Caput V. 1 Melania senior in Africam venit. 2 Augustinus scribit ad Paulinum, a quo vicissim litteras accipit. 3 Calamensium idololatrarum insolentia et ferocitas. 4 Augustinum Nectarius pro reis Calamensibus suis civibus deprecatur. 5 Eorum ob scelus in aulam se confert Possidius. 6 Paulino rescribit Augustinus. 7 Necnon Memori episcopo, cui sextum ex libris suis de Musica mittit.

1. Melania senior seu avia, matrona apud ecclesiasticos scriptores celebratissima, Romam ante aliquot annos, post traductum in Oriente longissimum temporis spatium, redierat, cum iter in Africam suscepit: ubi, qua moderatione unici filii mortem sustinuerit, 0369 testis fuit Augustinus (Paulin. apud August., Epist. 94, n. 2) . Haud sane videmus, qua id ratione referri queat in idem ipsum tempus, quo Albina ejus nurus eo cum universa familia trajecit, vergente scilicet anno quadringentesimo decimo. Nam si filius ejusdem Melaniae Publicola etiam tum in vivis egisset, Albina illius uxor eam potius, quam filiam Melaniam juniorem, aut Pinianum generum comitata esset. Praeterea Publicolae obitum secutus est Calamensis tumultus, cui causam post annum quadringentesimum octavum datam nullam deprehendimus. Atque ista quidem ratio prohibet, quominus mortem Publicolae in anni quadringentesimi decimi exitum rejiciamus: at praeter hanc alia est adhuc validior, quod nempe seditio illa Calamensis kalendis juniis et sexto idus ejusdem mensis Possidio praesente contigit: non igitur anno quadringentesimo undecimo, quo Possidius Carthaginensi collationi iisdem plane diebus intererat. Nec etiam tumultum illum anno quadringentesimo decimo collocare licet; quando per id tempus lex nulla adversus Ethnicos recens erat promulgata; cum tamen scelus contra recentissimas leges factum dicat Augustinus (Epist. 91, n. 8) . Ac ipse quidem proxime post illas turbas Carthagine hiemavit (Epist. 121, cap. 3, n. 14) ; cum contra hiemem, quae anno quadringentesimo decimo coepit, Hippone traduxerit (Epist. 124, nn. 1, 2) . Quid sit causae, cur praedictam seditionem anno quadringentesimo octavo ponamus, non autem quadringentesimo nono, a nobis postea explicabitur. Ipsam anno trecentesimo nonagesimo nono contigisse auctor est Baronius: at praeter argumenta quibus ea sententia labefactatur, asserere nobis haud integrum est, anno trecentesimo nonagesimo octavo, in Africam venisse Melaniam. Verum his majorem lucem series historiae allatura est.

2. Ipsa fortassis Melania in Africam veniens Augustino secum attulit Paulini litteras priores illas quibus nascentem Publicolae virtutem jam abunde laudaverat, antequam epistolam eidem ineunte anno quadringentesimo octavo scriberet, quae incipit, Lucerna semper est pedibus meis verbum tuum (Epist. 94) . Et quidem Publicolam in Africa excessisse minime traditum habetur; constat solum, id, dum mater ejus ibidem versaretur, evenisse. Quas lacrymas huic morti dederit illa, quam pias, quamque moderatas, vidit Augustinus; nec temperare sibi potuit, quin ea de re ad Paulinum scriberet, eique significaret, sibi non tam videri Melaniam unici filii mortem lugere, quam quod nondum is penitus saecularem pompam ac vanitatem abjecisset (Ibid., nn. 2, 3) . Simul ex eodem Paulino sciscitabatur, quamnam beatorum post resumpta corpora futuram in coelo actionem putaret (Ibid., n. 4) . Cum eo etiam agebat de felici illo otio ad percipiendam vel disserendam christianam sapientiam necessario, quo Paulinum, cujus tamen incredibiles occupationes postea didicit, tum gaudere existimabat (Epist. 95, n. 9) . Epistolam hanc sub anni quadringentesimi octavi initium Quinto diacono perferendam dedit (Epist. 