Caput XII. 1 Tertia Collatione sexto idus junias habita instant Donatistae, ut discutiatur quinam pro petitoribus habendi sint, utque de petenda Collatione Catholicorum mandata expendantur. 2 Iidem catholicam Ecclesiam agnoscunt eam esse, quae toto orbe propagata est. 3 Ut intelligatur, utri sint petitores, varia acta recitantur; sicque invitis Donatistis ad rei caput acceditur. 4 Donatistae proferunt libellum de Ecclesiae, ut loquuntur, puritate. 5 Hunc refutat Augustinus, ac de gravissimo illo capite controversiam expedit. 6 Acceditur ad quaestionem de Caeciliano et de schismate. 7 Maximianistarum historia perturbati ac oppressi Donatistae, nec causam causae, nec personam personae praejudicare confitentur. 8 Controversiam de veritate Cirtensis concilii movent. 9 Locum Optati, quo ipsi revincuntur, inspici volunt. 10 Iidem prolatis documentis, quibus Caeciliani ac Felicis innocentia declarabatur, omnes difficultatum nodos secant. 11 Catholicis demum causam adjudicat Cognitor.

1. Sexto idus junias Collationem, prout condixerant, primo mane auspicati sunt. Catholicos de more octodecim numero, Donatistas vero tantum undecim ibi repertos introduci Marcellinus jussit; ac deinde decrevit ut amotis supervacanearum morarum tergiversationibus, tandem de cardine totius rei disputarent. Mox Catholici Donatistarum esse dixerunt, quoniam ipsos tanquam persecutores suos ac traditores in mandatis suis proscidissent, objecta crimina legitimis argumentis adstruere; necnon in universum sui ab Ecclesia discidii causas proferre (Collat. Carthag. 3, cap. 14) . Quibus a schismaticis responsum est, primum omnium discutiendum esse, utri vel petitorum vel defensorum personam sustinerent; eamque ob rem, ab utris petita Collatio fuisset, examinandum (Ibid., cap. 16) . Id quidem obstinate ingesserunt, ut Catholicis petitorum partes suscipientibus, ipsi ad forensem modum cavillarentur: unde ortae fuissent dilationes ac tricae infinitae. Nec tamen Marcellinus alienum ab ea inquisitione animum prae se ferebat: sed cum abunde perspectum esset Catholicis, quo spectarent adversarii; licet hos ipsos vere accusatores esse, jam satis mandato suo demonstrassent; nolebant tamen in hoc inquiri penitius; agendum ante omnia de rei ipsius capite admonentes (Ibid., capp. 18, 98) . Rogabant in primis ostenderent Donatistae, quas ob causas secessionem ab Ecclesia Scripturis divinis promissa, ac toto terrarum orbe diffusa, fecissent (Ibid., cap. 82) : tum probarent id, quod receperant, nimirum apud se esse catholicam Ecclesiam (Ibid., cap. 75) . Qua occasione Augustinus: Deus nos, ait, disputatores et collatores magis, quam litigatores esse voluit. Non interponantur, quae ad rem necessaria non sunt. Ecclesia est quam asserimus testimoniis Scripturarum divinarum, omnibus nota, in monte, sicut scriptum est, altissimo constituta, ad quam veniunt omnes gentes. Si est aliquid contra istam Ecclesiam quod dicatur, jam dicatur, et nullae morae interponantur. Quamdiu ista tanta populi exspectatio suspensa est? De anima sua omnes cogitant, et nos moratorias praescriptiones ad hoc interponimus, ut ad finem cognoscendae veritatis nunquam veniatur! (Ibid., cap. 21.) Neque tamen ibant inficias, quin suis ipsorum precibus Imperator, ut ipse rescripto quod denuo recitatum est testabatur, Collationem concessisset: sed non contenti ea professione haeretici, praeterea instabant, oblatum Honorio supplicem libellum proferendum esse, declaranda legatorum nomina, et edenda quae a Catholicis hac de re acceperant mandata; quod in fieret, omnino nullius 0421 fore momenti rescriptum, quod impetraverant. Id vero prorsus a causa alienum esse contendebant Catholici, quibus tametsi Marcellinus in hoc faveret, expugnari tamen nunquam potuit pervicacia Donatistarum. Exspectatio, non dico hujus civitatis, ingerebat Augustinus, sed universi pene generis humani suspensa est; aliquid de Ecclesia cupit audire: et nos adhuc forenses formulas discutimus, et miserrime litigamus! (Ibid., cap. 41.) Quanta aguntur, ut nihil agatur! (Ibid., cap. 40.) Item alius e Catholicis episcopus: Quid est aliud, inquit, causam dimittere, et personas quaerere; nisi effugere velle? Quare venisti? (Ibid., cap. 56.) Isthaec autem controversia de Catholicorum ad Honorium legatione continuatur ad usque articulum Collationis nonagesimum septimum, ubi rursus urgentur ab haereticis Catholici, ut se petitores esse profiteantur.

