Caput VIII. 1 Conditus est anno Christi quadringentesimo secundo liber contra Petilianum secundus. 2 Hoc libro epistolam illius integram confutat Augustinus. 3 Scribit ad Catholicos epistolam, qui liber de Unitate Ecclesiae non ab initio dicitur. 4 Petilianus pro responsione probra et maledicta ingerit in Augustinum. 5 Hujus ad Petiliani convicia et contumelias mira responsio. 6 Psalmum trigesimum sextum Carthaginensi plebi exponens Augustinus disputat contra Donatistas.

1. Quinto kalendas maias praesentis anni quadringentesimi secundi Anastasius papa de vita exivit: cujus quidem exitus nondum erat in Africa nuntiatus, quo tempore Augustinus librum contra Litteras Petiliani secundum componebat; in hoc enim Anastasii tanquam adhuc Petri cathedram occupantis recordatur (Cont. Litt. Petil. lib. 2, c. 51, n. 118) . At certe hunc librum caetera inter opuscula sua eo recensuit ordine, ut dici non possit ante praesentem annum elaboratus. Enimvero cum Petilianus ad primum Augustini librum secundo isto nondum absoluto responderet, Quod vultdeum clericum Donatistam in proprio gradu admissum querebatur (Ibid., lib. 3, c. 32, n. 37) : non igitur nisi post concilium idibus septembris anno quadringentesimo primo habitum Carthagine, ubi constitutio de Donatistarum clericis in suo honore recipiendis edita est. Praeterea quodam in loco secundi hujus libri te statur Augustinus, toleratam fuisse Optati Gildoniani tyrannidem recentibus temporibus (Ibid., lib. 2, c. 23, n. 53) : quae verba non unum et alterum tantummodo 0319 mensem, sed spatium temporis insigne quoddam ab illa tyrannide, quae sub finem anni trecentesimi nonagesimi octavi desiit, effluxisse significant. Qua observatione Baronii opinio, librum illum Augustini anno eidem supra trecentesimum nonagesimo octavo assignantis, funditus evertitur. Silentio praeterimus commemoratas in eodem libro leges Honorii de subvertendis idolis (Ibid., c. 92, n. 202) anni trecentesimi nonagesimi noni.

Denique Felicianum, omisso Praetextato, saepius nominat: quod certissime evincit, hunc jam e vivis abiisse: cum tamen eum, quo tempore Augustinus ad Generosum sub Anastasii pontificatu scribebat, adhuc superstitem fuisse viderimus (Epist. 53, n. 6) .

2. Quod autem ad causam attinet secundi libri adversus Petilianum, ex iis quae supra diximus licuit intelligere, epistolam ab hoc Cirtensi Donatistarum episcopo conscriptam adversus Ecclesiam, primo sancti Doctoris libro refutatam fuisse, non tamen integram; quippe cujus aliquam tantum partem, prementibus eam sedulo Donatistis, ipsi legere contigisset. Verum irrita illorum industria, tandem aliquando in Augustini manus tota pervenit. Nam Cirtenses quidam catholici inventam illam, exscriptamque eidem transmiserunt (Contra Litt. Petil., lib. 2, c. 1, n. 1; De Unit. Eccles., n. 1; Contra Cresconium, lib. 1, c. 1, n. 1) : qui statim ut illi cumulate responderet, suos tum de Trinitate, tum in Genesim libros interrupit (Retract., lib. 2, cap. 25) . Non quia, inquit Augustinus, ille novum aliquid dicit, cui non jam multis modis et saepe responsum est; sed propter tardiores fratres, qui ea, quae alicubi legerint, ad omnia paria referre non possunt, ita morem geram eis, qui me omnino ad singula respondere compellunt; ut quasi alternis sermonibus in praesentia disseramus. Verba ex Epistola ejus ponam sub ejus nomine, et responsionem reddam sub meo nomine; tanquam, cum ageremus, a notariis