Caput XIV. 1 Augustinus Cirtam se conferens cum Alypio ad ordinandum Fortunatum episcopum, venit in colloquium cum Fortunio Donatistarum Tuburci episcopo. 2 Quonam tempore habitum sit istud colloquium. 3. Litterae ad Glorium aliosque Donatistas quosdam post colloquium scriptae. 4 De alia quadam collocutione cum iisdem habita ante congressum cum Fortunio. 5 Cum Fortunato Donatistarum episcopo disputationem per litteras aggreditur. 6 De Coelicolis.

1. Supra vidimus, Augustinum exacto propemodum mense ab obitu Megalii, scripsisse ad Profuturum Cirtensem episcopum. Videtur is paulo post e vita migrasse; nec enim diu episcopatum tenuit (Epist. 71, c. 1, n. 2) , et annis aliquot ante vita discessit, quam Augustinus librum de Unico Baptismo conscriberet (De Unico Baptismo, n. 29) . Successit ei Fortunatus, 0271 unus ex illis septem, qui ad Ecclesiae causam in celeberrima illa Carthaginensi collatione contra Donatistas propugnandum, anno quadringentesimo undecimo, ab universis Africae episcopis catholicis delecti sunt. Ob studium paupertatis laudatur ab Augustino, qui ejus ordinationi adfuit cum Alypio (Contra Litteras Petiliani, c. 99, n. 228) . Legimus enim ambos istos praesules una Cirtam festinanter se contulisse ad episcopi ordinationem (Epist. 44, c. 1, n. 1, et c. 3, n. 6) . Porro constat id contigisse ante collationem Carthaginensem, cui Fortunatusinter fuit. Cum Cirtam pergerent, transierunt Tubursico, cujus urbis episcopus ex parte Donatistarum erat Fortunius, homo confecta aetate, cu jus benignitatem laudarant apud Augustinum Donatistae aliquot, Glorius, Eleusius, et Felix, qui vicissim honorificam de Augustino mentionem Fortunio fecerant. Apparet vel ex verbo soletis, quo eos alloquitur Augustinus (Ibid., n. 1) , ipsi fuisse cum illis usum et consuetudinem: licet Hippone-Regio non essent oriundi, sed alia civitate, eaque Gelizae atque ipsi, ut videtur, Hipponi finitima (Epist. 43, c. 2, n. 5) . Solebant illi benignissime polliceri Augustino, non recusaturum Fortunium de componendo Ecclesiarum discidio cum eo colloqui (Epist. 44, c. 1, n. 1) . Quapropter cum Tubursicum venisset, renuntiavit Fortunio, se iis quae de ipso inaudierat, ad eum et videndum et compellandum induci. Annuit ille. Mox Augustinus, comitantibus non paucis, quos illi fortuitus casus adjunxerat, eum convenit, hoc illius aetati tribuendum arbitratus. Cum apud eum consedisset, frequens civium turba, quam hujus colloquii rumor per urbem dispersus accierat, eodem confluxit. In tanta tamen frequentia pauci admodum studio cognoscendae veritatis, quam plurimi vero sola disputationis curiositate permoti, velut ad spectaculum convenerant. Ex isto populi concursu orta est perturbatio: neque preces, neque minae tam Augustini quam Fortunii, necessarium disputationi silentium extorquere potuerunt. Res tamen utcumque agi coepta est, et per horas aliquot invicem sermones contulerunt. Augustinus ab ipso ferme disputationis exordio postulavit, ut verba ultro citroque prolata exciperentur a notariis; quo pacatior et modestior foret disputatio. Annuit aegre Fortunius. Sed notariis, qui aderant, excipere renuentibus, alii hoc munus aggressi, ob inordinatas perstrepentium interpellationes desistere coacti sunt. Fortunius primo contendit, per totum terrarum orbem diffusam esse communionem suam: sed affirmare non est ausus, posse se litteras communicatorias quocumque mittere. Quod si asseruisset, eum compulisset Augustinus, ut secum pariter ad Ecclesias in Scripturis apostolicis notatas scriberet. Tum Fortunius ad persecutiones a consectaneis suis, ut dicebat, toleratas delapsus est. Verum subjecit Augustinus, persecutiones eos solos numero beatorum adjungere, qui propter justitiam paterentur: ideoque si Macarius, de quo tam acerbe querebantur, eos ab exorto solum schismate divexarat anno trecentesimo quadragesimo octavo, nullum hinc suae causae commodum illos posse deducere. Respondit Fortunius, 0272 transmarinarum partium Ecclesias mansisse innocentes, donec consensissent in eorum sanguinem, quos Macariana persecutio sustulisset. Sed cum urgeretur, utrum consectanei