2. Nonnulla quoque de Catholicorum nomine interjecta sunt (Ibid., 3, capp. 22, 30, 75, etc.) : de quo quid judicandum esset, post decisam causae totius summam declaratum iri Marcellinus pronuntiavit (Ibid., capp. 36, 94) ; interim non licere sibi, hunc titulum illis negare, quos eodem cohonestasset in rescripto suo Imperator (Ibid., capp. 92, 94, 147) . Cum examinari Tribunus voluisset, utri vere petitores dicendi essent, eas vero partes Catholici, ne quam ansam Donatistarum cavillis darent, in se recipere detrectarent; Augustinus hoc esse respondit Catholicorum consilium, criminationes videlicet, quibus Ecclesiam Donatistae vel in suo mandato impetebant, diluere, neque ob aliud petiisse Collationem, nisi ut iidem Donatistae, a quibus petita quoque fuerat, vel discidii sui aequitatem approbare, vel iniquitatem illius agnoscere atque emendare possent (Ibid., capp. 110, 116) : jam Marcellini esse, utris petitorum nomen conveniret pronuntiare (Ibid., cap. 108) . Schismatici tantisper de Catholici significatu litigarunt: fassi tamen sunt, id nominis abjudicari adversariis suis non posse, dummodo universum terrarum orbem sibi communionis vinculo conjunctum esse demonstrarent (Ibid., cap. 102) . Magnum autem veritatis partibus momentum ex eo accessit, quod cum dicerent Catholici Ecclesiam toto orbe diffusam falsis criminationibus ab illis esse appetitam, palam professi sunt schismatici, nolle se litem universis totius orbis Ecclesiis intentare; illas siquidem a Christianorum Africae controversia prorsus alienas, exspectare potius certaminis exitum, ut eos sibi communione copulent et Catholicorum secum nomine gaudere velint, qui hac in Collatione vicerint (Ibid., cap. 99) . Sic enim agnoscebant sibi nihil esse, quod Ecclesiae per mundum universum diffusae objicerent. Ex qua confessione illud quoque consequebatur, Caecilianum scilicet idcirco ab eadem illa Ecclesia non fuisse resecatum, vel quia innocens esset ipse, vel quia fieri non posset, ut ejus culpa commacularentur, qui communionem ipsius retinerent. Et haec argumenti vis etiam ad Africanos omnes catholicos pertinebat; quippe qui eidem illi Ecclesiae copulati, Catholicorum nomen in ejus 0422 unitate semper tenuerant. Quae sane manifesta erat horum victoria, nec sine divino beneficio concessa. Negatum quidem est ab haereticis, illos in communione hac universali esse: verum ipsi huc recidisse causae difficultatem summa cum voluptate cognoverunt. Itaque petiit continuo Alypius, ut sibi liceret, quod quaerebatur, argumentis demonstrare (Ibid., cap. 102) : sed alio disputationem vertere conati schismatici, denuo legatorum mandata sibi exhiberi poposcerunt, Ecclesiae causa, quam jam ingressi erant, omissa (Brevic. Collat. 3, n. 3) . Cum vero Augustinus in Ecclesia toto orbe propagata velle se gradum figere profiteretur, Hanc, inquiens, Ecclesiam elegimus retinendam; illi reposuit Emeritus, Sic semper eligere, et mutare consuesti (Collat. Carthag. 3, capp. 100, 101) . Quibus sine dubio Manichaeorum haeresim, in qua haeserat adolescens, ipsi tacite exprobrabat: sed ne uno quidem verbo ad privatam illam injuriam repellendam dicto, Vir sanctus orationem suam prosecutus est.