excepta sint. Ita nemo erit, qui me aliquid praetermisisse, aut propter indiscretas personas se non potuisse intelligere conqueratur: simul etiam ut iidem ipsi Donatistae, qui coram nobiscum disserere nolunt, per litteras, quas suis ediderunt, ita non effugiant respondentem sibi ad singula veritatem, tanquam nobiscum facie ad faciem colloquantur (Contra Petil., lib. 2, c. 1, n. 1) . Eadem ratione refellendis Fausti libris usus fuerat. Infra quidem dolere se testatur, quod sibi necesse sit dissolvendis nugis immorari, ne forte infirmis negotium facessant, eisque lapsus occasionem praebeant (Ibid., c. 92, n. 209) : at diligentia illa multo minus ipsi, quam Donatistis, molestiae afferebat. Petilianus enim quo se verteret non habens, ad calumniam confugit, contenditque eum responsionem suam in formam colloquii non sine mendacio concinnasse, quod nunquam sermones inter se miscuissent. Quid faciamus, inquit Augustinus, hominibus, qui tale cor habent, aut eos, quibus scripta sua innotescere cupiunt, tale cor habere opinantur (De Unit. Eccles., n. 1) ? Haec igitur fuit causa, cur in Petilianum librum secundum scriberet, et eum quidem satis prolixum. In eo enim ipsum quoque epistolae Petiliani initium, quod jam primo suo libro refutarat, iterum 0320 diluit. Ratus porro est, quae in medium afferebat, adeo Scripturarum auctoritate firmata esse omnia, ut a nemine, nisi qui divino verbo sese inimicum denuntiaret, negari possent. Neque etiam dubitavit asserere eos, qui prius epistolam Petiliani plurimi faciebant, perlecta ejusdem confutatione, ab utra parte staret veritas, tandem agnituros. Quibus tamen Petiliani, si quidem velit epistolam suam defendere, audiendi potestatem non adimit.

3. Interea fidelibus ad suae dispensationis curam pertinentibus eodem ferme tempore, quo edidit secundum librum in Petilianum, et antequam tertio manum admoveret, epistolam scripsit bene longam, cui nunc libro De Unitate Ecclesiae titulus est. Ibi Ecclesiae catholicae veritatem auctoritate Scripturarum confirmat, simulque demonstrat nihil ex illis, quod secum faciat, Donatistas proferre posse: cum ex apertis testimoniis, nulla contra eos non pugnent; ad probandam autem rem, de qua controversia est, non valeant ambigua, vel obscura, sicut nec allegorice dicta. Quibus tamen Donatista quidam episcopus Hippone inter concionandum usus, miras sibi pepererat acclamationes eorum, qui speciem a solido non secernentes, aliquid novi in suae sectae gratiam afferri laetabantur. Patet quoque Donatistas proferre solitos patrata per suos miracula, beneficia ad mortuorum suorum memorias precantibus indulta, visa tandem suis quibusdam coelitus immissa. Removeantur ista, inquit Augustinus, vel figmenta mendacium hominum, vel portenta fallacium spirituum. Aut enim non sunt vera quae dicuntur, aut si haereticorum aliqua mira facta sunt. magis cavere debemus: quod cum dixisset Dominus quosdam futuros esse fallaces, qui nonnulla signa faciendo, etiam electos, si fieri posset, fallerent; adjecit vehementer commendans, et ait: «Ecce praedixi vobis » (Matth. XXIV, 25.) Porro si aliquis in haereticorum memoriis orans exauditur, non pro merito loci, sed pro merito desiderii sui recipit sive bonum, sive malum. Et multi irato Deo exaudiuntur; et multis propitius Deus non tribuit quod volunt, ut quod utile est tribuat. Nonne legimus ab ipso Domino Deo nonnullos exauditos in excelsis montium Judaeae; quae tamen