94, n. 8) . Etenim Romae jamdudum erat 0370 Quintus, cum eo Paulinus ad invisenda Apostolorum martyrumque monumenta annuo more post festa Paschatis adventavit (Ibid., n. 1) . Pascha autem anno quadringentesimo octavo in quartum kalendas aprilis incidebat. Hanc igitur epistolam ibidem Paulinus accepit; neque tamen prius eam legit, quam Formiis esset; quo in loco domum repetens diem integrum subsistere statuerat: eo quod per strepitus, qui Romae vitari nequeunt, eam ibi non licuisset, ad explendum desiderium, continenter legere. Quod sane argumento est, litteras illas, quae nunc desiderantur, peramplas fuisse atque a Paulino libelli nuncupatione jure donatas (Ibid.) . Eas non vulgaribus elogiis commendat in sua responsione, quam satis praecipitanter idibas maiis scripsit; cum Quintus eum pridie ejus diei, quo reipsa profectus est, discessus sui admonuisset (Ibid., n. 8) : ex quo factum, ut quibusdam Augustinianae epistolae capitibus satisfacere oblitus sit (Epist. 95, n. 9) . Cum summo demissionis ac pietatis sensu disserit de beatorum in futuro saeculo actione post resurrectionem, eoque loci sanctum Praesulem, a quo suam hac de re sententiam rogatus erat, magnis laudibus exornat (Epist. 94, n. 6) .

3. Lex octavo kalendas decembris anno quadringentesimo septimo data Carthagine, uti diximus, non ante nonas junias anni quadringentesimi octavi promulgata est (Sirmund., Append. Cod. Theod., cap. 12) . Videtur autem prius in Numidia ejus facta esse promulgatio, si quod Calamae kalendis juniis contigit (Epist. 91, n. 8) , ad hunc annum potius referre libeat, quam ad subsequentem: quam in opinionem haec nos adducit observatio, quia videlicet exortum de illa seditione negotium nondum confectum erat extremo martio anni ab eadem proximi (Epist. 104, n. 1) . eam ergo, si quidem anno quadringentesimo nono ponatur, Possidius apud Comitatum adhuc mense aprili anni quadringentesimi decimi versabatur; atque ita vix ille redierat in Africam (quod profecto nemo facile crediderit), cum ad Imperatorem a Carthaginensi concilio die decimo octavo kalendas julias anni ejusdem quadringentesimi decimi legatus est. At, sive octavo, sive nono supra quadringentesimum anno, res ita Calamae se habuit. Contra recentissimas leges, inquit Augustinus, kalendis juniis, festo Paganorum sacrilega solemnitas agitata est, nemine prohibente, tam insolenti ausu, ut quod nec Juliani temporibus factum est, petulantissima turba saltantium in eodem prorsus vico ante fores transiret ecclesiae. Quam rem illicitissimam atque indignissimam clericis prohibere tentantibus, ecclesia lapidata est. Deinde post dies ferme octo, cum leges notissimas episcopus ordini replicasset, et dum ea quae jussa sunt, velut implere disponunt, iterum ecclesia lapidata est. Postridie nostris ad imponendum perditis metum, quod videbatur apud Acta dicere volentibus, publica jura negata sunt. Eodemque ipso die, ut vel divinitus terrerentur, grando lapidationibus reddita est; qua transacta continuo tertiam lapidationem, et postremo ignes ecclesiasticis tectis atque hominibus intulerunt; unum servorum Dei, id est, monachorum, qui oberrans 0371 occurrere potuit, occiderunt, caeteris partim ubi potuerant latitantibus, partim qua potuerant fugientibus, cum interea contrusus atque coarctatus quodam loco se occultaret episcopus, ubi se ad mortem quaerentium voces audiebat sibique increpantium, quod eo non invento gratis tantum perpetrassent scelus. Gesta sunt haec ab hora ferme decima usque ad noctis partem non minimam. Nemo compescere, nemo subvenire tentavit illorum, quorum esse gravis posset auctoritas, praeter unum peregrinum, per quem et plurimi servi Dei, id est monachi, de manibus interficere conantium liberati sunt, et multa extorta praedantibus; per quem clarum factum est, quam facile illa vel omnino non fierent, vel coepta desisterent, si cives, maximeque primates ea fieri perficique vetuissent. (Epist. 