3. Pronuntiavit tandem Cognitor, eos, qui crimina aliis intenderent, haberi petitores; si quidem ipsam Collationem ab utrisque partibus petitam fuisse probaretur (Ibid., cap. 120) . Quod ut Catholici planum facerent, actum eorum, quae tertio kalendas februarias anni quadringentesimi sexti apud Praefectos professi fuerant Donatistae, legendum obtulerunt (Ibid., cap. 124) . At omnino non licuit ultra diem, quo datum praenotatur, legendo procedere: nam cum Donatistae hoc in actu sese impedivissent et implicassent, ne suis ipsorum verbis, quod apposite illis objectat Possidius, convicti tenerentur, nihil omisere, quo lectionem ejus prohiberent (Ibid., cap. 141) . Eamque ob rem illud jam detritum et toties a Cognitore repulsum, hic etiam obtruserunt; velle se legatorum, a quibus fuerat impetrata Collatio, mandata expendere. Quod etsi tam ardenti studio efflagitarent, ut concilium ea de causa prope viderentur soluturi; id tamen aequum negare Marcellinus perseveravit; quippe qui non alia legi, quam quae utraque pars in medium proferre vellet, jussurum se promisisset (Ibid., cap. 140) . Quocirca postquam nihil hac via promovere se intellexerunt, acta quaedam Catholicorum obtulere ante annum sextum a quadringentesimo confecta, quibus ut schismaticis coeundi ad colloquium ediceretur necessitas, variorum criminum eos insimulabant. Petebant igitur Donatistae, eadem acta tanquam antiquiora his quae Catholici proferebant, praemitti, atque illos ex objectis ibidem criminibus petitores declarari (Ibid., cap. 141) . Interea Catholici relationem Anulini ad Constantinum obtulere, ut, si rationem temporum sequi placeret, ab ea, ut multo antiquiore, duceretur exordium (Ibid., capp. 144, 148) . Et revera Marcellinus hunc servari ordinem jussit (Ibid., cap. 150) . Unde factum est, ut illa quaestio, utri scilicet petitores essent, quam eo solum animo Donatistae injecerant, ut a praecipuo rei capite averterent, sensim ad illud non sine divino consilio deduceret (Brevic. Collat. 3, n. 7, et Ad Donatistas post Collat. n. 43) . 0423 Hoc illi animadverterunt, neque ullo modo sibi valuerunt temperare, quin illud aegre se ferre testarentur, ac palam dicerent: Sensim in causam inducimur (Collat. Carthag. 3, cap. 151) . Quo dicto satis aperte declarabant, id sibi unice in omnibus suis molitionibus propositum, ne quid fieret, efficere; atque adeo dissimulare neutiquam posse, quin sibi veritatem obesse scirent. Easdem querelas paucis interjectis iterant (Ibid., cap. 193) . O violentia veritatis, exclamat Augustinus, quolibet equuleo, quibuslibet ungulis fortior ad exprimendam confessionem! Hujus timoris apertissimam vocem quis de illorum clauso pectore excuteret, et non dico si eos donis largissimis ditaremus, sed si eos poenis crudelissimis torqueremus? Clamant praeclari viri, qui ad agendum videbantur electi, ac se potius ad non agendum electos esse testantur, et invidiose judici conqueruntur, sensim se in causae interna deduci (Ad Donatistas post Collat. n. 43) . O magna, sed non miranda confusio! quando enim daemon sic exorcistam timeret? (Ibid., n. 44.) Ergo, ut penitiorem illam inquisitionem eluderent, Catholicos pactam standi solis Scripturis fidem, dum chartis publicis utuntur, violare obtenderunt (Collat. Carthag. 