excelsa ita displicebant Deo, ut et reges qui ea non everterent, culparentur, et qui everterent, laudarentur? Unde intelligitur, magis valere petentis affectum, quam petitionis locum. De visis autem fallacibus legant quae scripta sunt, et quia ipse satanas transfigurat se tanquam angelum lucis (II Cor. XI, 14) , et quia multos seduxerunt somnia sua (Eccli. XXXIV, 7) . Audiant etiam quae narrent Pagani de templis et diis suis mirabiliter vel facta, vel visa. Exaudiuntur ergo multi et multis modis, non solum Christiani catholici, sed et Pagani, et Judaei, et haeretici, variis erroribus et superstitionibus dediti. Exaudiuntur autem vel ab spiritibus seductoribus; qui tamen nihil faciunt, nisi permittantur, Deo sublimiter atque ineffabiliter judicante quid cuique tribuendum sit; sive ab ipso Deo, vel ad poenam malitiae, vel ad solatium miseriae, vel ad admonitionem quaerendae salutis aeternae. Ad ipsam vero salutem ac vitam aeternam nemo pervenit, nisi qui 0321 habet caput Christum. Habere autem caput Christum nemo poterit, nisi qui in ejus corpore fuerit, quod est Ecclesia, quam sicut ipsum caput in Scripturis sanctis canonicis debemus agnoscere, non in variis hominum rumoribus et opinionibus et factis et dictis et visis inquirere (De Unitate Eccl., c. 18, n. 46) . Hac in epistola Praetextatum Assuritanum in Donatistarum communione jam diem obiisse, Felicianum autem Mustitanum in eadem adhuc degere significat (Ibid., n. 46) . Quo loco de persecutionibus agit (Ibid., n. 55) , leguntur nonnulla, quae tametsi ad Honorii leges anni quadringentesimi quinti referri queant, pertinere putamus ad superiores alias, quae vel in Donatistas nominatim, vel generatim in quosvis haereticos promulgatae sunt. Petiliani sane responsionem, quae tertio Augustini contra eum libro confutatur, nondum viderat sanctus Doctor, cum istud opus composuit: quandoquidem in ejus exordio a Petiliano postulat, ut vel eidem huic operi, vel primis duobus contra ipsius litteras libris a se editis respondeat. Quia porro id ante praestitit Petilianus, quam secundum suum librum adversus illum absolvisset Augustinus (Retractationum lib. 2, cap. 25) ; nonnisi ejusdem primo potuit respondere (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 1) . Ergo hujusce libri locos nonnullos aggrediebatur; quibus tamen nullo pacto satisfaciebat: complures vero intactos prorsus omittebat (Ibid., nn. 22, 23, 60-62) . Ac nominatim ubi ad illam venit quaestionem, Cur Maximianistarum baptismum quos damnaverant susceperunt, omnis eum etiam simulata pugna defecit; nec inde se extricare valuit, nisi ad secundum quem pollicebatur librum remittendo (Ibid., n. 42) .

4. Tandem cum expertus esset, tantam esse circa causae caput debilitatem suam, illud deserere maluit. Simulque elegit materiam, ubi ipsius eloquentia partium suarum asseclis magis probaretur. Hi porro tam implacabiliter sancto Praesuli infensi erant, ut quisquis in ejus gratiam loqueretur, hoc ipso illum inimici loco haberent. Quapropter eumdem pro Ecclesia, in quam quid diceret non inveniebat, substituit; atque eo pacto fit, ut cum Augustino loquamur, summa inopia copiosus (Ibid., n. 24) . Iram suam omnem in eum vertit (Retractationum lib. 2, cap. 25) . Eum innumeris conviciis proscidit (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 17) . Sed cum multa de ipso effutiisset, nihil tamen dixit, nisi quod vel esset omnino falsum, vel reprehensione