91, n. 8) . Dicit alio in loco Augustinus, infelici vulgo ad diripiendum exposita fuisse ea, quae alendis pauperibus religiosissimis, monasterio scilicet Possidii cura instituto, reposita fuerant; sanguinem quoque eorum, uno ex illis interfecto, fusum fuisse (Ep. 104, n. 5) . Idem significat, tumultum illum non aliunde ortum, quam ex quibusdam simulacris argenteis, quae abs se conflata vel servare, vel adorare, vel cultu ac honoribus sacrilegis publice prosequi peroptabant. Erat igitur in culpa tota civitas, cum ii soli minus caeteris rei essent, qui ne in inimicos Ecclesiae, quos in illo oppido plurimum posse noverant, in se concitarent, Deo episcopum et monachos precibus commendare sat habuerunt (Epist. 91, n. 9, et Epist. 104, n. 17) . Unde ignavos istos et meticulosos homines e Christianorum tamen numero fuisse non levis conjectura est. Et sane Augustinus in publicum illud peccatum ex his non paucos incidisse memorat, sive quod opem ecclesiae conflagranti non tulissent, sive etiam quod ex illa sacrilega Paganorum praeda nonnihil abstulissent: qui tamen postea culpam suam confessione, precibus ac poenitentiae luctu eluerunt (Epist. 104, n. 9) . Hanc historiam ad annum trecentesimum nonagesimum nonum post latas ab Honorio leges adversus idololatras refert Baronius (Baronius, ad annum 399, n. 78) . Nihilominus Paganorum festa legibus anni trecentesimi nonagesimi noni minime proscribebantur; quinimo lege decimo tertio kalendas septembres anni trecentesimi nonagesimi noni data firmabantur (Codice Theod., de Paganis, lege 17) . Qua observatione inducti quidam, eorum proscriptionem legi ad Curtium inscriptae (Ibid., lege 19) , tanquam omnium in eam rem primae, adscribunt.

4. Calamam non ita multo post tam impium facinus Augustinus proficiscitur. Ut nostri, inquit, in tam gravi dolore vel consolarentur afflicti, vel sedarentur accensi; quantum potuimus, quod in tempore oportuisse existimavimus, cum Christianis egimus. Deinde etiam ipsos Paganos, mali tanti caput et causam, petentes ut ab eis videremur, admisimus, ut hac occasione admoneremus eos, quid facere deberent, si saperent, non tantum pro removenda praesenti sollicitudine, siquidem non injuria metuebant, ne pro tanto scelere poenas quam gravissimas darent, verum etiam pro inquirenda salute perpetua. Multa a nobis audierunt, multum etiam ipsi 0372 rogaverunt; sed absit, ut tales servi simus, quos ab eis rogari delectet, a quibus noster Dominus non rogatur (Epist. 91, n. 10) . Nectarius, cujus fecimus supra mentionem, inter praecipuos cives ejusdem urbis numerandus, ethnicus ipse (Epist. 90) , licet patre saltem ante obitum christiano (Epist. 91, n. 2) , cum patriam suam ob illam seditionem, cujus quidem participem eum non fuisse credibile est, tanto periculo obnoxiam cerneret, ad Augustinum, fratris eum vocabulo compellans, scripsit: fassusque Calamam juxta leges severissimae poenae ream teneri; illum, ut amorem mansuetudinis episcopo tantopere convenientem prae se ferat, obtestatur. Rerum, quae perierant, plenam offert atque integram reparationem: ac ne innocentes cum nocentibus involvantur, neve supplicia adhibeantur, exposcit (Epist. 