3, cap. 149) . Huic petitioni responsum est ab Augustino, suis Ecclesiam esse catholicam, eosque ad illius auctoritatem divinis eloquiis firmandam semper esse paratissimos; ut autem leges vel gesta vel quaecumque de archivis offerant recitanda, ab ipsis cogi Donatistis, qui prius talibus agunt. Crimina enim, inquit, dicunt traditionis, et ea aut non probant archivis, et nihil dicunt; aut probant, et archivis nos vicissim agere compellunt (Ibid., cap. 155) . Cui responsioni cum Marcellinus esset suffragatus (Ibid., cap. 156) , Donatistae non erubuerunt denuo ad rejectam jam diu querelam de legatorum proferendis in medium mandatis confugere, sed non alio atque antea successu (Ibid., capp. 157, 164) . Jussit itaque Marcellinus actum, quem Donatistae afferebant, anno quadringentesimo tertio confectum, legi (Ibid., cap. 174) ; Catholicos interim rogans, ut sua, tametsi antiquiora, differri paterentur (Ibid., cap. 170) . Peracta ea lectione, Marcellinus apparere quidem dixit petitores esse Catholicos, quando illi schismatis atque haereseos crimen Donatistis impingerent; verumtamen, quo de hac re statueretur aequius, alia acta similiter esse recitanda (Ibid., capp. 177, 180) . Quo nihil minus tergiversatoribus Donatistis cordi erat. Quapropter hic etiam ad solitas artes redierunt, et cavillationes de praescripto die, quem elapsum esse causabantur, de mandato, deque ratione procedendi ingesserunt, eadem cantilena aures indesinenter obtundentes, ut scilicet vel omnino rei caput omitteretur, vel saltem, qui tam longa tamque plena fastidii acta perlegeret, esset nemo (Ibid., capp. 181, 183, 188, 215) . Vicit tamen aliquando tandem Cognitor tam longas obstinationes, et relationem Anulini, qua Donatistarum querelas de Caeciliano ad Constantinum deferebat, recitari voluit (Ibid., capp. 216, 220) : ad eumque modum de causa tractari coeptum est. Perlecta Anulini de Caeciliano epistola, Donatistae (quo 0424 haud dubie occurrerent iis quae inde fuerant consecutura) Augustinum rogarunt, quo nomine defenderet Caecilianum, ejusne filius esset, an non (Ibid., capp. 221, 227) . Quibus ille, nullum vere ac proprie patrem vel caput in his quae ad fidem ac salutem pertinerent, praeter unum Christum, agnoscere Catholicos, respondit; ac proinde quod se Paulus Corinthiorum patrem diceret, nequaquam ad eum modum accipi debere, sed tantum quia esset dispensator evangelici ministerii (Ibid., capp. 222, 242) : Caecilianum igitur non patris, non matris, quod illi insulse interrogaverant, locum obtinere apud Catholicos (Ibid., cap. 231) , sed tantummodo fratris, sive boni sive mali; hoc enim Ecclesiae nihil officere: ejus se causam defendere, quia innocentem eum arbitrabantur; at si secus foret, ipsi uni culpam suam fraudi futuram: si vellent adversarii ab ejus accusatione discedere, nec eum defensuros quoque Catholicos; atque adeo causam tanto breviorem fore (Ibid., capp. 230, 232, 233) . Producta est diuticule haec disputatio: cumque interea Marcellinus Donatistis nonnunquam responderet verbis Augustini; Petilianus illum insimulavit, dejerans plus aequo favere Catholicis (Ibid., capp. 233, 234) .