nulla dignum, aut saltem ad eum post acceptam Baptismi gratiam nullo modo pertineret. Qua in re Petilianus judicium neglexit cordatorum hominum, qui illum non ob aliud, quam ob infirmitatis propriae conscientiam, negotium quodam modo publicum privato jurgio mutare erant deprehensuri. In vitam, quam Augustinus ante conversionem duxerat, copiosis verbis declamabat, affictis etiam delictis, quae nunquam ille perpetraverat, iis vero in quae reipsa inciderat, quandoque praetermissis (Ibid., n. 11) . Quasdam ex ejus Confessionibus voces in alienum sensum detorquebat (Ibid., n. 20) . Asserebat eum presbyterii officio functum apud Manichaeos, quorum 0322 ei omnia flagitia attribuebat (Ibid., nn. 20, 19) . Hoc etiam amplificabat uberius, nempe Augustinum, ut pro certo ponebat, ex Africa tanquam Manichaeum anno trecentesimo octogesimo sexto coactum exsulare: cum tamen ante hunc annum amplius jam anno Mediolani versatus esset (Ibid., n. 30) . Imo eum temeritate non ferenda eodem errore adhuc teneri contendebat (Ibid., n. 11) . Tertulli oratoris, a quo accusatus fuerat Paulus (Act. XXIV, 1) , ei, ob rhetoricam quam docuerat, nomen imponebat: simulque ut vim illam argumentandi, qua Donatistas oppugnabat, in invidiam vocaret, eum pro dialectico traducebat; et eo conferebat omnem eloquentiae suae tumorem ac strepitum, ut dialecticam tantummodo ad confirmandum mendacium valere persuaderet (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 19) . Sententiis utebatur adversus quosdam latis, quorum nonnulli sancto Viro ignoti erant, atque ipsum delicti convictum teneri vel hoc solo volebat, quod eum absentem, interrogatus in judicio aliquis e numero quondam amicorum ipsius, defendendi sui causa nominaverat. Epistolarum ejus titulos, quo illius reprehendendi ansam aliquam arriperet, a se vel a suis pro libidine inscriptos referebat. Cumque sanctus Vir amico cuidam suo atque uxori ejus significasset, eis se panem benedictionis ergo mittere, sub his eulogiis abominanda scelera contineri affirmabat; nec puduit eum communi omnium sensu repugnante dicere, amatoria maleficia mulieri data nomine sacri illius muneris, cujus maritus non solum conscius, verum etiam consors ac particeps fuit (Ibid.) . Quippe citato loco libri contra Petilianum post verba, marito non solum conscio, lectioni quae ex Erasmi conjectura obtinuit, verum etiam favente, praeferendum putamus, verum etiam consorte, aut, participe. Veri enim simile est illic a Petiliano notari, atque ad putidam adeo calumniam detorqueri, quod Augustinus Paulino et ejus uxori Therasiae scribens simpliciter ait: Panis quem misimus, uberior benedictio fiet, dilectione accipientis vestrae Benignitatis (Epist. 31, n. 9) . Praeterea Petilianus eorum habendam esse rationem contendebat, quae adversus Augustinum presbyterum episcopale munus adhuc ineuntem iratus scripserat Megalius: quod vero is peccati hujus a sancto concilio mox veniam poposcerat, pro nihilo ducendum volebat. Imo et quod ei ut sibi ignosceretur humiliter postulanti clementer ignotum esset, criminabatur (Contra Litteras Petiliani, lib. 3, n. 19) . Accersebat furti crimine Augustinum, quod is textum illius referens, duas dictiones quae ab exemplo ad se transmisso aberant, nec ullo modo faciebant ad quaestionem praesentem, omisisset (Ibid., nn. 18, 21, 19, 20) . Ipsi demum, quod monastici in Africa instituti auctor exstitisset, crimini dabat (Ibid., n. 48) .

