensem, quem et in epistola nuncupatoria, et in libri principio patrem appellat: quo eum titulo putari potest exornasse, quod jam successisset Ambrosio, qui tamen ex hac vita non decessit nisi anno trecentesimo nonagesimo septimo, pridie nonas aprilis. Quare dum Augustini ordinatio trecentesimum nonagesimum sextum annum Christi praecessisse dicitur, eum annos propemodum duos feriatum nulla edita lucubratione traduxisse fatendum videtur: quod profecto vix credi possit de sancto illo doctore, qui curas, quas fratribus suis impendere tenebatur, in hoc potissimum se ponere dixit, ut iis et lingua et stilo suo, quas bigas in eo charitas agitabat, maxime serviret (De Trinit., l. 3, n. 1) . Verumtamen Prosper ad hunc annum trecentesimum nonagesimum quintum ita scribit: Augustinus beati Ambrosii discipulus, vir multa facundia doctrinaque excellens, Hippone-Regio in Africa episcopus ordinatur (Prosper in Chronic. ad annum 395). Quotquot Augustini gesta scripserunt, hanc adeo expressam auctoritatem velut epocham chronologicam ratam et fixam minimeque dubiam habuerunt. Itaque ut ne ab illa nos discedamus, quaeremus postea quo tempore conscripti sint libri ad Simplicianum; curve ille, licet adhuc presbyter, patris appellatione dignus haberi potuerit ab Augustino jam episcopo.

5. Comperto tempore ordinationis Augustini perspicuum est, potuisse Romanum et Agilem, per quos Paulinus posteriores ad eum litteras miserat, huic consecrationi interesse. Per hiemem haud dubie non sunt regressi, sed potius ineunte vere anni trecentesimi nonagesimi sexti; citius tamen, ac vellet Augustinus: nec eos ille sine molestia dimisit, quamvis unius Paulini revisendi gratia redire maturarent. Tanto utique dimittendi erant velocius, ait Augustinus, quanto vobis impensius obedire cupiebant. Sed quanto id cupiebant magis, tanto vos nobis praesentius exhibebant: eo quippe indicabant, quam chara vestra viscera essent. Tanto igitur eos minus dimittere volebamus, quanto justius ut dimitterentur instabant. Tradidit eis epistolam Paulino et Therasiae inscriptam, qua posterioribus litteris a Paulino acceptis respondebat. Nec in hac minus tenerum erga eum amorem, minusve ardens ejus videndi studium testabatur, quam in epistola per Romanianum delata. De sua ad episcopatum promotione certiorem eum fecit, ut illi significaret, se de profectione in Italiam, ejus invisendi causa, cogitare non posse, utque ipsum ecclesiasticis curis expeditiorem (nondum enim episcopus erat Paulinus) ad trajiciendum in Africam invitaret, tam ad sui caeterorumque solatium, qui dona divinitus in eum collata mirabantur; quam ad eorum institutionem, qui ea credere vel non poterant, vel nolebant, nisi prius ipsum ejusque sponsam praesentes intuerentur. Eo usque progreditur, ut dicat: Nescio si quidquam misericordius agitis, quam 0214 si tantum nolitis latere quod tales estis, quantum tales esse voluistis (Epist. 31, nn. 3, 6) . Ejus charitati commendat puerum (Vetustino nomen erat), qui reus et miser fuisse videtur. Romanianum pariter ejusque filium commendatione apud illum sua juvari cupit. Tres libros suos de Libero Arbitrio ad eumdem mittit. Exigit vicissim, ut quem scribere dicebatur adversus Paganos commentarium, ad se transmittat cum libris aliquot Ambrosii, quibus sanctus ille doctor imperitos quosdam et superbos, forsitan philosophos, qui Christum de Platonis libris profecisse contendebant, copiosissime refutavit. Nullus ex his Ambrosii libris modo superest nobis; sed tamen eos, cum Augustinus saepe velut cognitos laudet, haud dubie a Paulino sibi missos accepit. Orabat quoque Paulinum, ut panem, quem mittebat, benigne acciperet. Eumdem omnium fratrum Deo servientium nomine salutabat, ipsius etiam beati Valerii verbis, quem adhuc patrem suum nuncupat, quique eodem, quo ipse, Paulini videndi studio flagrabat. Ei praeterea Severi Milevitanae Ecclesiae antistitis officiosam urbanitatem exhibet. Quapropter haud scimus, an idem Severus sit, qui litteras ad Paulinum simul dedit: siquidem iidem fratres, qui Augustini epistolam et illius ordinationis nuntium ad Paulinum detulerunt, litteras pariter sanctorum episcoporum Aurelii, Alypii, Profuturi, et Severi eidem reddiderunt (Epist. 32, n. 1) . Facile tamen contingere potuit, ut idem Severus, qui primo urbanitatis tantum suae officia per Augustinum offerre Paulino voluerat, quadam postea necessitate compulsus ad eum ipse scripserit.

6. Jam Paulinus hos fratres Agilem et Romanum adhuc praesente Romaniano praestolabatur; verum nonnisi post illius discessum advenerunt. Postridie adventus illorum Romaniano scripsit, ut eum de optatissimis nuntiis acceptis faceret certiorem, et in primis de Augustini ad episcopatum provectione; qua de re, prout sanctum virum decebat, gratulatur. Deinde Licentium vehementer hortatur; quem per patrem primum alloquitur, ac post ipsum tam soluta quam stricta oratione compellat, quo flagrantissimae, ut ait, Augustini sollicitudini, quam in posterioribus litteris, suis renovarat, faceret satis. Optat ut haec Domini tuba, qua per Augustinum intonat, cordis illius pulset auditum. Sperat etiam pro sua in Deum fiducia, carnalia hujus adolescentis vota, fidei et votis Augustini cessura; cui videlicet nihil esset antiquius, quam ut, quem Romaniano patri dignum genuerat in litteris, hunc et sibi ipsi digne filium in Christo pareret (Apud August., Epist. 32) . Dubium non est, quin Paulinus Augustini epistolae responderit, et quin illud nobile per amicorum mutuam societatem et commercium, quod utriusque pietas fecerat, accurate studioseque foverit. Cujus si pauca nobis vestigia supersint, id temporum fato tribuendum est: hae siquidem litterae, ut et aliae innumerae, exciderunt. Caeterum Augustini ad Paulinum litteras non plures octo notat Possidius (In Indiculo, cap. 7) ; quem in editis numerum nunc habemus.