Caput IX. 1 Pinianus et Melania cum hujus matre Albina Tagastam adventant. 2 Hos illuc invisere Augustino non licet. 3 Hipponem venit Pinianus. 4 Eum sibi plebs Hipponensis in presbyterum poscit. 5 Ortum hinc 0398 tumultum compescit Pinianus, Hippone se mansurum adhibito jurejurando pollicitus. 6 Albinae atque Alypii de iis quae sibi sive Piniano evenerant querelae. 7 Purgat se apud eos Augustinus. 8 Piniano postmodum abeundi quo vellet, haud dubie licentia ab Hipponensibus tributa. 9 Armentarium et Paulinam ad mundi contemptum et ad solvendum continentiae volum hortatur Augustinus.

1. Quos fructus sive imperatoris Honorii, sive Marcellini tribuni de promovenda tam diu a Catholicis expetita Collatione studium et cura peperit, in hujusce anni quadringentesimi undecimi decursu exponetur: jam quid ejusdem initio contigerit, aperiendum. Haud ita multo ante expugnatam Urbem, inde Melania senior familiam suam, videlicet Albinam nurum, juniorem Melaniam neptem, et Pinianum junioris hujus Melaniae conjugem eduxerat. Hi porro omnes, genere atque opibus inter Romanos clarissimi, nobilissimae illius urbis voluptates aeque reliquerunt ac domicilium: hincque non alio migrarunt animo, quam ut sese ac sua Christo manciparent, vitam vere monasticam victuri (Epist. 126, n. 11) . Cum expugnata non pridem Roma Rhegium urbem Alaricus incendit, morabatur adhuc una cum suis in Sicilia Pinianus (Valois, in Euseb., pag. 129, et Noris, Hist. Pelag., pag. 25) . Melaniae junioris Vita prodit, illam e Sicilia Carthaginem primum, atque inde Tagastam, ubi cum Piniano et Albina per hiemem agebat (Epist. 124, n. 1) , trajecisse (Surius, decemb. die 31, vel januar. die 2) . Optime sane cum Tagastensibus divino nutu actum est, quod hospites, qui sibi solatium acerbissimis illis temporibus praeberent, apud se haberent adeo illustres. Quid iis cum natalium splendor, tum Christi gratia contulisset, jam ante audierant, auditumque charitate moti crediderant: sed quibus eadem non erat charitas, his, ne tam insolita res fidem superare omnem videretur, vix fando narrabatur. Tagastensis praesul Alypius vir dicendi peritus, quique sanctae cujusdam eloquentiae vi in animos hominum salutis amorem insinuabat, potiorem prae caeteris laetitiae istius partem capiebat, ac una cum hospitibus suis in eloquii divini meditatione versabatur (Surius, decemb. die 31, vel januar. die 2) . Illi contra, ut in Melaniae Vita legere est, variis ornamentis iisque auro ac multiplici gemma distinctis, necnon et praediis haud exiguis ejus Ecclesiam ditarunt; atque etiam Tagastae monasteria duo, alterum virorum in quo monachi octoginta, feminarum alterum, in quo virgines centum et triginta degerent, sufficientibus ad id reditibus attributis construxere. Testatum quoque reliquit Augustinus, varii generis muneribus Tagastensem Ecclesiam ab iis donatam fuisse, ob eamque rem populum laetitiam prae se tulisse non vulgarem quidem, verum propriae cupiditatis sordibus prorsus alienam (Epist. 126, n. 7) : quippe quod ejusmodi munificentiae non ad privatos cives, sed ad ecclesiasticos viros, monachos, sanctimoniales ac pauperes tota rediret utilitas (Epist. 125, n. 2) .