5. Longe opinione fallebatur Petilianus, si sperabat fore, ut Augustinum hoc agendi modo ab Ecclesiae defensione ad propriam avocaret. Ipsi res erat cum eo viro, qui non alliciendis ad se hominibus, sed iis ad Deum secum convertendis desudaret; qui paratus 0323 esset suam ipsius causam citius, quam catholicae Ecclesiae deserere; qui denique deprimere sese atque abjicere, Ecclesiam autem domum Dei praedicare ac extollere vehementer cuperet. Domum Dei mei, ait, cujus decorem dilexi, praeconio vocis extollam, me vero humiliabo et abjiciam (Ibid., n. 2) . Falsa adversariorum opprobria, quae praedicando eloquia veritatis, et erroris vaniloquia convincendo, in se concitarat, non modo tristitiam ipsi nullam, sed etiam abundantissimam consolationem afferebant, non intuenti videlicet quam esset amarum, sed quam falsum quod audiebat, et quam verax pro cujus nomine hoc audiebat, qui mercedem multam toleratis ejus causa opprobriis pollicetur (Ibid., n. 7) . In contumeliis Petiliani cogitabat diaboli fraudem, qua eum in odium hominis, à quo tam indigne tractabatur, studeret impellere. Quapropter in id incumbebat Vir sanctus vigilanti magnoque animo, ut inimicum alium occultum affligeret, alium diligeret manifestum, et huic precibus suis divinam misericordiam conciliaret (Ibid., n. 14) . Itaque necessariam in eum responsionem editurus, nullo pacto regulam illam violavit, quam in sermonibus scriptisve in se contumeliosis solitus erat servare; qua videlicet haud quaquam justo suo dolori, sed auditorum seu lectorum commodo serviebat, dum errores adversarii invictis argumentis potius, quam probra probris vincere nitebatur. Id igitur unum in tertio contra Petilianum libro egit, ut planum faceret, Petilianum eorumdem librorum primo, quem is refellendum susceperat, nullo modo respondisse: atque eam rem ita dilucide commonstraturum se pollicetur, ut a Donatistis ipsis, quantumvis partibus suis addicti essent, vel Augustino infensi, si modo illos utriusque scripta pervolvere non pigeret, certo agnosci posset (Ibid., n. 15) . Nihil sane aliud ad hunc finem requirebatur, quam ut primum ejus librum cum Petiliani responsione componerent: at ejus in homines tardioris ingenii chariritas evicit, ut addito tertio libro majorem adhuc quaestioni lucem admoveret (Retract. lib. 2, cap. 25) . In eo primum Petiliani convicia cum insigni animi simplicitate ac mansuetudine propulsat. Declarat se vitam omnem suam Baptismate accepto superiorem detestari, neque ejus velle recordari, nisi ut illius gloriam praedicet, qui me, inquit, per gratiam suam et a me ipso liberavit. Unde illam vitam meam cum vituperari audio, quolibet animo id faciat qui hoc facit, non usque adeo sum ingratus, ut doleam: quantum quippe ille accusat vitium meum, tantum ego laudo medicum meum (Contra Litt. Petiliani, lib. 3, n. 11) . Quod autem spectat ad illam vitae ipsius partem, quam post Baptismum egit, nulla quidem egebant defensione exteriora ejus facta apud Ecclesiae filios, quibus ejus vivendi ratio perspecta erat; qui vero illam necdum satis notam habebant, eos sperare poterat non tam iniquos futuros, ut professi inimici, qualis erat Petilianus, quam notorum suorum, testimonio plus tribuerent auctoritatis. Si vero Petilianus intimos quoque animi recessus rimari vellet; erat eorum, quae hic agebantur, sola Augustini conscientia testis, et de iis fidem ipsius verbis 0324 omnino haberi oportebat. Atqui testatur se, quamvis illud Apostoli, Nihil mihi conscius sum (I Cor. IV, 4) , sibi usurpare non liceat; affirmare tamen vere et coram Deo posse, conscientiam suam nihil agnoscere eorum, quibus vitam a se post Baptismum actam Petilianus inficere moliebatur (Contra Litt. Petiliani., lib. 3, n. 9) . Sed tantum abest, ut ad capessendam suam defensionem inducere Ecclesiam velit, ut contra, illud adversus haereticos probandum suscipiat, nimirum abdicandam esse humanam fiduciam, quo gloriam ac spem nostram omnem in Deum unum transferamus; proindeque nec domum