90) . Arrepta occasione ex eo, quod in patriam ostendebat, studio, illum adhortatur in sua responsione Augustinus, ut et veram patriam diligat, et christianam religionem tam sanctam tamque salutarem amplectatur. De Calamensi vero seditione respondet, statuisse episcopos eam animadversionem prosequi, quae reliquas urbes ab imitando hocce teterrimo exemplo deterreret, neque tamen limites transiliret lenitatis christianae ac episcopalis, cui quidem non injurias ulcisci propositum est, sed peccantium correctioni salutique consulere (Epist. 91, n. 6) ; demum reis vitam, vitaeque conservandae necessaria subsidia, tametsi resipiscere nollent, relinquere, iis tantum ademptis quibus ad malefacta abutebantur; imo quod ad inquisitionem pertinebat, quidquid non posset nisi vi tormentorum exprimi, puta quinam primi seditionis auctores fuissent, omittere. At vero cum id Imperatoris et civilium judicum in manibus et arbitrio esset; subdit, si Deo placuerit, ut illud crimen vel severius puniatur, vel in praesentiarum per graviorem ipsius iram impunitum remaneat, tum episcopis nihil aliud permissum iri, quam divino consilio mentem submittere; ac se ipsos inde consolari, quod eam rem efficere conati fuerint, quam optimam factu atque utilissimam judicarant (Ibid., n. 9) . Epistolam hanc octo fere mensibus ante sextum kalendas apriles, hoc est, sub mensis augusti initium, exaravit (Epist. 104, n. 1) ; cui per totum illud temporis spatium non respondit Nectarius. Quod quidem satis commode in annum quadringentesimum octavum quadrat; quo tempore, ut videbimus, vulgo contendebant divulgabantque, leges quae florente Stilichone datae fuerant, ab ejus nece quae hoc anno mense augusto contigit, fuisse antiquatas. Quapropter Nectarius ratus fortasse, tum eam ob causam, tum ob turbas hoc ipso tempore exortas, futurum ut Calamensis tumultus excideret, Augustino instare supersedit.

5. Erat adhuc in Africa Possidius, cum ad Nectarium Augustinus scripsit (Ibid.) : at postea trajecto mari ad imperialem aulam se contulit, causam suam contra Calamenses idololatras acturus, quos verius sanctiusque diligebat, quam qui eorum crimen impunitum esse voluissent. Quandonam illud iter susceperit, 0373 non reperimus. Verumtamen cum Augustinus sexto kalendas aprilis, utrum ille impetrasset quidquam, nondum comperisset, credi non absurde potest, nonnisi hoc vertente anno, vel etiam sequenti ineunte profectum esse. Et reipsa quae per Possidium ipsum, aut sane haud multo post ejus profectionem missa est ad Paulinum epistola (Epist. 95, n. 1) , haec per hiemem, quam Augustinus Carthagine traduxit (Epist. 121, n. 14) , scripta est. Ea porro epistola illi respondet, quam ad se a Paulino idibus maiis datam diaconus Quintus detulerat, quemadmodum ex ipsis ejusdem Paulini verbis in ea citatis intelligere est. In eadem non sine doloris sensu necessitatem, qua Possidius in Italiam pertrahebatur, indicat; nec tamen aliter exprimit, quam dicendo, infirmorum servire languoribus, eum tanto imperiosius cogi, quanto periculosius aegrotant. Attamen profitetur sibi solatio esse laetitiam illam, quam ex Paulini conspectu capit Possidius. Ex eo loco intelligamus licet, quo animo tam frequenter ad Comitatum sancti illi Africani antistites proficiscebantur. Testatur ibidem Augustinus, se facile solo vivendi Paulini desiderio ad navigandum in Italiam inductum iri, ni muneris sui officiis detineretur. Dum autem de rebus, quae Possidium ad profectionem Italicam impellebant, loquitur: Utrum exerceamur his, inquit, an potius plectamur, nescio; nisi quod non secundum peccata nostra facit nobis, neque secundum iniquitates nostras retribuit nobis, qui tanta solatia doloribus miscet, agitque mirabili medicina, ne amemus mundum, ne deficiamus in mundo (Epist. 95, n. 1) .