4. Augustinum, ubi sermoni suo de paterni nominis proprietate finem imposuit, Donatistae sciscitati sunt, a quo esset in episcopum consecratus (Ibid., cap. 243) . Possidius vero, ut qui magni illius viri praeceptoris sui perspectum haberet animum, respondit, causam Augustini, qualiscumque tandem illa esset, defendendam hic non suscepisse Catholicos (Ibid., cap. 245) . Nihilosecius tamen illi institere, atque in sancti Episcopi ordinatione quaerere calumniae quidpiam videbantur. Ubi tamen ipse manus sibi à Megalio impositas palam esset professus, simulque rogasset, haberent ne aliquid, quod contra dicerent; alio sermonem detorserunt (Ibid., cap. 247) . Libellum itaque totius concilii sui nomine obtulerunt, quo ex auctoritatibus divinis probare contendebant, pastores malos maculas esse ac naevos Ecclesiae, cujus in filiis improbum nullum esse oporteret, saltem deprehensum ac manifestum: occultos enim aliquos in ea latitare, ipsa vi veritatis fateri cogebantur (Ibid., cap. 249) . Declaravit Marcellinus, istum libellum non omnium suae partis, sed tantummodo septem disputatorum nomine debuisse conscribi (Ibid., cap. 252, 253) : unde liberum erat Catholicis, illum explodere, et quominus recitaretur, intercedere; at ne minimam quidem moram aut cunctationem injicere voluerunt, ne argumentorum, quibus utebantur adversarii, vim formidare viderentur (Ad Donatist. post Collat. n. 49) . Libellum igitur suum Donatistae curarunt legendum ab uno ex ipsorum episcopis. Legentem sine interruptione ulla Catholici aequis et benignis auribus audierunt (Collat. Carthag. 3, capp. 257-259, et 264) . Scriptum autem illud eo animo confecerant, ut Catholicorum mandato, quod recitatum in prima Collatione fuerat, responderent. Atqui demonstravit Augustinus, nihil eos, quod eidem mandato satisfaceret, attulisse; quod ipsum 0425 sola utriusque scripti lectione clarum erat (Brevic. Collat. 3, n. 10) . Quare percommodum accidit Catholicis, ut suum ipsorum mandatum adversariis per Notoriam postulantibus edidissent, eisdemque pariter petitam concessissent septem dierum dilationem, quo illi elucubratam aliquam ac per tot dies meditatam responsionem afferrent: siquidem hinc liquido erat animadvertere, quibus capitibus illi nihil responsi darent (quae sane perquam gravia erant), ipsa non fuisse memoriae vitio praetermissa: sed quod essent responsione omni superiora (Ad Donatistas post Collat., n. 49) .

5. Recitato isto codice schismatici ipsi Catholicos, ut ei responderent, interpellarunt (Collat. Carthag. 3, cap. 260) : his accidere nihil poterat optatius; eamque provinciam Augustinus, tametsi perpetuo interturbarent adversarii, suscepit (Ibid., capp. 264, 267) . Et illo quidem urgente adversarios de palea dominicae areae usque ad ventilationem toleranda, negabat Emeritus aream in Evangelio legi (Ibid., cap. 262) : sed citatis ex Joanne verbis eum sanctus Praesul revicit; ipsique adeo Donatistae secreto Emeritum sui monuerunt erroris: quem quidem ita correxit, ut nec tamen haereticam vel schismaticam posuerit perversitatem. Continuo enim subjecit paleae nomine malos occultos significari (Contra Gaudentium, lib. 2, n. 4) . Quanquam haec responsio in actis Petiliano tribuitur (Collat. Carthag. 3, cap. 263) . Tribuni tandem auctoritate vix Augustinus obtinuit, ut sibi continua serie ac nullo interpellante loqui liceret (Brevic. Collat. 3, n. 16) . Sermonem suum, quem universim Catholicis adscribit, nobis ipse redegit in compendium. Illic omni studio quaestionem hanc firmare aggreditur, improbos hic ab Ecclesia manifestos perinde atque occultos tolerari, nec eorum peccatis, qui cum illis versantur, bonos infici. Exstat adhuc in actis Collationis hujus orationis initium (Collat. Carthag. 