Dei, propter malos qui in ea nunc tolerantur, deserendam esse. Itaque Catholicos, qui veritatem in ipso diligebant, illamque ex ore ipsius cum voluptate audiebant, securos esse, non quidem ob honorificam, qua apud illos valebat, existimationem, verum ob eam spem, quam in Deo ipso iidem collocarant (Ibid., n. 3) . Donatistas vero, non qualis esset ipse, qualemve eum Petilianus esse diceret, expendere debere; sed quanta argumentorum vi et efficacia ab eo demonstrabatur, Ecclesiam catholicam, cujus causam, qualis qualis ipse esset, propugnabat, victoriam de eorum erroribus reportare (Ibid., nn. 11, 12, 17) . Dein urgere Petilianum, ut omissis inutilibus conviciis, ad ea responderet (Ibid., n. 18) . Neque etiam operosius alios nonnullos purgat, quos in scripto suo incessebat idem Petilianus. Etenim quod Augustinus contenderet, ab Ecclesiae communione non licere cuiquam eo obtentu discedere, ut se a malis, qui convinci minime possint, secernat; id ille in alienum sensum rapiens, quaevis scelera apud Catholicos impunita remanere asseverabat (Ibid., nn. 43, 44) . Cui rei ut fidem faceret, episcopum quemdam ob Sodomitarum crimen dignitate abdicatum, ita ut in ejus locum alius jam suffectus esset, dictitabat in pristinum gradum postea restitutum fuisse. Cui Augustinus id unum reponit, Petilianum nescire quid dicat. Hic alterius etiam publice apud Donatistas poenitere jussi mentionem faciebat: quod per calumniam dictum innuere videtur Augustinus. Injiciebat similiter, quemdam Quodvultdeum, quem duplicis adulterii quasi convictum a communione resciderant Donatistae, tamen ad honores ecclesiasticos (nam eum esse Petiliani sensum constat) fuisse a Catholicis admissum (Ibid., n. 37) . Sed illud non ante factum fuerat, quam se ille esse extra noxam, vel demonstrasset, vel saltem persuasisset universis. Contendit autem sanctus Praesul, eum injuria disciplinae neglectum Ecclesiae affingere. Exstant innumerabilia documenta, inquit, in his qui vel episcopi vel alterius hujuscemodi gradus clerici fuerunt, et nunc degradati, vel pudore in alias terras abierunt, vel ad vos ipsos aut ad alias haereses transierunt, vel in suis regionibus noti sunt (Ibid., n. 43) . Milevitanum quemdam Honorium, qui forte Severi in episcopatu praecessor exstitit, nominatim designat (Ibid., n. 44) . Huic Splendonium addit in Galliis diaconatu exutum, qui cum Cirtam venisset, a Petiliano denuo baptizatus, atque ad presbyterii gradum evectus fuit. Qua re impulsus Fortunatus 0325 Catholicorum Cirtensium episcopus, transmissos ad se illius exauctorationis codicillos palam recitari jussit. Ac Petilianus ipse perfidiam execrandam ab eodem Splendonio perpessus, eum post abjicere coactus est. Verum cum Petiliano probari oporteret, praves quoque ministros apud Donatistas aliquantisper latilare; necessum habuit ei Cyprianum indicare Thubursicuburensem episcopum, quem cum meretrice in lupanari deprehensum Primiano episcopo suo Carthaginensi obtulerant; a quo ea de causa damnatus et abjectus fuerat; nec tamen eorum, quos ille baptizaverat, quisquam baptismum iterare compulsus est (Cont. Litt. Petil., lib. 3, n. 40) . Librum suum claudit hisce verbis appellans Donatistas: Sed interea vos, quos inter me et illum judices posui, sapitisne aliquid inter verum falsumve discernere, inter inflatum et solidum, inter turbidum et tranquillum, inter tumidum et sanum, inter divina praedicta et humana praesumpta, inter probationes et criminationes, inter documenta et figmenta, inter causae actionem et causae aversionem? Si sapitis, bene et recte: si autem non sapitis, nos vestri curam gessisse non poenitebit; quia etsi cor vestrum ad pacem non convertitur, pax nostra tamen ad nos revertetur (Ibid., n. 71) . Quod ad secundum Petiliani librum, in quo is de Maximianistis acturum se promittebat; de eo non secus loquitur Augustinus, ac de nunquam sibi viso: etiamsi hoc compertum habere se testetur, nimirum in illo nihil, quod sit rationi consentaneum, posse reperiri.