sui saltem ad illa usque tempora cum Orientalibus Ecclesiis caeterisque orbis partibus in unitate mansissent: protulit epistolam, quam concilium Sardicense anno trecentesimo quadragesimo septimo scripserat ad Donatum, quem suum Carthaginensem esse contendebat. Patet Augustinum nullam hactenus hujus epistolae aut concilii Sardicensis habuisse notitiam. Verum cum in hac epistola Athanasium Alexandrinum, et Julium Romanum episcopum improbari vidisset, eam ex Arianorum officina prodiisse facile animadvertit. Petiit igitur ut ad accuratiorem temporum discussionem sibi liceret eam accipere, ac secum auferre. Renuit Fortunius, nec eum vel manu sua quidpiam adnotare permisit: quod tamen optabat Augustinus, ne sibi causa forsitan exigente petenda esset illa epistola, et alia supponeretur. Cum pergeret Fortunius justitiam suae partis ex eo certam velle intelligi, quia persecutionem passa fuerit; Augustinus ostendit, persecutionem ad jus causae probandum non satis habere momenti; idque confirmavit exemplis Maximiani ab ipsis Donatistis exagitati, et Ambrosii, quem christianum et justum fuisse negare cogebantur, a Justina divexati. Rursum Fortunius interventoris cujusdam, quem a nostris occisum dicebat, morte objecta, ab Augustino instanter quaerere coepit, quem justum putaret, qui occidit, an qui occisus esset. Statim ille ei uni nec probatae morti, cum multa alia, tum maxime opposuit apertum Circumcellionum furorem frequentesque caedes. Sed cum haec dissimularet Fortunius, neque a quaesitis desisteret; allatis ab Augustino Eliae gestis, quibus hic vir Dei plures pseudoprophetas manu sua peremisse narratur, videre demum coepit, justo saltem veteris Testamenti temporibus licuisse occidere. Perstitit tamen ut quaereret, num et hoc de novo Testamento posset probari. Ad quem Augustinus: sibi quidem in eo non occurrere justum ullum qui aliquem interfecerit, verumtamen liquido ibi demonstrari, sceleratos ab innocentibus in Ecclesia tolerandos esse; cum Christus ipse Judam toleraverit, et ei primum Sacramentum corporis et sanguinis sui porrexerit. Quo exemplo cum prope omnes moverentur, illud Fortunius eludere tentavit, asserens illam cum scelerato communionem non obfuisse Apostolis, quod non alium quam Joannis baptismum tunc temporis accepissent. Sed neque hic valuit Augustino, eos jam tum Baptismo Christi ablutos fuisse probanti, atque in eam rem confirmandam plura adhuc paranti, resistere. Inde vero sermonem ad id convertit, unde intelligere liceat, Donatistas persecutionem aliquam sibi tum impendentem timuisse. Nam petiit ab Augustino, quidnam si casus incideret, ipse esset facturus. Professus est Augustinus, se illi non consensurum, quin etiam pro virili parte obstiturum (Ibid., n. 11) . Reipsa tunc temporis ita sentiebat; sed experientia eum de sententia postmodum depulit (Epist. 185, c. 7, n. 25) . Jam de sedibus suis discessuri 0273 surrexerant, cum Fortunio Genethlii decessoris Aurelii in sede Carthaginensi lenitatem praedicante subjecit Augustinus: Ille tamen Genethlius, si in manus vestras incidisset, rebaptizandus censeretur. Fassus est Fortunius, constitutum apud suos fuisse, ut quisquis ad ipsos fidelium venerit, rebaptizetur: quod tamen eum invitum et cum dolore animi hanc eorum consuetudinem improbantis dicere, facile apparebat. Et re quidem ipsa totius civitatis testimonio constabat, quam esset a violentis sectae suae factis alienus, de quibus apud suos saepius conquerebatur, ut cum ipsis etiam catholicis in hoc colloquio condolebat. Quocirca convenit inter eos, violenta facinora, quae sibi invicem Donatistae et Catholici exprobrabant, in his disputationibus non esse proferenda. Schismatis adversus Caecilianum a Donatistis excitati quaestio agitanda restabat. Itaque Fortunium obtestatus est Augustinus, ut pacato animo ad tam gravem controversiam componendam secum adniteretur. Respondenti Fortunio, nolle Catholicos de his quaestionem haberi, pollicitus est Augustinus, se collegas suos, certe vel decem, qui suae sententiae subscriberent, exhibiturum. Idem ex parte Donatistarum spopondit Fortunius. Sub haec discessum est.