2. Non alia de causa tam longo itinere splendidissima 0399 illa christianae religionis lumina Tagastam petierant, nisi ut Augustini conspectu colloquioque fruerentur (Epist. 124, n. 1) . Tamen eidem sancto, quantumvis esset studiosus amicorum cultor, atque hosce invisendi gratia pervolare maria se posse exoptasset, ne Tagastam quidem, ut et eos salutaret, et suis civibus de felicitate, quae ipsis obtigerat, gratularetur, conferre sese integrum fuit. Adversari quidem videbatur hiems aspera tum et horrenda; quippe cum eo esset valetudinis habitu, ut natura frigus ferre non posset: ea tamen res eum ne Tagastam proficisceretur, non deterruit; sed cum animos Hipponensium vertente anno quadringentesimo decimo absentia sua offensos comperisset, arbitratus est officio ac muneri se defuturum suo, si profectionem aliam tam cito susciperet. Quocirca quam servitutem Ecclesiae suae debebat, eam judicavit voluptati, quam Tagastae percepturus esset, anteponendam. Datis igitur ad Albinam, Pinianum ac Melaniam excusandi sui ergo litteris, testatur, culpam quam incurrebat, quod illos non inviseret, eam ipsam sibi poenam esse, qua gravior imponi posset ei nulla: addit tamen sperare se, si quidem infelicior sit, quam ut videre eos Hippone sibi contingat, non defuturam occasionem, cujus beneficio utcumque liber, eos quacumque in regione Africae futuri sint, conveniat.

3. Haud ita multis, uti videtur, diebus post datam hancce epistolam Pinianus cum Melania juniore Hipponem venit. Cum vero, quae erat ejus humilitas, timeret, ne quam vim ab Hipponensi populo Augustinus, et a Barcinonensi Paulinus, passi fuerant, eamdem ipse quoque pateretur, fidem sibi ab Augustino dari voluit, sese ab eo presbyterum invitum nunquam ordinatum iri (Epist. 126, n. 1) : quin et ipsi pollicitus est sanctus Episcopus, ut eam dignitatem acciperet, auctorem se ac suasorem ei non futurum (Ibid., n. 2) . Cujus promissi, saltem quod ad posteriorem partem, testis praeter unum, haud dubie Alypium, qui tum forte cum Piniano Hippone versabatur, nullus fuit. Pinianus multis variisque muneribus Augustinum donavit, quibus hic prout judicavit conducibilius utens, ea partim clericis ac monachis, partim laicis quibusdam indigentibus distribuit (Ibid., n. 8) . Porro hisce opibus, quas Augustino atque Alypio Pinianus tradebat, factum, ut ambo illi vererentur, ne in suspicionem iniquae dispensationis inciderent. Qua in re cum ipsis minime sufficeret conscientiae propriae testimonium, sed curandum esset praeterea, ut, quantum abhorrerent a studio privatae utilitatis, hominibus, quos ex dominico praecepto erudire, quibusve ad pietatem exemplo suo praeire tenebantur, clarum testatumque redderent (Epist. 125, n. 2) , collocuti sunt de hoc inter se, et qua ratione Ecclesiae filiis, imo et adversariis, planum facerent, in administrandis bonis ecclesiasticis mentes suas nulla cupiditatis aut avaritiae nota inquinari, coram conferendo inquisiere (Ibid., n. 1, et Epist. 126, n. 9) . Quae cautio quam ipsis necessaria fuisset, patuit ex tentatione quadam, quae Dei permissu non multo post tempore contigit.