6. Quae in fine expositionis in Psalmum trigesimum sextum refert, ea cum libro adversus Petilianum tertio tantum habent affinitatis, ut eodem ferme tempore factam ab illo fuisse haud difficulter credideris. In ea testatur Donatistas, eo quod successionem suam tueri non valeant, linguam in ipsum convertere, et nota ignotaque juxta effutire. Quae sciunt, ait Vir sanctus, praeterita nostra sunt: fuimus enim aliquando, sicut dicit Apostolus, stulti, et increduli, et ad omne opus bonum reprobi (Tit. III, 3) . In errore perverso decipientes et insanientes fuimus: non negamus; et quantum praeteritum nostrum non negamus, tanto magis Deum qui nobis ignovit laudamus. Quid ergo, haeretice, dimittis causam, et is ad hominem? Vituperas mala mea praeterita, quid magnum facis? Severior sum ego in mala mea, quam tu: quod tu vituperasti, ego damnavi. Utinam velles imitari, ut et error tuus fieret aliquando praeteritus. Quod autem modo reprehendunt, addit Augustinus, non norunt. Sunt quae adhuc in me reprehendant: sed tamen multum est ad illos, ut haec noverint. Multa enim ago in cogitationibus meis, pugnans adversus malas suggestiones meas, et habens conflictationem diuturnam, et prope continuam cum tentationibus inimici subvertere me volentis. Gemo ad Deum in infirmitate mea; et novit quid parturit cor meum, ille qui novit partum meum (Enarr. in Psal. XXXVI, serm. 3, n. 19) . Quid autem simus, ille novit ad quem gemimus (Ibid., n. 20) . At non diu in sui defensione immoratus, liberam illis, quidquid libuerit, de se judicandi facit potestatem (Ibid., n. 19) . Carthaginenses autem catholicos, apud quos loquebatur, et quorum in se benevolentiam ex ea, qua illos 0326 ipse complectebatur, charitate perspectam sibi esse affirmabat, obsecrat causam ejus deserant, et ea de re cum Donatistis contentionem nullam ineant; urgeant vero circa Ecclesiae controversiam, quam a sua ipsius negabat ullo modo pendere (Ibid., n. 20) . Quid enim ego sum, quid sum? inquiebat. Numquid Catholica ego sum? numquid haereditas Christi diffusa per gentes ego sum? Sufficit mihi ut in ea sim (Ibid., n. 19) . Et iterum qua ratione ad rei caput revocandi sint Donatistae, declarat in hunc modum: Prorsus, qui me dicis malum, dico et ego alia innumerabilia: cito aufer de medio, fini causam meam; de re age, Ecclesiae causam attende, ubi sis vide. Veritas tibi undelibet loquatur, esuriens accipe; ne nunquam ad te perveniat panis, dum semper quid reprehendas in vasculo fastidiosus et calumniosus inquiris (Ibid., n. 20) . Hanc orationem Carthagine ab eo habitam diximus, siquidem manifesto intelligitur, eam et extra propriam Augustini Ecclesiam, et in eadem urbe, ubi ipsius adolescentiae errata quam maxime vulgata fuerant, pronuntiatam esse (Ibid., n. 19) . Itaque non est cur miremur, si Cypriani mentionem ibidem faciat (Ibid., n. 13) . Ac primo quidem antequam Psalmum aggrediatur, Evangelium de judicio, videlicet, Duo in agro (Matth. XXIV, 40) , etc., interpretatur (Enarr. in Ps. XXXVI, serm. 1, n. 2) . Habita prima illa concione cogitantem de reditu assiduae pluviae retinuerunt, et interim ne sine fructu abiret ista mora, eum Catholici rogarunt, coeptam ejusdem psalmi expositionem prosequeretur (Ibid., serm. 