2. Postridie Fortunius Augustinum convenit, et rursus eadem de re egerunt, sed paucis; quoniam Augustinus Majorem Coelicolarum accersiverat, sermonem cum eo habiturus; et ad episcopum ordinandum quamprimum erat profecturus: ipsum quoque Fortunium cujusdam itineris necessitas urgebat. Quandoquidem Cirtam se conferret, dubitari non potest, quin istius civitatis ordinandus esset episcopus, Fortunatus videlicet Profuturi successor. Nam Profuturus, ut docuimus, Augustinum in episcopatu antecedebat, et ejus successor Fortunatus inter primarios erat in collatione Carthaginensi anno quadringentesimo undecimo. Constat porro hunc Augustini cum Fortunio congressum et colloquium contigisse ante annum quadringentesimum undecimum. Quod conjicere licet vel ex ipso Augustini animo a persequendis haereticis adhuc alieno. Perspicuum etiam est, Donatistas tunc quietos fuisse, totaque epistola eos plena frui libertate indicat; quod nunquam accidit ab anno quadringentesimo undecimo. Liquet pariter Augustinum, cum ei Fortunius pseudosynodi Sardicensis epistolam exhibuit, quid haec esset tunc ignorasse. Illam tamen in libris contra Cresconium ante annum quadringentesimum undecimum conscriptis memorat, et ut opus Arianum, quod jam diu prae manibus haberet, explodit (Contra Cresconium, lib. 3, c. 34, n. 38) . Hic praeterea Fortunius antiquior Augustino episcopus decessorat anno quadringentesimo undecimo: quippe cum Januarius, ut episcopus Tubursicensis in Numidia, ex parte Donatistarum, interfuerit collationi Carthaginensi. Sed ille Fortunius ipse est, haud dubie, qui decimus numeratur inter trecentos et decem episcopos concilii Bagaiensis anno trecentesimo nonagesimo quarto (Ibid., lib. 4, c. 10, n. 12) . Ubi in praedicto colloquio de Ambrosio sermo incidit, Augustini verba inducere possunt, 0274 ut sanctum illum praesulem in vivis adhuc egisse credamus: atque ubi actum est de persecutione Donatistarum in Maximianistas, nullus sermo factus reperitur de Praetextato et Feliciano, quos receperant sub initium anni trecentesimi nonagesimi septimi. Haec vero videntur postulare, ut istud colloquium non serius ineunte anno trecentesimo nonagesimo septimo habitum agnoscamus. Sed quia constat id Augustinum habuisse, cum ad ordinandum Profuturi successorem proficisceretur; ponendum esset Megalium, cui superstes fuit Profuturus tunc defunctus, obiisse ante ipsum annum trecentesimum nonagesimum septimum, atque anni fere spatium prius effluxisse, quam ejus in primatu successor renuntiaretur. Nam Crescentianus, qui ei successisse creditur, primas non fuit, nisi circa initium augusti anni hujus trecentesimi nonagesimi septimi. Licet autem Megalium inter et Crescentianum primas possit interseri, non tamen est, cur hoc ita contigisse asseramus. Quocirca malumus istud colloquium aut exeunte anno trecentesimo nonagesimo septimo reponere, aut potius ineunte anno trecentesimo nonagesimo octavo, dum Gildonis interitus persecutionis metum Donatistis propter Optatum suum Gildonis fautorem injicere poterat.

