Caput II. 1 Hipponensium Donatistarum immanitas 2 Caeciliani praesidium implorat Augustinus. 3 Schismaticorum in reliqua Africa furor. 4 Sanguine illorum manibus fuso floret Ecclesia. 5 Legatos ad Imperatorem mittunt Donatistae. 6 De illorum injuriis apud Januarium queruntur Hipponenses clerici.

1. Si quid fiduciae in causa sua reposuissent Donati sectatores; cum se tantopere vi legum imperialium urgeri viderunt, amplectendum illis Catholicorum exemplum fuerat: ita ut ipsos ad colloquium, veritatis illustrandae gratia, provocarent (Epist. 88, n. 7) . Verum hac ratione agendi neglecta, viam plane contrariam inierunt, statueruntque pluribus adhuc, quam antea, facinoribus debacchari, et leges eodem illo furore conculcare, quo iis ferendis causam praebuerant (Epist. 108, n. 18) . Quotidie vestrorum, inquit Augustinus, incredibilia patimur facta clericorum et Circumcellionum, multo pejora quam quorumlibet latronum atque praedonum. Namque horrendis armati cujusque generis telis, terribiliter vagando, non dico ecclesiasticam, sed ipsam humanam quietem pacemque perturbant. Nocturnis aggressionibus clericorum catholicorum invasas domos nudas atque inanes derelinquunt. Ipsos etiam raptos, et fustibus tunsos, ferroque concisos, semivivos abjiciunt. Insuper novo et antehac inaudito sceleris genere, oculis eorum calcem aceto permixto infundentes et infercientes, quos evellere compendio poterant, excruciare amplius eligunt, quam citius excaecare. Nam primo tantum calce ad hoc facinus utebantur; sed posteaquam illos quibus hoc fecerant, cito salutem reparasse didicerunt, acetum addiderunt (Contra Crescon., lib. 3, n. 46) . Praecipue vero in Hipponensi dioecesi feritatem illam exercuerunt, barbaris ipsis incognitam (Epist. 111, n. 1) . Quapropter Hipponenses clerici ea de re anno 0354 sequenti apud Primatem Donatistarum expostularunt. Vivunt ut latrones, aiunt illi, moriuntur ut Circumcelliones, honorantur ut martyres, et tamen nec latrones aliquando audivimus, eos quos depraedati sunt, excaecasse. Occisos auferunt luci, non vivis auferunt lucem (Epist. 88, n. 8) . Illis in Collatione exprobrata est ea diritas, tanquam quae quodam modo ipsius daemonis in Job crudelitatem superaret (Brevic. Collat. 3, n. 22, et Collat. Carthag. 3, cap. 298) . Membra etiam caetera plagis horrendis vulneribusque sauciarunt. Depraedantur etiam domos aliquas, et incendunt: fructus aridos diripiunt, humidos fundunt (Epist. 111, n. 1) . Arma sibi ingentia et terribilia fabricarunt, quibus armati per diversa discurrunt, comminantes atque anhelantes caedes, rapinas, incendia, caecitates (Epist. 88, n. 8) . Quo terrore in animos hominum injecto, complures adeo percellebant, ut se paterentur iterato Baptismate funestari (Epist. 111, n. 8) . Ita fiebat, ut inter gravissisimas leges, quae fuerant in eos promulgatae, ac de quibus perinde ac de vexatione dirissima querebantur, non modo in possessionibus et suis et alienis securi sederent, verum et orthodoxos, supra quam credi possit, afflictarent. Insuper etiam, narrant Hipponenses clerici, si quas mortes sibi ultro ingerunt, nobis volunt esse invidiosas, vobis gloriosas. Quod nobis faciunt, sibi non imputant; et quod sibi faciunt, nobis imputant (Epist. 88, n. 8) . Tantae tamque inauditae feritatis, qua vel apud ipsos partium suarum sectatores in invidiam vocabantur, legum timor non tam causa erat, quam dolor ex profectu catholicae Ecclesiae, quam Augustini praesertim conciones assiduae mirum in modum amplificabant. Dum enim, scribit Possidius, verbum Dei sedulo praedicaretur, et cum his qui oderant pacem, pacis ratio haberetur; illi loquentem debellabant gratis. Et cum adversus eorum dogma veritas innotesceret, qui volebant, et poterant, sese inde vel eripiebant, vel subducebant, et paci atque unitati Ecclesiae, cum suis quibus poterant, cohaerebant. Unde illi sui erroris congregationes minui videntes, atque augmentis Ecclesiae invidentes, accensi exardescebant ira gravissima, et intolerabiles persecutiones unitati Ecclesiae compacti faciebant (Possidius, in Vita August. c. 10) .

