Caput VII. 1 Leges adversus Ethnicos et Haereticos latas confirmat Honorius; rursumque Nectarius Augustinum pro Calamensibus rogat. 2 Libertas Haereticis et Paganis ab Honorio indulta. 3 Ad Donatistas scribit Augustinus. 4 Necnon ad Festum. 5 Summopere contendit a Macrobio, ut ne Rusticianum subdiaconum apostatam rebaptizet. 6 Litteras ad varios scribit in Faventii gratiam. 7 Victorianum ob intolerabiles orbis calamitates animo fractum corroborat.

1. Legem nobis Theodosianus codex suppeditat jam a decimo septimo kalendas februarias anni quadringentesimi noni ab Honorio datam (Codice Theod., de Haereticis, lege 46) ; quam quidem impetratam putamus 0382 precibus antistitum, qui ad ipsum decreto Carthaginensis concilii tertio idus octobris anni superioris legati sunt, praesidium opemque postulaturi contra Paganos atque haereticos, a quibus leges in se promulgatas Stilichone exstincto vigere desiisse jactabatur. Ne siquidem Donatistae aliive haeretici, Pagani, aut Judaei de abrogatione earum legum sibi blandiantur, imperator universis judicibus, ut easdem sequantur, atque illarum exsecutioni quam diligentissime prospiciant, edicit; his, qui imperata facere negligerent, proposita mulctae pecuniariae, privationis honorum, necnon etiam bonorum publicationis et exsilii poena. Cum autem inde perspicue intelligeretur, quam bene in Ecclesiam animatus esset Imperator; erat sane cur vererentur idololatrae Calamenses, ne meritas propter superioris anni nefarios conatus poenas luerent. Quam ob rem animum induxit Nectarius, ad opem Augustini denuo confugere, et acceptis ab eo ante septem octove menses litteris respondere (Epist. 104, n. 1) . Universis ille, qui quoquo modo sceleri isti affines fuerant, veniam impetrare nititur, falsae hujus opinionis beneficio, quod omnia peccata paria sint (Epist. 103, n. 3) . Ejus epistolam Augustinus sexto kalendas aprilis accepit: ad quam respondens, principio illum rogat, ut si quod edictum aequo severius impetratum a Possidio fuisse fama praevolante didicerit, id sibi nuntiet, quo prospicere valeat, vel quid agendum ne quidquam asperius fiat, vel quid respondendum iis qui falso rumori temere credidissent. Quod vero ad pecuniarias mulctas attinet, quarum incommoda mirum quantum amplificarat Nectarius, ei, quam sine causa de iis tantopere laboraret, ipsis philosophorum documentis Augustinus demonstrat. Praeterquam quod is non erat Christianorum animus, ut reos ad rerum inopiam necessariarum vellent redigere. Nec enim illis propositum, ulcisci adversarios, sed eorum consulere saluti. Tum, quod ille de peccatorum parilitate dixerat, sanctus Doctor confutat: ac eum summopere ad amplexandam fidem christianam hortatur. Postremo de filio ejus, cui nomen Paradoxo, mentionem faciens, rursum quam periculosa sit mox dicta Stoicorum de peccatis doctrina, dextere approbat (Epist. 104) .