2, n. 1) . Quorum precibus cum annuisset, orationis serie perductus in Donatistarum mentionem, synodalis Maximianistarum adversus Primianum epistolae magnam partem recitavit (Ibid., n. 20) : in quo argumento tam diu moratus est, ut nec tum quidem Psalmum potuerit absolvere. Illum ergo tertio repetiit, a Deo ipso nolens volens revocatus, id est non secundum dispositionem suam retardatus, ut debitum omnino dissolveret (Ibid., serm. 3, n. 1) . Curasse videtur, ut alia quoque non pauca, praeter Maximianistarum synodum, instrumenta ad Donatistas spectantia publice in ecclesia legerentur: siquidem excusat multas chartas, multa quae in canone Scripturarum non continerentur, recitata esse; verum cur id factum sit, causam praebuisse Donatistas. Nam etsi reprehendent haec, inquit, quia vobis talia legimus; nos reprehendamur, dum vos instruamini (Ibid., n. 18) . Felicianum Mustitanum etiam tunc superstitem extitisse significat (Ibid., serm. 2, nn. 20, 22) ; quem postea ferme nunquam memorat, nisi solum; quod planissime arguit, Praetextatum jam tum in vivis agere desiisse. Tangit ibidem sanctus Praesul nonnulla Donatistarum acta, in quibus Catholicos traditorum progeniem vocitabant, dictitabantque gladios suos acuere; cum ipsi neque ablata repeterent, neque armis sese aliis quam Evangelio tuerentur (Ibid., n. 18) . Et sane dubium non est, quin hoc illud instrumentum sit, quod apud magistratum Carthaginensem confecit Primianus, scatens verbis in Catholicos admodum conviciosis, in quibus et haec legebantur: Illi auferunt aliena, nos intermittimus ablata (Contra Cresconium, 0327 lib. 4, n. 57) . Quod scriptum omnibus communionis suae episcopis misit (Enarr. in Ps. XXXVI, serm. 2, n. 18) : nec aliud, ut credere licet, continebat, quam responsionem ab eo vulgatam anno quadringentesimo tertio jam exeunte mense septembri: quo tempore de colloquio cum Catholicis ineundo interpellatus est. Constat enim eum tunc in hunc modum respondisse: Indignum est, ut in unum conveniant filii martyrum, et progenies traditorum (Codice Canonum Afric., cann. 91, 92, etc.) . In hoc igitur rerum statu Augustinus, qui synodo Carthaginensi septimo calendas septembris interfuerat, Psalmum trigesimum sextum, antequam Hipponem rediret, exposuit: cum jam tertio libro contra Petilianum, non longo ante tempore, supremam manum imposuisset. Ad haec citat Augustinus ex libello, quem Primianus ad magistratum Carthaginensem detulerat, illa verba: Parentes nostros vestri majores variis exsiliis vexaverunt (Ad Donatistas post Collat., n. 20) ; necnon et isthaec alia: Illi portant, inquiebat, multorum imperatorum sacras, nos sola offerimus Evangelia (Ibid., n. 53) . Augustinus post libros contra Petilianum, eos proxime recenset, qui in Cresconium inscribuntur (Retract. lib. 2, cap. 26) , quamvis hos ultimos non ante annum quadringentesimum quintum elucubraverit. Quod utique factum putamus, ob argumenti cognationem: cum utrisque Petiliani epistola occasionem dederit. Nec hinc quisquam facile nobis persuadeat, inter utrumque opus nullum aliud medium prodiisse. Nec nos tamen ullum interjiciemus, ni forte suppetant evidentissima argumenta, ut Augustini, quantum in nobis est, ordini studiose insistamus.