2. Tunc temporis cum per agros Hipponi vicinos acerrima fureret haereticorum audacia, datae sunt illae ad Caecilianum litterae (Epist. 86) , quibus eum rogat Augustinus, ut eam, qua in Africa pollebat, auctoritatem, non quidem ad ulciscendas justa severitate injurias, verum ad sanandos earum auctores adhibito terrore conferret. Hic ille Caecilianus anno quadringentesimo nono praetorio praefectus fuit. Ad eumdem Augustinus sub finem anni quadringentesimi decimi tertii scripsit, tanquam ad virum apud se magno in honore habitum, sibique benevolentia devinctum plane singulari (Epist. 151) . Christianam religionem inter catechumenos profitebatur, ac sibi demandatum in Africa munus cum non mediocri diligentiae ac pietatis fama gerebat. Edictum jam tulerat severum admodum in Donatistas, quo variis in Africae locis schismaticorum cum Ecclesia reconciliationem egregie promovit. 0355 At hujusce edicti fructus nondum Hipponem nec in alia loca Numidiae Hipponi confinia pervenerat. Itaque sanctus Praesul nolens in re tanti momenti negligentiae insimulari, petiit per litteras a Caeciliano, ut eam quoque regionem juvaret: presbyterumque misit, ex quo quantopere urgeret necessitas, certior fieret. Eum autem alloquitur, quasi qui nondum in ejus cognitionem devenisset. Dubitare nemo possit, quin ea tempestate in Africa versaretur, atque illam provinciam administraret Caecilianus: unde colligas id nec anno quadringentesimo nono tribuendum, quo idem ipse in Italia praetorio praefectus erat, nec anno quadringentesimo decimo tertio, quo munus aliquod ibi eum obtinuisse minime comperimus. Etenim verisimile vix cuiquam videatur, ipsum post adeptam praefecti praetorio dignitatem provinciae ulli praefuisse. At eumdem anno quadringentesimo quarto gessisse honorem vicarii animadvertunt (Gothofr. Cod. Theod. tit. 6, p. 354) . Unde anno quadringentesimo quinto non absurde eodem officio in Africa functus existimari potest. Non enim epistolam illam anno quadringentesimo quarto, ante Honorii leges ponere licet.