2. Praeter haec Honorius Ecclesiae gratia sexto kalendas julias anni hujusce quadringentesimi noni decrevit, ut, quae ad illam pertinerent, judices sine ulla procrastinatione statuerent: utque edicta, si qua forte legibus in haereticos jam toties iteratis contraria abs se impetrarentur, omni omnino vi ac auctoritate carerent, nec ullo modo exsecutioni mandarentur (Codice Theod., de Haereticis, lege 47) . Fore praesagiebat forsitan, ut in tanta Imperii imbecillitate tamque afflictis suis rebus, inter praecipuos suos administros non deessent, quorum pravis suasionibus ad aliquid se suaque religione indignum adduceretur. Nec eum hac in re fefellit animus. Etenim ex concilio Carthagine decimo octavo kalendas julias anni quadringentesimi decimi habito constat, id temporis lege cautum esse, ne quis nisi libera voluntate christianae religionis culcum 0383 amplecteretur (Codice Canonum Afric., can. 107) . Quod quidem non aliud erat, quam cuivis religionem quamlibet sequendi optionem relinquere, necnon eadem opera quidquid ad eam diem contra haereticos Paganosve constitutum fuerat, antiquare. In edicto octavo kalendas septembris anni quadringentesimi decimi dato agnoscit Honorius, haereticos rescriptum ab se per dolum expressisse, quo suos sibi conventus celebrare liceret (Codice Theod., de Haeret., lege 51) . Item in alio, quod pridie idus octobris dedit, declarat Imperator, si quid statuerit, quod in rem suam esse existiment Donati sectatores, id in hoc tantum animo factum fuisse, ut suavius eorum mentes ad superstitiones abjiciendas corrigendosque errores impelleret (Ibid., de Relig., sub lege 3) . Legem illam libertatis autumat Baronius consilio latam Heracliani Africae comitis et Macrobii proconsulem ibi anno quadringentesimo decimo agentis; ut ne videlicet Donatistarum factionem gentilemque sectam nimia superiorum legum severitate abalienari, ab Honorio, atque ad Attali partes traduci contingeret. Heraclianus quidem, qualem eum Hieronymus depingit (Hieron., Epist. 8) , eo erat ingenio, ut id consilii non difficulter daret: Macrobius vero si, quod nonnulli putant, idem est, qui Saturnalium libros edidit, haud obscure idolorum cultui addictus deprehenditur. Ad eamdem legem spectasse videtur Zosimus, ubi tradidit aditum ad dignitates tum forenses, tum militares ab Honorio omnibus, retenta sua cujusque religione, patefactum esse; atque ob eam rem, legem, quam decimo octavo kalendas decembris anni quadringentesimi octavi tulerat (Zosimus, Hist. lib. 5) , abrogatam. Huic autem abrogationi causam dedisse affirmat Generidum quemdam religione paganum, quem cum Imperator Dalmaticis legionibus praeficere voluisset, facta ei legis, qua honore illo excludebatur, gratia, delatam ille dignitatem, nisi ea lex omnino antiquaretur, recusarit. Id ille contigisse tradit paulo antequam ab Alarico Imperator crearetur Attalus: atque adeo non absurde in medium annum quadringentesimum nonum referri posset. Et sane putant Honorii in haereticos indulgentiam postremos anni quadringentesimi noni menses durasse, ac sequentis, nempe quadringentesimi decimi, primos. Olympius eo tempore Imperatoris gratia exciderat, et dignitate exutus in Dalmatiam secedere compulsus fuerat; atque ob eam rem neutiquam ei licebat, Honorium a pravis, quae ipsi suggerebantur, consiliis avertere (Ibid.) . Illis tamen non diu paruit Imperator, ac proximo anno visuri sumus, quemadmodum in ipsis turbulentissimis rebus, eam legem, quam abs se extorqueri praeposteris consiliis passus fuerat, abrogaverit.

3. Datam credimus ab Augustino sub hujus anni initium epistolam, quae generatim omnibus Donatistis inscribitur (Epist. 105) . In ea enim mentio fit falsae illius indulgentiae seu abrogationis latarum in eos legum, cujus illi famam vertente anno quadringentesimo octavo sparserant; ibique recipit sanctus Episcopus, demonstraturum se, modo ipsi venire in colloquium 0384 non detrectent, quaedam ad Caeciliani causam pertinentia, quae praecipua materia fuere collationis Carthaginensis: de qua quidem collatione non significat quidpiam adhuc fuisse constitutum. Plurimos in epistolae calcem congerit Scripturae locos, quibus Ecclesiam catholicam per omnes gentes diffusam ostendat: ejus tamen maximam partem eo refert, ut ab eorum criminationibus legum Honorii severitatem vindicet: unde id scriptum intelligas ante libertatem cujuslibet colendae religionis ab Honorio concessam extremo isto anno quadringentesimo nono. Huic autem scribendae epistolae occasionem praebuerunt quidam e Donati parte presbyteri, qui renuntiari Augustino jussere ipsissima haec verba: Recedite a plebibus nostris, si non vultis ut interficiamus vos (Ibid., n. 1) .