3, cap. 281) ; reliqua vero, una cum serie actuum, quorum praeter articulorum titulos nihil superest, desiderantur. Quod autem sanctus Doctor dixerat, seminatos in Ecclesia malos a diabolo, id illi refellere studuerunt (Ibid., capp. 282, 283) . Catholici vero cum aliunde idem confirmarunt, tum vel maxime auctoritate Cypriani episcopi, quem in primis sibi venerationi esse schismatici prae se ferebant. Cujus quidem verbis, quoties ea sibi objiciebantur, cum respondere neque auderent, neque valerent, renuebant tamen ejus auctoritati concedere (Brevic. Collat. 3, n. 20, et Ad Donatistas post Collat. n. 10) . Ad haec Catholicos calumniabantur, quasi duas existere Ecclesias docuissent, quarum etiam altera mortalis esset. Quae criminatio eo nitebatur, quo praesentem Ecclesiae statum, in quo mortalis est, hoc est hominibus morti obhoxiis constans, a futuro, in quo sancti regnaturi sunt mortalitatis legibus expediti, distinxerat Augustinus (Collat. Carthag. 3, capp. 283, 287, Brevic. Collat. 3, nn. 16, 19) . Verum haud magnum huic negotium fuit calumniam dissolvere: etenim cum sua ipsius verba relegi petiisset, eo redacti sunt Donatistae, ut non quod ille dixerat, sed quod animo cogitaverat, accusarent (Collat. Carthag. 3, capp. 0426 284, 285) . Atque ad eum modum terminata videbatur Ecclesiae causa, in qua hoc sibi proposuere Catholici, nullis eam maculari, nec Caeciliani, nec cujusvis alterius culpis demonstrare. Ac Donatistae ipsi placitum illud tandem agnovere, cum in angustias compulsi Maximianistarum historia (Epist. 141, n. 6; Brevic. Collat. 3, nn. 21-23, et 27) , sibi a veritate verba illa, quae toties illis Augustinus oggerit, exprimi passi sunt, nimirum, Nec causa causae, nec persona personae praejudicat (Epist. 141, n. 6; Epist. 142, n. 3; Ad Donatistas post Collat., n. 24, etc.) . Itaque pronuntiavit Marcellinus, caput hoc ampliori disputatione non indigere, ac se postquam alia omnia discussa essent, de eo quoque laturum esse sententiam: jam igitur schismatis causam atque originem examinandam (Collat. Carthag. 3, cap. 289) . Instabat contra utraque pars, ut de unaquaque re, statim atque absolutum esset ejus examen, pronuntiaret (Brevic. Collat. 3, n. 21) : at ille, hoc per leges non licere respondit; ac judicis officium esse, de toto negotio simul ferre sententiam, mentemque suam, quoad omnino causa peracta sit, premere (Collat. Carthag. 3, capp. 292, 314) .

6. Cum originem et causam discidii primam explorari vellet Marcellinus, id quominus fieret, obnixius Donatistae obsistere coeperunt (Brevic. Collat. 3, n. 21) ; adeo ut ejus rei, utpote quae episcopos contingeret, Christum unum judicem esse causarentur; necnon Catholicos vocarent in invidiam, quod eam ad humanum tribunal detulissent (Collat. Carthag. 3, capp. 245, 297) . Huc etiam solitas inserebant querelas de persecutionibus quas perpeti viderentur. Sed Catholici eadem illa, quae tam invidiose criminabantur, eos priores admisisse monstrarunt. Neque illis quidquam profuit, quod Circumcellionum scelera dictitarent nihil ad episcopos pertinere; quandoquidem furiosos illos ducibus eorum clericis tot tamque horrenda mala commisisse constabat. Haec autem de vexationibus atque injuriis controversia longius producta est: verum cum Marcellinus praecepisset prolata a Catholicis instrumenta legi, finis ei tandem impositus fuit. Salva ergo causa Ecclesiae, confirmata et incommutabiliter fixa ac stabilita, tanquam supra fundamentum petrae quam portae inferorum non vincant: hac ergo salva, Augustinus inquit, venimus et ad causam Caeciliani, jam