3. Donatistarum effrenatus furor haud Hipponensis regionis finibus circumscribebatur: ejus quoque nefaria vestigia per alios Africae tractus exstabant. Siquidem apud Bagaium, cujus urbis, ut nobis quidem videtur, Maximianus ille ab ipsis adeo male mulctatus, episcopus erat, dictu horrenda perpetrarunt (Brevic. Collat. 3, n. 23) . Illic basilica ab ipsis incensa est, necnon in ignem conjecti sacri codices, quos grassante Diocletiani persecutione ab se servatos tantopere gloriabantur: judex ipse, dum eorum vim atque impetus compescere niteretur, in propriae salutis discrimen adductus est; ita ut, cum ille coactus esset illatam vim vi atque armis repellere, nonnulli ex iis interfecti sint. Quod cum in Collatione exaggerarent (Collat. Carthag. 3, cap. 258) , dictitantes, Catholicos causam praebuisse, cur multorum Christianorum sanguis funderetur (Brevic. Collat. 3, n. 13) , quamvis leves essent istiusmodi poenae prae damnis, quae ipsi priores intulerant: responsum est a Catholicis, eos hoc passos esse, dum eorum violentiae resisteretur, quam et judici inferre conati erant (Ibid., n. 23) . Ad Bagaianam hancce vastitatem possunt spectare illa Augustini verba: Nam quanta mala nostris fecerint furiosissimi clerici et Circumcelliones partis Donati, nostis et vos. Incensae sunt ecclesiae, missi in flammas codices sancti, incensae etiam privatae domus, rapti homines de sedibus suis, et omnibus quae inerant ablatis, aut perditis, ipsi caesi, laniati, excaecati: nec ab homicidio potuit temperari; quamvis sit mitius huic luci morientem, quam istam lucem auferre viventi. Ventum est ad homines, non ut retenti aliquo ducerentur, sed tantum ut ista paterentur. Nec tamen nostros ideo justificamus, quia ista perpessi sunt; sed quia pro christiana veritate, pro Christi pace, pro Ecclesiae unitate perpessi sunt (Ad Donat., post Collat., n. 22) . Gorgonius plebis Liberaliensis episcopus in Collatione questus est, ecclesiam suam ab haereticis solo aequatam fuisse (Collat. Carthag 1, cap. 133) . Questus est quoque Fortunatus 0356 Cirtensis, altaria omnia in civitate ab iisdem fuisse confracta (Ibid., cap. 139) . Aurelius Macomadiensis occisum Rotariensem episcopum, ejusque ecclesiam ab ipsis per vim occupatam esse deploravit (Ibid., cap. 187) . Cum populi Caesarianae pars quaedam ab haereticis defecisset, Cresconius ibi Donatistarum episcopus presbyterum catholicum, a quo fideles regebantur, variis suppliciis affecit, quaecumque vel ille vel illius ecclesia possidebat, diripuit, pecuniam quoque ac frumentum Ecclesiae abstulit, et plaustra his praedationibus onusta deduxit (Ibid., cap. 188) . Pudentianae sacras Catholicorum aedes everterunt, earumque ornamenta omnia abstulerunt: et Cresconius ibidem illorum episcopus, uno atque eodem loco quatuor basilicas diruit. Cum autem compulsi illorum furore ac violentia Catholici praesidium magistratuum frangendis eorum conatibus implorassent; inde quaedam necessario contigere molesta et odiosa, ob quae in Collatione graviter conquesti sunt Donatistae (Ibid., cap. 201) . Haec profecto eveniebant praeter voluntatem consiliumque bonorum ac praecipuorum e Catholicis: quippe qui leges, quibus semet tuerentur, non quibus adversarios persequerentur, postulaverant. Nos interim, aiunt Hipponenses, si quando vestros tenemus, cum magna dilectione servamus illaesos: loquimur illis, et legimus omnia, quibus error ipse convincitur, qui fratres a fratribus separat. Ac sic aliquos eorum, considerantes evidentiam veritatis et pulchritudinem pacis, non Baptismo, quem jam sicut regalem characterem tanquam desertores acceperant, sed fidei quae illis defuit, et Spiritus sancti charitati et Christi corpori sociamus. Si autem vel nimia duritia, vel pudore, non ferentes eorum insultationem, cum quibus contra nos tam multa falsa jactabant, et tam multa mala excogitabant, vel magis timore, ne qualia nobis antea faciebant, talia nobiscum jam patiantur, unitati Christi consentire noluerint; sicut illaesi retenti sunt, sic a nobis dimittuntur illaesi. Hoc, quantum possumus, monemus etiam laicos nostros, ut eos illaesos teneant, et nobis corripiendos instruendosque perducant. Sed aliqui nos audiunt, et si possunt faciunt. Alii cum illis quemadmodum cum latronibus agunt, quia eos revera tales patiuntur. Aliqui ictus eorum suis corporibus imminentes feriendo repellunt, ne ab eis ante feriantur: aliqui apprehensos judicibus offerunt, nec nobis intercedentibus eis parcunt, dum ab eis pati mala immania pertimescunt. In quibus omnibus illi non deponunt facta latronum, et honorem sibi exigunt martyrum (Epist. 88, n. 9) .