4. Insanae illae, quae in exordio epistolae ad Festum commemorantur, Donatistarum minae (Epist. 89, n. 1) , forsitan ipsae sunt, quas ex dictis Augustini ad eosdem litteris modo retulimus. Tentationes vero, quibus eos probatos dicit, qui in gremium Ecclesiae redierant (Ibid., n. 7) , peraeque ad ea quae aut Stilichonis necem, aut Honorii adversus Donatistas jussiones ab anno quadringentesimo quinto consecuta diximus, referri queunt. Nam quo tempore data fuit haec epistola, eo certe in illos ex imperialibus edictis non segniter agebatur (Ibid., nn. 1, 2, 3, 6) . Collationis autem in ipsa nulla mentio. Festus porro laicus erat, ac publicis gerendis muneribus implicatus. Huic erant in Hipponensi tractu e Donati secta subditi (Ibid., n. 8) : quos quidem ille scriptis litteris ad reconciliationem cum Ecclesia fuerat cohortatus; verum quominus id ex voto succederet, nonnihil fortassis obstiterat. Horum salutis studiosus erat Augustinus, non ipsorum modo causa, sed etiam illorum qui cum ad catholicam fidem se recepissent, nonnihil capiebant ex aliorum vicinia detrimenti. Itaque ad Festum litteras dedit, rogans ut aliquem fidum ex domesticis, vel ex amicis destinaret, qui eo non recta pergens, ad se caeteris insciis diverteret, quo communicatis consiliis, qua potissimum ratione pellici ad Ecclesiam possent decerneretur. Et ne quis Festum ab eo dehortaretur studio, quo revocandis ad fidem subditis operam navare suam coeperat, causam eidem exponit schismatis, quonamve modo ad se redeuntes Ecclesia recipiat. Ad Festum contra Donatistas sancti Praesulis commonitorium adnotat Possidius (In Indiculo, cap. 3) .

5. Quemadmodum Augustinus in id incumbebat toto animo et studio omni, ut e sua Hipponensi dioecesi funditus exstirparetur Donatistarum haeresis: sic Donatistae vicissim illic ut ea firmaretur atque etiam incrementum caperet, pro viribus enitebantur. Neque profecto valuit vigilantissimi cura laborque pastoris impedire, quominus de suo grege profligatus aliquis, et scelere perditus ac egestate, ad eorum caulas perfugeret. Nam per hoc ipsum, in quo versamur, tempus Rusticianus quidam Hipponensis dioecesis subdiaconus catholicus, qui ob improbos mores excommunicatus a presbytero suo erat, necnon multorum etiam in illa regione debitor factus, dum aliquid praesidii, 0385 cum adversus creditores suos, tum contra Ecclesiae disciplinam parare sibi cupit, optimum factu judicavit, adire ad Macrobium schismaticorum apud Hipponem episcopum, et alterum ab eo Baptismum suscipere: quo nimirum fieret, ut ab Circumcellionibus diligeretur velut mundissimus, et defenderetur (Epist. 108, n. 19) . Augustinus ergo ubi primum consilium Rusticiani intellexit, litteras scripsit ad Macrobium, breves illas quidem, sed nihilominus vehementes; quibus illum per salutem animae adjurat, ne iteratum Baptismum isti subdiacono conferat, aut saltem ut quaestioni de Baptismate, quod Felicianus administraverat in Maximiani schismate, respondeat. Quod postremum si ille praestiterit, paratum se sanctus Doctor affirmat, ad Baptismum denuo suscipiendum: sin autem de Feliciani facto dubitet, id se probaturum ea lege recipit, ut ni fecerit, episcopatu suo cadat (Epist. 