0400 4. Factum enim est, ut ecclesiastico coetui cum interessent aliquando una cum Alypio Pinianus ac Melania, universa plebs, necdum dimissis catechumenis, Pinianum sibi in presbyterum ordinari magnis clamoribus flagitaret (Epist. 126, nn. 1-3, 5) . Ad eam accessit Augustinus, et concessa eorum clamoribus brevi mora, id sibi integrum non esse, propterea quod invitum illum ab se consecratum non iri promisisset, declaravit: simulque addidit, si contra fidem a se datam Pinianum haberent presbyterum, fore ut se ipsum episcopum non haberent. Quibus dictis ad sedem suam se recepit, quam in eo loci subsellia, et mox absidem vocat; quod genus erat suggesti multis gradibus editius (Ibid., n. 1) . Aderant quoque Pinianus et Melania, sed nonnihil remoti ab Augustino, ad quem augescente tumultu (nec enim eum sedavit Antistitis responsio) accesserunt (Epist. 125, n. 2) . Aliquantulum, inquit sanctus Praesul, inopinata mea responsione cunctati atque turbati, velut flamma vento paululum pressa, deinde coeperunt multo ardentius excitari; existimantes fieri posse, ut vel mihi extorqueretur, illud non servare promissum, vel me tenente promissi fidem, ab alio episcopo ordinaretur. Dicebam ego quibus poteram, qui ad nos in absidem honoratiores et graviores ascenderant, nec a promissi fide me posse dimoveri, nec ab alio episcopo in Ecclesia mihi tradita, nisi me interrogato ac permittente, posse ordinari; quod si permitterem, a fide nihilominus deviarem. Addebam etiam, nihil eos velle, si ordinaretur invitus, nisi ut ordinatus abscederet. Illi hoc posse fieri non credebant. Multitudo vero pro gradibus constituta, horrendo et perseverantissimo clamorum fremitu in eadem voluntate persistens, incertos animi consiliique faciebat (Epist. 126, n. 1) . Tum vero populus multa convicia in Alypium conjicere, quasi non ob aliud cuperet Pinianum secum retinere, nisi ut ejus munificentiam ac liberalitatem in proprios usus converteret. His gravissime commotus est Augustinus; tametsi quemquam e clericis aut monachis praesentibus haud comperisset esse reum illius injuriae (Epist. 125, n. 5) , sed tantum imperitum vulgus, quod compescere non valuit (Ibid., n. 2) , quodque tam ingenti reatu per Alypii orationes mereatur absolvi, vehementer cupit (Epist. 126, n. 1) . In his turbis, tum ipse, tum Alypius ac Pinianus non immerito extrema omnia formidabant. Timendum quippe erat, ne aliqui perditi, ait Augustinus, qui multitudini etiam bonorum plerumque miscentur, occasione seditionis et quasi justae indignationis inventa, in aliquam vim sceleratam rapinarum cupiditate prorumperent (Epist. 125, n. 3, et Epist. 126, n. 1) .

5. Adduci non potuit praesenti periculo Augustinus, ut vel obiter Piniano suaderet, populi voluntati morem gerere, tametsi hoc se non facturum, uno tantum teste praesente, pactus esset. Abscedere cogitabam, inquit; sed metuendum fuit, ne magis me absente atrocius quid faceret et reverentia minor, et dolor ardentior. Deinde si cum fratre Alypio discederem per populum constipatum, cavendum fuit, ne quisquam in eum manum mittere auderet: si autem sine illo, quae frons esset 0401 existimationis, si quid ei fortassis accideret: et videret eum propterea deseruisse, ut furenti populo traderetur? Inter hos aestus meos gravemque moerorem et nullius consilii respirationem, ecce repente atque inopinate sanctus filius noster Pinianus mittit ad me servum Dei, Barnabam, qui mihi diceret eum se velle populo jurare, quod si esset ordinatus invitus ex Africa omnino discederet; credo, existimans eos, quandoquidem pejerare non posset, non jam ulterius infructuosa perseverantia clamaturos, ad expellendum hinc hominem, quem saltem deberemus habere vicinum. Mihi autem, quia videbatur vehementiorem eorum dolorem post hanc jurationem fuisse metuendum, apud me tacitus habui: et quia simul petierat, ut ad eum venirem, non distuli. Cum mihi dixisset hoc ipsum, continuo et illud adjunxit eidem jurationi, quod mihi dum ad eum pergo, per alium Dei servum, Timasium, mandaverat, de praesentia scilicet sua, hoc est, Hippone se remansurum, si ei clericatus sarcinam nolenti nullus imponeret. Hic ego in tantis angustiis