3. Postmodum Augustinus Eleusium et alios, qui de Fortunio ipsi verba fecerant, colloquii cum eo habiti certiores fecit: et hoc illi testimonium tribuit, in episcopis Donatistis difficillime repertum iri tam utilem animum et voluntatem, quam in isto sene perspexisset. Hos Donatistas per Domini sanguinem obtestatur, eum ut sui de prosequendo colloquio promissi commoneant; quo res jam coepta et magna ex parte gesta, tandem aliquando peragatur. Ad quam dirimendam monet, locum aliquem procul a tumultu et turbulenta hominum frequentia esse seligendum, sicut est villa Titiana, vel quivis alius in Tubursicensi aut Tagastensi dioecesi locus, in quo nulla sit ecclesia, qui tamen ab Catholicis et Donatistis incolatur, ut quisque apud hospitem communionis suae possit diversari: illuc deferendos esse canonicos codices, et si qua proferri debeant ultro citroque causae instrumenta; singulis deinde dubiis discutiendis, quantum res exegerit, vacandum. Denique Eleusium et alios rogat, ut quid hac de re sive ipsis sive Fortunio videatur, rescribant (Epist. 44, c. 6, n. 12) . Latet nos horumce negotiorum eventus, quae Augustino pacis procurandae causa charitas inspirabat.

4. Exstat adhuc altera Augustini epistola iisdem Glorio, Eleusio, Felicique inscripta, quibus adjungit Grammaticum et caeteros omnes quibus hoc gratum fuerit (Epist. 43) . In hac etiam epistola de schismate agitur, idemque ferme de Maximiano sermo est, qui in superiore: nihilque videtur obstare, quin eam sub idem tempus, imo paulo ante, conscriptam arbitremur. Optati Thamugadensis tyrannidem ibi summa dicendi libertate commemorat Augustinus, iis tamen verbis, quae illam nondum desiisse innuant. Demonstrat ibidem, quam juste civilibus poenis possent Donatistae mulctari: sed id potest optime referri ad tempora 0275 Macarii. Haec epistola memoria prodit collocutionem aliam, quam cum iisdem Donatistis in ipsorum civitate habuerat Augustinus. Cum enim de communione christianae unitatis cum illis ageret, prolata sunt ab iis gesta quaedam, in quibus Caecilianus et Felix a concilio Carthaginensi damnati perhibebantur. Ostendit illis Augustinus, quam vitiosum esset illud concilium, et qua ratione rescissum fuisset illius decretum a concilio Romano, quod ex episcopis a Constantino ipsorum Donatistarum rogatu missis constabat; a concilio Arelatensi; ab ipsomet Constantino, ad quem ipsi provocaverant; denique a proconsule, qui sua sententia Felicem purgaverat. Non erant Augustino prae manibus omnia haec causae instrumenta: sed statim accersenda curavit. Interea excurrit ad Ecclesiam Gelizitanam. Quae autem illa sit, quidve ibi egerit, nescimus. Inde reversus, cum bidui non pleni intermissione quaesita accepisset, singula uno die Donatistis recitari jussit. Ab actis coepit Cirtensis concilii: quae quia illorum nonnulli rejicere tentabant, causati verisimile non esse ab eis qui traditionis veniam in concilio Cirtensi obtinuissent, Caecilianum eodem crimine fuisse condemnatum; totum in eo negotio Secundi consilium latius exposuit. Jussit deinde recitari Gesta proconsularia de causa Felicis Aptungitani. Cum autem nonnemo ex eis Felicem suggillasset, quasi rem passus esset episcopo indignam, quod proconsulari judicio fuisset absolutus, et in illius causa quidam fuisset tormentis addictus; illius cavillatio, utpote absurda, caeteris displicuit. His ante meridiem lectis, post meridiem recitatae sunt Donatistarum preces ad Constantinum, acta concilii Romani, et Constantini litterae de judicio quod Mediolani secundum Caecilianum tulerat. Curaverat pariter Augustinus deferenda Gesta, quibus