106) . Maximo et Theodoro epistolam hanc ad Macrobium deferendam tradidit. Hic primum illos, ne Augustini litteras ei recitarent, admittere in colloquium noluit; sed tandem urgentibus cedens, eas sibi legi passus est. Ad quas haec ejus fuit responsio: Non possum nisi ad me venientes suscipere, et iisdem fidem quam postulaverint dare: hoc est iteratum Baptisma. Quod ad Primianum spectat, a quo et Felicianus et quos hic baptizaverat admissi fuerant, cum a Maximo ac Theodoro interrogatus esset, quid responsi ad id afferret; dixit: Se nuper ordinatum patris sui judicem esse non posse, sed in id quod a prioribus suis acceperit permanere (Epist. 107) . Hanc Macrobii responsionem cum illi Augustino significassent, is timore simul et dolore permotus ad eumdem pluribus scribendum judicavit. Hac illum in epistola, argumento ex eodem facto Feliciani atque ex ipsa Primiani et Maximiani causa petito, urgere pergit, magisque operose demonstrat, quidquid ab eo contra Ecclesiam afferri excogitarive posset, id omne hac unica historia convelli, quam propterea speculum ipsis correctionis a divina clementia ob oculos positum vocat: ita ut omnis omnino difficultas sublata sit. Itaque eum cohortatur, ut de praedicta objectione cognoscat, illamque, si possit, diluat: sin vero non possit, ne susceptas Donati partes Dei timori propriaeque saluti anteponat. Quam ob causam ei tum schismatis mala exponit, tum bona unitatis (Epist. 108) . Dicendi genus magna ubique lenitate temperatum non male quadrat in tempus indultae per Honorium libertatis, ad quam haud scimus an quidpiam vetet referri quod ait: Ante istam legem, qua gaudetis vobis redditam libertatem. Neque enim jam, ut ab iterando Baptismate deterreat, legum severitatem Macrobio, quemadmodum vel ante latas posteriores Crispino, minitatur Augustinus. Quanquam fortassis erga illum ita se gesserit, ne illius animum exacerbaret, futurum sperans, ut mansuetudine facilius expugnaretur. Praeterquam quod Mocrobium existimabat bonae indolis juvenem: cui ingenii quoque ac eloquentiae laudem tribuit. Is porro, cum ad eum Augustinus litteras dedit, non ita pridem ordinatus fuerat Hipponem solemni pompa perductus est, episcopali 0386 ibi munere functurus (Collat. Carthag. 1, capp. 138, 201) : in hac quippe civitate plebem suam habebat (Epist. 108, nn. 17, 20) . Ingredientem illum in urbem Circumcellionum duces cohortibus suis stipatum deduxere, Deo laudes! inter cantica conclamantes (Ibid., n. 14) ; quibus vocibus, tanquam praeliorum suorum tuba, solebant se ad caedes mutuo cohortari. Macrobius tamen eorum petulantia magis offensus, quam obsequiis delectatus, aspera in eos postridie per interpretem linguae punicae verba protulit, indignationem suam professus ea libertate, quae virum ingenuum atque honestum deceret: quod adeo impatienter tulerunt, ut ante solutam concionem non sine motibus indignationis ac furoris indicibus excederent. Hujus rei testes adfuerunt Catholicorum nonnulli, quibus pariter egressis, pavimentum ubi steterant, salsa aqua Macrobii clerici abluerunt, quod ipsum familiare illis fuisse testis est Optatus (Optatus, lib. 6) : quem vero locum Circumcelliones occupaverant, is ad eumdem modum nequaquam expiatus fuit.