4. Caeterum Deus etiam tum iis damnis, quae Donatistarum furor Catholicis infligebat, vocem illam pluribus ante annis pronuntiatam comprobavit, sanguinem videlicet martyrum semen esse Christianorum. Quod et Augustinus testatur his verbis: Nos hujusmodi afflictos malis consequens consolatus est fructus. Nam ubicumque a perditis ista commissa sunt, ibi ferventius atque perfectius unitas christiana profecit; et uberius laudatur Dominus, qui donare dignatus est, ut servi ejus passionibus suis lucrarentur fratres suos, et oves ejus mortifero errore dispersas in pacem salutis 0357 aeternae suo sanguine congregarent (Epist. 185, n. 31) . Id certe praesertim laboribus Augustini, membri inter alia omnia, quibus mysticum Domini corpus constabat, praecipui contigit. Is indefessa cura promovendis Ecclesiae rebus invigilabat, eamque laetitiam divina benignitate adeptus est, ut superstes adhuc sudorum suorum fructus perciperet, ac pacem atque concordiam primum Hippone, cujus urbis ac dioeceseos ei praecipue demandata erat cura, constitutam cerneret; deinde per totam Africam, ubi cum per se ipsum, tum per episcopos, quos ex sua institutione ac disciplina ei dederat, Ecclesiae magnum incrementum attulit (Possid., in Vita August., c. 18) . Hoc tamen opus in sua dioecesi non nisi multis post annis absolvit: ac de praesenti id tantummodo cognoscere est, basilicam quae illic Donatistarum fuerat, illis tunc aut post paulum ereptam esse (Retract. libro 2, cap. 27) . Cirtensis Ecclesia, tam dirum in modum ab haereticis vexata, pariter argumento fuit plurimum apud Deum valuisse servorum suorum poenas, quarum haud dubie intuitu ac merito Donatistas illius loci ad catholicam unitatem demum reduxit (Epist. 144) . At illud ante annum quadringentesimum duodecimum contigisse non videtur. Ex Collatione quoque discimus, Libertinae schismaticos omnes, nemine excepto, ad Ecclesiam rediisse (Collat. Carthag. 1, cap. 116) . Idem fuerat a plebe Bazaritana factum; ita ut Calipotius eorum episcopus cum omnes a se defecisse conspiceret, alio commigrare fuerit coactus (Ibid., cap. 129) .

5. Non alia sane de causa mare trajecerunt, et coram praefecto praetorii sisterunt sese nonnulli ex Donatistarum episcopis, quam ut legum latarum in ipsos mitigari severitatem rogarent (Epist. 88, n. 10) . Horum e numero Maximinum Sinitensem fuisse opinamur. Antequam autem is ex transmarina peregrinatione rediisset, Augustinus presbyterum Sinitum misit, ut Catholicorum ejus loci curam gereret, atque illic in sui juris domo positus injuria nemini illata catholicam pacem annuntiaret iis, quos eam audire delectaret: verum haeretici presbyterum crudeliter habitum hinc tandem ejecerunt (Epist. 105, n. 4) . Episcopi Donatistae, qui ad Comitatum venerant, ad tribunal praetoris adierunt, utque audirentur, et quidem in colloquio cum Valentino catholico episcopo ibi tunc reperto, magnopere flagitarunt, se non aliam ob rem venisse affirmantes (Collat. Carthag. 3, cap. 124) . Gesta de hoc negotio confecta sunt Ravennae tertio kalendas februarias anno quadringentesimo sexto (Ibid., cap. 141) . Eorum exemplum ex archivis transcribendum curarunt Catholici, quod in Carthaginensi collatione, ut hanc utrimque petitam fuisse ostenderent, recitari postularunt. Quapropter huic tempori adscribenda sunt illa Augustini apud Collationem verba: Cum nuper in Comitatum venissent quidam illorum, apud acta etiam praefectoria dixerunt, audiri se velle, discuti velle (Ibid., cap. 110) . Tunc igitur instabant illi, ut Valentinus catholicus antistes, qui tum apud Imperatorem aderat, secum disceptaret (Epist. 