Nundinarius ostenderat, anno trecentesimo vigesimo, coram Zenophilo, corruptos fuisse Lucillae pecunia episcopos, ut Caecilianum condemnarent: sed ob temporis angustias recitari non potuerunt. Omnem illis haec Gesta discutiendi et exscribendi licentiam tribuit. Sub hoc igitur colloquium scripsit ad eosdem Donatistas, illos obtestaturus, ut haec Gesta inspicerent: et in re tanti momenti eis inculcanda pluribus immoratur. Ipso epistolae suae exordio non obscure indicat, posse a nonnullis improbari, quod ad homines a catholica communione alienos de salutis eorum negotio scriberet; qui tamen probarent, si de saecularibus negotiis id praestaret: Usque adeo, inquit, charus est hic mundus hominibus, et sibimet ipsi viluerunt! Eo libentius ad hosce Donatistas scribebat, quo propensiores eos videbat ad veritatem ex animo inquirendam, ut sincere eam, relicto, quem a parentibus accepissent, errore, sectarentur. Enimvero illius epistola de colloquio, quod cum Fortunio habuit, satis indicat eos non fuisse a concordia et pace alienos. Epistolam in haec verba concludit: Erit autem vobis hic sermo, quem de munere Dei novit ipse, quanta et pacis et vestra dilectione deprompsimus, correctio si velitis, testis vero etsi nolitis.

5. Nondum veritati animo tam infenso adversabantur 0276 Donatistae, ac proinde priores adhuc episcopatus annos agebat Augustinus, cum Honoratus illius partis episcopus, et Hipponi vicinus, significavit ei per Erotem, se libenter cum ipso per litteras de schismate collaturum, ut de re tanti momenti, ea qua par erat lenitate et animi tranquillitate dissererent. Augustinus, qui jam pridem illius colloquium expetebat, ejus sibi consilium multum placere rescripsit: et ut causam aggrederetur, demonstravit ipsi, cum Scriptura nobis polliceatur Ecclesiam Dei per orbem terrarum esse diffundendam, hanc prophetiam in Ecclesia catholica compleri. Quaerit itaque, ut respondere non gravetur, quo pacto, cum ita se res habeat, pars Donati possit esse Ecclesia illa divinitus praenuntiata, et quomodo Christus haereditatem suam in toto terrarum orbe sibi promissam sic amittere potuisset, ut in una solummodo Africae parte resideret (Epist. 49, n. 1) .

6. Notavimus supra, cum Fortunius veniret ad Augustinum, ab hoc sancto Praesule Majorem Coelicolarum accitum fuisse, ut cum illo aliquid loqueretur (Epist. 44, c. 6, n. 13) . Exstat horum Coelicolarum nomen in quibusdam legibus Honorii Augusti (Cod. Theod. de Haeret., lege 43, et de Jud. Coelic. ac. Sam. lege 19) ; nec satis liquet, quinam illi fuerint. Apparet tamen, non fuisse sectam haereticorum, neque hominum, opinamur, qui Judaicam professionem cum Christiana, sicut Nazaraei, consociantes, Christianorum sibi nomen arrogarent: cum Augustinus, qui eos probe noverat, in suo libro de Haeresibus, illorum mentionem non fecerit. Honorius in legibus anno quadringentesimo octavo et quadringentesimo nono latis, Coelicolas arguit novi dogmatis, novae superstitionis, et nominis hactenus inauditi. Fieri enim potuit, ut paucos ante annos se per Occidentem propagassent, aut ibi primigenium suum nomen nomine Coelicolarum commutassent. Praeterea discimus ab Augustino, eorum antesignanum seu Majorem, ut vocat, quem ipse Tubursico transiens accersiit, novum baptismi genus apud eos instituisse: quo sacrilegio jam permultos ille seduxerat (Epist. 44, c. 6, n. 13) . Quapropter hujusmodi secta, quae quamdiu nihil conjunctum atque commune cum Ecclesia haberet, in nullo ferme numero fuerat, eo postmodum exitialior exstitit, quo propius ad eam accedebat, et illius sacramenta tentabat usurpare.