6. Honorius duodecimo kalendas februarias praesentis anni legem posuit, qua inter caetera jubet, eos qui detinentur, quique alio postmodum sunt traducendi ut judiciis exhibeantur, prius rogari coram magistratibus, velintne dies triginta in ea civitate in qua comprehensi sunt, sub moderata custodia residere, tum ut domesticis rationibus consulant, tum ut sumptus sibi necessarios parent; iisque illud spatii, si eo velle uti significent, ex lege a Theodosio, tertio kalendas januarias anni trecentesimi octogesimi promulgata non negari (Cod. Theod., de Exhibendis vel transmittendis reis, lege 6) : sin secus, illos e vestigio cum accusatoribus perduci eum in locum, qui judicio sit destinatus (Ibid., lege 3) . Hujus Augustinus legis in pluribus epistolis, unam eamdemque ob causam scriptis, meminit (Epist. 113-115) . Faventius ergo quidam conducto saltu, cum ab ejus possessore quidpiam sibi timeret, confugit in ecclesiam Hipponensem, ibique tantisper commoratus est, dum negotium illud, sanctus Praesul componeret. Re autem moram trahente, sensim factus quasi securior, sui servandi atque intra limites ecclesiae continendi curam ferme adjecerat. Hinc factum, ut cum aliquando ab amico, quecum una coenaverat, rediret, cum Florentinus quidam Comitis Africae apparitor cum militari manu interciperet, et, incertum quo, pertraheret. Qua in re non servatas fuisse leges, asserit Augustinus (Epist. 115) . Is, ubi primum hujusce raptus factus est certior, illum statim per schedulam Cresconio tribuno, cui provincia tuendi maritimam oram commissa fuerat, nuntiavit (Epist. 113) : ab hoc missi aliquot e suis, nihil reperere (Epist. 115) . Postero die cum diluxisset, Faventium in domo quadam noctem egisse, ac summo mane certum in locum a Florentino traductum fuisse Augustinus comperit. Eo confestim direxit unum e suis presbyteris nomine Coelestinum, lege Imperatoris instructum, qui Florentinum de illa observanda compellaret. Recitavit ei legem Coelestinus; sed ne potuit quidem ab eo impetrare, ut sibi captivum videndi potestas fieret (Epist. 0387 114) . Postridie ejus diei litteras ad eumdem misit cum illa ipsa lege conjunctas, rogans et per propriae existimationis curam et per debitum Principi, cujus ille minister erat, obsequium, ut episcopi quoque intervenientis ac benigne deprecantis ratione habita, vincto non denegaret, quod ei legis concessu debebatur. Simul et aliam epistolam, nisi forte id jam pridie praestiterat, dedit Cresconio deferendam, illi nimirum tribuno, cui custodia littoris demandata fuerat; nam jam ante ad illum eadem de re scripserat Augustinus. Huic porro declarat, cum Faventius ad Ecclesiae suae praesidium confugerit, sibi liberum non esse, illum deserere, ac non defendere pro viribus: ne apud Deum, imo et apud eum ipsum, a quo ille exagitabatur, culpam incurreret; quandoquidem ipse haud immerito suspicaretur, sese ab Ecclesia pariter destituendum fuisse, si ad eam simili in casu confugere contigisset. Ergo eum rogat, ut sibi accedat postulanti a Florentino apparitore, ne captivum beneficio legis uti prohibeat; sperare enim se, rem amice intra illud triginta dierum spatium posse componi (Epist. 113) . Verum omnis ejus diligentia frustra fuit. Etenim nulla legis ratione habita, Florentinus illum in remotiorem locum deduxit; quo, uti creditum est, sisteretur tribunali Numidiae consularis. Huic nomen erat Generoso; ac eum ferebant aequitate summa atque integritate judicem: sed cum Faventio res esset cum homine pecuniosissimo, subtimuit Vir sanctus, ne quid ille praeter fas et aequum pateretur ab Generosi ministris. Itaque ad eum super ea re litteras dedit (Epist. 116) , nec tamen exposuit quid hoc esset negotii, rogans ut a Fortunato Cirtensi episcopo, cujus ille manibus hanc epistolam accepturus erat, et ad quem aliam ipse miserat eidem Generoso recitandam, de tota hac causa doceri se ne gravaretur (Epist. 115) . Epistola igitur Fortunato inscripta totam rei seriem exhibet, significatque cupere se, ut morae et ampliationis aliquid cognitor concedat Faventio; quippe qui violatis legibus abreptus esset, ac dilationis beneficio frustratus.