6. Deinde litteris Paulini respondet (Ibid., n. 2 seqq.) : cumque idem sanctus dixisset, satius esse quo pacto hic vivere deceat, quam quis noster futurus sit in coelo status, inquirere; hanc Augustinus arripit occasionem proponendae quaestionis, haud levis, ut ipsi quidem videbatur, momenti, qua scilicet ratione vivendum sit inter eos ac propter eos, qui nondum a cupiditatibus soluti sint et liberi: atque hinc animi sui in multis vitae officiis sollicitudinem, anxietatem ac timorem professus, rogat ut ea de re communicet cum viro quopiam vere pio, seu mansueto, ut loquitur, cordis medico, quem aut Nolae ubi degit, aut Romae quo singulis annis pergit, repererit; quodque ipsi Dominus aperuerit, scribat sibi. Postea vero delabitur ad statum resurrectionis, in iis maxime quae ad corpus pertinent. Atque etiam quaestionem agitat, num Angeli habeant corpora suis officiis accommodata; quod Paulinus eos esse creaturas simpliciter spirituales, tanquam rem certam posuisset. Orat igitur, ut beatus ille vir sibi tum ea de re, tum de alio capite in superiori sua epistola circa christianum otium ad capessendam sapientiam proposito satisfaciat: quandoquidem Paulino per maturatum Quinti reditum ad omnia respondere neutiquam licuerat. Putant hanc ipsam esse de forma resurrectionis epistolam (Epist. 121, n. 14) , quam ad secundam Paulini consultationem rescripserat Augustinus, in qua tractaverat de membrorum usu; et quam sibi iterum ut mittat, petit ab 0374 eodem Paulinus: quamvis eam brevem fuisse significet (Epist. 95, n. 7; Epist. 149, n. 2) . Quippe illam non aliter brevem ab eo dici manifestum est, quam comparate ad ea scripta quae libros conficiunt. Brevem quoque, pro dogmatis fidei quibus erat referta, dicere haud dubie licebat.

7. Inter antistites Augustino litterarum officiis conjunctissimos erat Memor, seu Memorius, Juliani illius pater, qui postea in Pelagianorum haeresim misere prolapsus est (Contra Julianum, lib. 1, n. 12) . Sed infelix filii casus nequaquam impedimento fuit, quominus ejus parentes tanquam catholicos christianos semper honorabiles Augustinus habuerit, reputaveritque in hoc fortunatos, quod ante defuncti sint, quam haereticum filium viderent (Operis imperfecti lib. 1, cap. 68) . Memor igitur litteras ad Augustinum scripserat amoris juxta et honoris plenas, petens libros ab eo compositos de Musica (Epist. 101) . Hos castigaturum se, necnon illi missurum, sanctus Doctor receperat. Sed cum esset negotiis districtissimus, non solum ei non vacavit huic emendationi incumbere; sed nec illos quidem, saltem quinque primos, nisi aegre reperire potuit: adeo spatium indulgendi hujusmodi relaxationibus ei suae occupationes negabant. Cum tamen Possidium in eam regionem proficisci nollet, quin illum in cognitionem Memoris induceret, abeunti sextum librum ipsi deferendum tradidit; adjecit quoque epistolam, in qua nonnulla de disciplinis edisserit, quae falso plerumque, cum absit vera pietas, liberales vocitantur: ac Memorem rogat, ut ad se Julianum filium tunc diaconum mittat secum tantisper commoraturum. Sciscitatus ab eo fuerat Memor, quibusnam numeris consisterent Davidici versus: ingenue fatetur id sibi ignotum esse, utpote hebraici idiomatis imperito; sibi tamen ab hujusce linguae doctis affirmatum, illos omnino certis numeris constare.