securi, quidquid ille inveniretur admisisse. Et diximus, Salva causa Ecclesiae, cui nihil praejudicat peccatum Caeciliani, videamus et ipsius causam, qualis sit. Si invenerimus eum innocentem; jam vos ubi eritis, qui et in ipsa humana calumnia defecistis? Si autem inventus fuerit nocens, si inventus fuerit reus; nec sic victi sumus, quia unitatem Ecclesiae, quae invicta est, obtinemus. Inventus sit prorsus reus; hominem anathemo, Christi Ecclesiam non desero. Hoc fecimus, diximus: deinceps eum ad altare inter episcopos, quos fideles et innocentes credimus, non recitabimus. Hoc solum fecimus. Numquid propter Caecilianum rebaptizaturi estis orbem terrarum? Hac securitate constituta et firmata, coepit discuti causa Caeciliani (Serm 359, n. 6) . Recitata est igitur Anulini 0427 proconsulis ad Constantinum imperatorem de Donatistarum accusationibus adversus Caecilianum epistola; item alia ejusdem Anulini, qua Constantinum certiorem faciebat, missos ab se ad Romanam synodum Caecilianum ac ejus adversarios: quae epistola interiit (Collat. Cathag., 3, capp. 316, 318) . Huic lectioni additae quoque sunt Constantini ad Miltiadem aliosque antistites ad concilium Romanum destinatos litterae, necnon et prima Romani concilii anno supra trecentesimum decimo tertio habiti sessio (Ibid., capp. 319, 321) . Hic vero interturbarunt Donatistae, nec prius tumultuari destiterunt, quam eis Tribunus concederet ut, quae spectarent ad Caeciliani damnationem, legerentur (Ibid., capp. 322, 333) . Tum illi exortum hinc esse discidium contendentes, quod persecutionis tempore divina volumina praecessor Caeciliani Mensurius tradidisset, accusationem illam ut probarent, cum ejusdem Mensurii epistolam ad Secundum Tigisitanum, tum hujus responsionem ad Mensurium recitarunt (Ibid., capp. 334, 342) . Familiares erant illae epistolae, nec ullo pacto, veraene essent an secus, constare poterat. Sed ex iis nequaquam fiebat manifestum, codices sacros Mensurium tradidisse: quod ipsum tamen haud obscure de Secundo innuebant (Brevic. Collat. 3, n. 27) . Lecta est deinde, assentientibus Catholicis, lata in Caecilianum à Carthaginensi concilio sententia (Ibid., n. 26, et Collat. Carthag. 3, capp. 346, 347) . Quam in rem animadversum voluere Catholici, publico nullo judicio damnatum fuisse Mensurium; et Carthaginense concilium, quod contra Caecilianum legerant, non habere consulem et diem; quamvis hoc merae negligentiae magis, quam fraudi, lubentes ipsi tribuerent: denique Caecilianum in eo damnatum absentem, idque ab episcopis qui, cujus criminis illum condemnabant, hoc idem sibimet in alio concilio condonarunt (Collat. Carthag. 3, cap. 351) . Ultimum autem illud ut planum facerent, Cirtense concilium anno trecentesimo quinto habitum legi postularunt; cujus testimonium, cum consul et dies ejus legeretur, eo infirmare conati sunt schismatici, quod ei temporis nota, praeter actuum ecclesiasticorum, uti volebant, consuetudinem, esset adscripta (Ibid., cap. 353) . Sed Catholici nunquam non sui moris fuisse contenderunt, consulem et diem conciliis adscribere (Brevic. Collat. 3, n. 27) . Attamen Donatistae hinc disputandi finem non fecerunt, donec palam edixit Cognitor, decreti fidem adjectione consulis non perire (Collat. Carthag. 3, capp. 393, 396) . Ergo a concilio Cirtensi ad Carthaginense reditum est. Institere Catholicis Donatistae, ut ejus auctoritatem agnoscerent, ac Caecilianum, quandoquidem in eo fuerat condemnatus, reum esse confiterentur. Responsum est a Catholicis, Donatistas ipsos liquido significasse, cum rem ad Constantinum detulerunt, hujusmodi condemnationem minime sufficere (Brevic. Collat. 3, n. 30) .