quasi aura spirante recreatus (neque enim potui sic sapere, ut tanto vel tumultu vel offensione magis everti vellem Ecclesiam cui servio, quam id quod a tali viro nobis offerebatur accipere) nihil ei respondi; sed ad fratrem Alypium gradu concitatiore perrexi, eique quid dixerit, dixi. At ille, ut existimo, devitans ne quid se auctore fieret, unde vos, Albinam alloquitur, putabat offendi, Hinc me, inquit, nemo consulat. Quo audito, ad populum tumultuantem perrexi: factoque silentio, quid promissum esset, cum promissione etiam jurationis aperui. Illi vero, qui solum ejus presbyterium cogitabant atque cupiebant, non ita, ut putabam, quod oblatum fuerat acceperunt; sed inter se aliquantulum mussitantes, petiverunt ut adderetur eidem promissioni atque jurationi, ut si quando illi ad suscipiendum clericatum consentire placuisset, nonnisi in ipsa Hipponensi ecclesia consentiret: et hoc ea spe, quia per illam praesentiam creditum est eum etiam ad clericatum suscipiendum posse desiderantibus consentire. Retuli ad eum; sine dubitatione annuit. Renuntiavi illis; laetati sunt; et mox jurationem pollicitam poposcerunt. Reverti ad filium nostrum, eumque inveni fluctuantem, quibusnam verbis comprehendi posset illa cum juratione promissio, propter necessitates irruentes, quae possent eum ut abscederet cogere. Simul etiam quid timeret ostendit, ne quis irruisset hostilis incursus, qui esset discessione vitandus. Volebat addi sancta Melania, et aeris morbidi causationem: sed illius responsione reprehensa est. Ego autem dixi, gravem ab illo et non contemnendam causam necessitatis ingestam, quae cives etiam emigrare compelleret: sed si haec populo dicerentur, timendum esse, ne male nos ominari videremur; si autem sub necessitatis nomine fieret excusatio, nonnisi fraudulentam necessitatem putari. Placuit tamen ut de hac re populi animum experiremur; et nihil aliud quam id, quod putaveramus, invenimus. Nam cum ejus verba a diacono dicta recitarentur, et omnia placuissent; ubi nomen interpositae necessitatis insonuit, continuo reclamatum est, promissioque displinuit, tumultu recrudescente, et nihil aliud quam fraude 0402 secum agi populo existimante. Quod cum sanctus filius noster vidisset, jussit inde auferri nomen necessitatis; rursumque ad laetitiam populus remeavit. Et cum lassitudinem excusarem, sine me ad plebem accedere noluit: simul accessimus. Dixit ei, quae a diacono audita erant, se mandasse, se jurasse, eaque se esse facturum, continuoque omnia eo tenore, quo dictaverat, prosecutus est. Responsum est, Deo gratias, et petitum ut totum scriptum subscriberetur. Dimisimus catechumenos, continuoque scriptum subscripsit. Deinde peti coepimus nos episcopi, non vocibus populi, sed tamen a populo per honestos fideles, ut nos quoque subscriberemus. At ubi coepi subscribere, sancta Melania contradixit. Miratus sum quare tam sero, quasi promissionem illam et jurationem nos, non subscribendo, facere possemus infectam. Sed tamen obtemperavi, ac sic remansit mea non plena subscriptio; nec ultra nobis quisquam, ut subscriberemus, putavit instandum (Epist. 126) . Per eas turbas Albinae sancti filii, Pinianus scilicet ac Melania, qui erant in abside, palam questi sunt, non presbyterum ab Hipponensibus, sed hominem divitem, pecuniarum cupiditate quaeri (Epist. 125, n. 2) . Et hanc narrationem, praeter omissa quaedam adjuncta, quae ad rem nihil facerent, ipsissimam rei veritatem esse testatur Augustinus: proindeque Pinianum neque se, ut ferebatur, praecipiente, neque populo cogente jurasse, sed ipsum per se ac sponte sua id obtulisse. Cujus rei Barnabam ac Timasium, quos ille singulos ad se miserat, testes citat (Epist. 126, n. 6) . Utrosque vocitat servos Dei, id est monachos. An autem Barnabas, quem appellatione sancti cohonestat, idem habendus sit ac presbyter ille Hipponensis (Epist. 213, n. 1) , quem Augustinus familiae suae praefecerat, et cujus existimationem publice in sermone quodam defendit (Serm. 356, n. 15) , non definimus. Erat eo tempore Timasius monachus, qui auctore atque impulsore Pelagio nuntium mundo remiserat (Epist. 177, n. 6) : sed hujus rursum nobis incidet mentio.