7. Hoc anno multis et magnis calamitatibus conflictatum undique est Occidentis Imperium. Alaricus cui superiore anno suas opes, ut a direptione se redimeret, Roma dederat, ipsum Italiae meditullium cum suis copiis semper tenebat; cumque nullam cum Honorio paciscendi sibi propositam rationem satis probaret, Urbem denuo venit obsessum, atque eam ad suscipiendum Attalum imperatorem compulit. Novus Caesar quasdam ad Africam occupandam copias misit: sed periere illae consiliis ac prudentia comitis Heracliani, qui praesidio quibusque provinciae portubus posito, Romam brevi ad extremam annonae penuriam redegit, et Honorium dignitatis insignia deponendi atque in Orientem fugiendi necessitate liberavit. Amplius jam duobus annis Galliae barbarorum innumerorum incursionibus patebant, ac insuper civilis belli, quod ibidem Constantinus excitaverat, flagrabant incendio. In Hispanias extremo septembri, aut paulo serius barbari Pyrenaeorum montium angustias sine praesidio nacti, ita sese effuderunt, ut inde illos expellere nunquam 0388 postea quiverint Romani: quas autem illa provincia clades ab iis passa sit, dici vix potest. Africa quoque luctuosissimis illis temporibus haud intacta fuit: neque enim dubitare licet, quin de quapiam hujusmodi calamitate scripserit ad Augustinum Victorianus presbyter, ad quem ille paulo post rescripsit. Certe tractum Hipponensem, cui pepercerant barbari, ne mitius caeteris regionibus tractaretur, foedum in modum Donatistarum ac Circumcellionum exagitavit furor. Qua de re dictum jam a nobis superius. Sed per hoc ipsum tempus, cum prima afferrentur nuntia exscensus barbarorum in Hispaniam, idque forte sub finem octobris; uno in loco quadraginta octo homines ab istis haereticis coacti sunt baptismum denuo suscipere. Moestissimi illius casus certior est factus sanctus Praesul pridie quam Victoriano presbytero super illa responderet barbarorum grassatione, qua, ut is narrabat, quidam servi Dei, id est monachi, fuerant trucidati, necnon sacrae virgines in captivitatem abductae, atque hominum religione omni ac pudore destitutorum objectae libidini. Rogabat Augustinum Victorianus, ut sibi hanc in rem paulo fusius responderet, vel ea potissimum de causa, quod ansam hinc Pagani arriperent blasphemis vocibus Deum impetendi, necnon mala illa conferendi in religionem christianam. Responsum dedit ei Vir sanctus, pro suis occupationibus, amplum, et quod ad rem sat esset. In hoc demonstrat, nihil tum Ethnicis tum Christianis aptius commodiusve posse reponi, quam si dicamus gravioribus poenis dignos esse, qui Domini voluntatem, quam ignorare nequeunt, aspernantur, quam ii, quibus de illa nunquam quidquam audire contigit: pios vero, quantalibet vitae sanctimonia fulgeant, nequaquam in integritate ac morum innocentia primas sibi arrogare posse prae Daniele ac sociis ejus sanctissimis illis adolescentibus, vel etiam Machabaeis; qui tamen omnes atrocibus conflictati miseriis, puniri se digne et juste pro suis ipsorummet peccatis praedicarunt. Quamobrem Victorianum hortatur, ut caveat pro viribus, prohibeatque, quominus in hisce cladibus ac damnis Deus indignis querimoniis irritetur: tum ne cesset ad eum pro captivis virginibus ingemiscere; quid de illis factum sit, aut qua in re juvari possint, summa diligentia inquirat: ac tandem speret fore, ut opem illis Deus afferat, vel prohibita ab earum corporibus injuria, vel confirmatis per gratiam earumdem animis, ut quam ipsi voto nuncuparunt, virginitatem retineant. His addit futurum fortasse, ut hanc ancillarum suarum captivitatem Deus tum in suam ipsius gloriam, tum in illarum utilitatem non sine magno fenore convertat. Cujus rei documentum narrat in virgine quadam sanctimoniali regionis Sitifensis, Severi episcopi nepte, ante paucos annos exhibitum. Domus enim illa, inquit, barbarorum, ubi captiva ingressa est, subita coepit dominorum infirmitate jactari, ita ut omnes ipsi barbari, tres, nisi fallor, vel amplius fratres, periculosissima infirmitate laborarent. Quorum mater animadvertit puellam Deo deditam, et credidit quod ejus orationibus sui filii possent ab imminentis jam mortis periculo liberari; petivit ut oraret pro 0389 eis, pollicens, quod si salvi facti essent, eam suis parentibus redderent. Jejunavit illa, et oravit, et exaudita continuo est. Ad hoc enim factum erat, quantum exitus docuit. Ita illi tam repentino Dei beneficio salute percepta, mirantes eam et honorantes, quod eorum mater promiserat impleverunt. Itaque per mirabilem Dei misericordiam cum honore magno suis parentibus restituta est. Demum subjicit, tantum in mente valere integritatem castitatis, ut illa inviolata, nec in corpore possit pudicitia violari (Epist. 111) .