88, n. 10) . At episcopus ille non eo consilio huc venerat, ut cum iis sermonem 0358 conferret, neque a coepiscopis suis ullum hac de re mandatum acceperat: ipseque adeo praefectus, quo judice haec agebantur, nulla auctoritate ad colloquium illud concedendum pollebat; eique, ut ex legibus adversus Donatistas latis pronuntiaret, necesse erat. Interea assensus ille habendae collationi sic ab ipsis praebitus, in rem Catholicorum cessit; qui hoc titulo ad illam ab Imperatore obtinendam, licet nonnisi quatuor abhinc annis, opportune usi sunt (Collat. Carthag. 3, cap. 110, et Brevic. Collat., capp. 4, 5) . Nam et Marcellinus in edicto, quod ineunte anno quadringentesimo undecimo convocandae Collationis causa promulgavit, Donatistas eam ante brevissimum tempus apud Praefectorum tribunal petiisse testatur: et narrat Augustinus, illos causae propriae apud gesta praefectoria inconsultis ac temerariis quibusdam responsis nocuisse, eamque ob rem summa cura, ne in Collatione recitarentur, cavisse (Brevic. Collat. 3, n. 5) . In iisdem gestis Donatistarum vocabulum, quod illi postea repudiarunt, sibimet imponebant (Collat. Carthag. 3, cap. 31) .

6. Porro Maximinus Sinitensis post hoc iter unitatem catholicam amplexus est, quod supra observavimus (Lib. 3, cap. 9, n. 6) . Post illam quoque Donatistarum legationem factum est, ut de vexationibus Circumcellionum quererentur apud Donatistas ipsos clerici Hipponenses, epistola hanc in rem ad Januarium illorum in Numidia primatem data (Epist. 88) : cujus auctorem Augustinum stilus indicat. In hac primo ostenditur ex historia Caeciliani in compendium redacta, controversiam illam ad imperatores prius a Donatistis, quam a Catholicis delatam; atque idcirco nihil esse cur iisdem Catholicis, quod Honorii opem implorarint, vitio vertant: secundo, ferendis adversus eos legibus causam praebuisse Circumcellionum immanitates: tertio, has easdem leges impedimento non esse, quominus Donatistae perhumaniter habeantur a Catholicis, cum hos contra illi quibuslibet damnis afficiant, malum pro bono rependentes. Ibi quoque calcis atque aceti, caeterarumque crudelitatum mentio fit. Quibus subjungunt, hoc sibi in desiderio esse, ut cum episcopis catholicis pacifice conferant Donatistae, quo discidium tollatur, non homines; seu quo homines non puniantur, sed corrigantur: illos quidem suam de colloquio voluntatem apud praefectos nequidquam professos esse, quia hoc eis propter leges jam latas judex concedere non poterat; sed apud Imperatorem non frustra id tentaturos, qui non obstrictus eisdem legibus, alias ferre in potestate haberet: caeterum collationem hanc se tantopere flagitare, non ut causa jam olim terminata iterum finiatur, sed ut eis qui nesciunt, jam finita monstretur. Sin talem disceptandi rationem minus probent, rogant ut saltem Hipponenses clericos coram se cum Donatistis ejusdem loci disputantes audiant, ac, si quid a veritate abhorrere videantur, eos doceant; aut denique sive per se ipsos, sive per alios in nefaria facinora, quae a suorum Circumcellionum exercitu perpetrantur, inquirant: ac ipsos ab caedibus, ab rapinis, ab excaecatione, 0359 si quidem ab illorum damnatione sibi temperandum putent, saltem prohibeant. His porro verbis epistolam claudunt: Si autem querelas nostras contempseritis, nos minime poenitebit ordine pacifico agere voluisse. Aderit Dominus Ecclesiae suae, ut vos potius humilitatem nostram contempsisse poeniteat. (Ibid., n. 12) .