6. Cum habitaturum se Hippone Pinianus jurasset, oborta quadam necessitate alio die illinc discedere compellitur. Quod ubi populus Hipponensis cognovit, haud mediocriter tumultuatum est, ac multa incalescentibus animis dicta, quae etiam scripto mandanda curarunt. Verum cum intellectum esset, id ab eo propter necessitatem privatam necnon animo revertendi factum; nemo fuit, qui hoc boni non consuleret (Epist. 126, nn. 6, 13) . Neque enim consilium fuerat, eum exsulis instar ibi retinere, sed sibi putabant abunde satisfactum, modo civium aliorum more sedem ac domicilium ibi figeret, nec unquam inde discederet, nisi cum voluntate redeundi (Epist. 125, n. 4) . Quod autem Baronius refert, Pinianum Hippone elapsum esse clanculum, et Tagastam una cum suis reversum; quippe qui se ejus, ad quod per vim et metum inductus esset, promissi religione non teneri probe sciret ( Baronius, ad annum 409); ipsius est et dogma probare, et factum, quod contra manifestam Augustini auctoritatem asserit, stabilire. Rem autem iniquo animo tulit Piniani socrus Albina, scripsitque ad Augustinum 0403 litteras doloris plenas (Epist. 126) , in quibus invidioso nomine illam a Piniano promissam sui praesentiam Hipponensibus, exsilium vel deportationem aut relegationem appellabat: simulque rogabat num exigendum censeret ut impleatur extorta juratio: maxime cum Pinianus illa non discedendi juratione fecerit exceptionem necessitatis. Cum Augustino expostulabat, quod is promissionem hanc non prohibuisset: exprobrabat Hipponensibus, quod turpissimo pecuniae appetitu inducti presbyterum habere voluissent, vel apud se retinere locupletem hominem, et divitiarum satis contemnentem, ut eas in alios divideret. Alypius quoque, qui Tagastam se forte receperat, epistola Augustino scripta contumeliosas tum jactatas in se voces recordabatur. Monebat etiam, quid de juramentis istiusmodi per vim extortis statuere oporteret, communi consilio discutiendum: quamvis in eo quod rescripserat commonitorio significaret, Pinianum Hippone, civium aliorum instar, ipsiusque adeo Augustini, debere habitare (Epist. 125) .

7. Ad Alypium Augustinus rescribens (Ibid.) , dolere se graviter ejus injurias testatus est: quod vero ad jusjurandum Piniani, post celebratissima quaedam Romanorum de hac ipsa re exempla turpe esse docet, si vel in controversia, utrum illud observandum esset, necne, ab ipsis poneretur: fore siquidem, ut episcoporum promisso vel etiam juramento nemo fideret, si datum frangi a tanto viro, aut vana ratione eludi permitterent; neque enim secundum verba jurantis, sed secundum exspectationem illius cui juratur, quam novit ille qui jurat, fidem jurationis impleri: sperare tamen se, cum ex benignitate divina, tum ex virtute Piniani, qui fidem Deo et Ecclesiae pactam tanta cum religione servabat, non orituram eam segetem scandali et offensionis. Cum hoc responso, exemplum promissionis Piniani ex subscripta ab ipso chartula translatum et emendatum Alypio misit. Litteris autem Albinae respondens (Epist. 126) , testatur primum, ad eam scribere se, non ut dolorem ejus exasperet, sed leniat; neque ut animam, quam venerabatur tanquam Deo dicatam, tristioribus dictis perturbet, sed ejus suspiciones sanet. Tum rei gestae rationem illi aperit, quo ipsa per se animadvertat, non nisi spiritualis Ecclesiae commodi, et earum quibus Pinianus ornatus erat, virtutum gratia, petitum illum ab Hipponensi plebe in presbyterum: qua in re ne minima quidem appareret avaritiae cupiditatisve species; ac proinde nullum praeter se ea criminatione perstringi, quamvis id Albinae studii fuerit, ut vitium quo laborare ipsum judicabat, non directe, ne paulo liberius aut inverecundius in Episcopum agere videretur, sed oblique ac velut alieno nomine sibi objiceret: se vero in beneficiis ponere hanc ejus charitatem, non in malam partem accipere: at cum ab eodem vitio alienum se ipse cognosceret, neque ullum rei intra conscientiam reconditae testimonium afferre posset, se testari Deum, sibi bonorum Ecclesiae administrationem, quam ob fratrum amorem et ob Dei timorem necessario curabat, tolerare se, non amare, 0404 ita ut ea, si salvo officio possit, carere cupiat. Quin etiam sibi persuasum asserit, eamdem in hoc Alypii mentem esse. Dein exemplo Pauli, qui simili in causa Dei testimonio fuerat usus, jusjurandum suum approbat. Ad jusjurandum tandem, quod Pinianus praestiterat, accedit, de quo non aliter hic loquitur, atque in datis ad Alypium litteris, ad quas Albinam remittit. Et hinc colligas eam Tagastae, unde non reperitur recessisse ante id temporis, usque tum forsitan remansisse. Praeterea deferendum Albinae curavit commonitorium, in quo perscriptae erant adversus Pinianum Hippone absentem Hipponensium civium querimoniae.

8. Quid evenerit postea, nusquam traditur; nisi quod prodit beatae Melaniae Piniani uxoris Vita, eam in Aegyptum, atque inde in Palaestinam post annos septem cum admirabili vitae sanctitate peractos in Africa, transiisse (Surius, decemb. die 31, vel januar. die 2) . Neque enim illam in ea provincia anno supra quadringentesimum quinto decimo egisse verisimile est: quo anno Hieronymus suam ad Ctesiphontem epistolam, in qua parum honorifice de Melania illius avia loquitur, scribebat. Sed cum anno quadringentesimo decimo octavo Pelagium, qui per id tempus in Palaestina versabatur, Zosimus condemnasset (Retract. lib. 2, cap. 50) , Albina, Pinianus, ac Melania de colloquio, quod cum eodem haeresiarcha inierant, Augustinum per litteras consuluere. His ille responsi loco duos suos de Gratia Christi deque originali Peccato libros dicavit, in quibus supra quam dici queat, laetari se, quod ii corpore, atque etiam magis quod anima recte valerent, significat. Anno proxime sequenti sanctum Praesulem eorum nomine salutavit, qui tum in Bethlehemitico monasterio vivebat, Hieronymus (Apud August., Epist. 202, n. 2) . Atqui mutua illa amoris atque observantiae signa sufficiunt, ut neque contra fidem datam, neque contra Augustini mentem Pinianum recessisse arbitremur: quem forte etiam, ut a jurejurando absolverent Hipponenses, auctoritate ac precibus evicerat sanctus Episcopus.

9. Epistolam Armentario et Paulinae scripsit Augustinus (Epist. 127) hoc forte anno quadringentesimo undecimo: quandoquidem Urbem recens a barbaris direptam, ac mundum tantis calamitatibus infestari tradit, ut ex vanis illis falsisque illecebris, quibus homines in errorem inducere, ac stultos in sui amorem pellicere solebat, jam nullam ferme retineret. Armentarius sese una cum conjuge Paulina voto obstrinxerat, reliquum vitae tempus Deo consecrandi, necnon, uti videtur, monasticum suscipiendi institutum. In Paulina quidem morae nihil erat, quominus perpetuam Deo continentiam dicaret: verum nequaquam videtur ita paratus fuisse ad abdicandam conjugalem consuetudinem Armentarius, sed rem nonnihil distulisse. Quapropter Augustinus de hoc eorum mentis habitu certior ab ipsorum affine Ruferio factus (Ibid., n. 1) , utrique epistolam longe pulcherrimam direxit, in qua tamen perpetuo maritum alloquitur: atque ut votum, quod nuncupavit, quodque sine gravi piaculo frangi non potest, omni procrastinatione 0405 omissa impleat, validis admodum argumentis suadet.