7. At vero etiam, quam infirmum esset petitum ex illo concilio Carthaginensi argumentum, multo lucidius allata Priminiani eodem plane modo a Maximianistis 0428 damnati historia demonstrarunt: ita ut schismatici veritatis retibus impediti, et in horrendas contrusi angustias, nihil invenirent, quod in ea, in quam eos Maximianistarum mentio conjecerat, consternatione reponerent, nisi quod erat Catholicis fundamenti loco, nempe nec causam causae, nec personam praejudicare personae (Ad Donat. post Collat., c. 30; Collat. Carthag. 3, cap. 372) . Hinc erumpit Augustinus in illa verba: O responsum breve, liquidum, verum! Non potuit enim pro nobis brevior, et certior, et liquidior ferri sententia (Serm. 164, n. 13) . Nihil aliud ex iis extorquere cupiebant Catholici. Illud, ait, si montes aureos daremus, quando emere possemus (Ad Donat. post Collat., n. 52.) ? Multis quidem verbis superfluis, addit idem sanctus, gesta oneraverunt; et quia non potuerunt efficere, ut causa non ageretur, hoc fecerunt multum loquendo, ut quod actum est, difficile legeretur. Sed debent vobis etiam ista eorum pauca verba sufficere, ne propter nescio quae nescio quorum hominum crimina, oderitis unitatem catholicae Ecclesiae; quia sicut ipsi dixerunt, relegerunt, subscripserunt, nec causa causae praejudicat, nec persona personae (Epist. 141, n. 7) . Latius excurrit Augustinus, ut eos usus indicet, quos Ecclesia potest ex illa veritate elicere, quam Donatistae illius lingua confessi sunt, qui defensorum causae suae erat nobilissimus (Brevic. Collat. 3, n. 2-4) . Non enim scivit quid dixit, inquit Augustinus; sed Caiphae similis, cum esset Pontifex, prophetavit (Serm. 164, n. 13) . Post ipsam Collationem verba sua in alienos sensus convertere moliti sunt: sed frustra. Hinc exclamat Augustinus: O mira defensio! Tam densum et arctum est, ubi eis adhaeserunt pedes, ut eos evellere conantes, frustra et manus et caput figant, et in eodem luto haesitantes arctius involvantur (Ad Donat. post Collat., n. 25) . Et hinc erat, cur vel pertinacissimi Donatistarum sibi hoc uno verbo nullum responsi locum relinqui non dissimularent (Epist. 173, n. 7) .

8. Ut Collationis historiam prosequamur; rogavit Tribunus, num ad Constantinum ante concilium Carthaginense, an tantum post illud celebratum perfugerint Donatistae (Collat. Carthag. 3, cap. 377) : cui quid illi responderint, non habetur. Catholici vero, id sive ante sive post memoratum concilium factum fuerit, expendendum esse Constantini judicium, ac lectionem actuum prosequendam contenderunt (Ibid., capp. 379, 382) : atque ita post varias schismaticorum de Cirtensi concilio vitilitigationes, Romanae synodi, quae Caecilianum crimine liberaverat, continuata est atque absoluta lectio (Ibid., cap. 403) . His peractis Donatistae. cum de synodo Romana, quemadmodum eos Marcellinus interrogaverat (Ibid., cap. 405) , esset respondendum, ad Cirtense concilium redeuntes, hoc idcirco supposititium esse affirmarunt, quod persecutionis tempore nequaquam liberum fuerit concilia ulla celebrare (Brevic. Collat. 3, n. 32; Collat. Carthag. 3, capp. 407, 408) . In eam rem inquiri voluit Marcellinus (Collat. Carthag. 3, cap. 413) . Catholici ergo christianas plebes fervente quoque persecutione solitas congregari commonstrarunt praesertim ex gestis martyrum, qui confitebantur 0429 in passionibus suis se collectam et dominicum egisse. Quapropter petiere, ut e suis aliquos, a quibus acta hujuscemodi confessiones exhibentia afferrentur, mittendi potestas sibi fieret (Collat. Carthag. 3, cap. 419) . Qua negata, atque inde expostulantibus Catholicis, Donatistae ipsi quaedam martyrum gesta in medium protulere recitanda (Ibid., cap. 432) . Pro se quoque Catholici alia martyrum acta deprompsere, unde privatos quosdam domum habendis fidelium coetibus (quod illi contendebant nulla ratione potuisse fieri) suam accommodasse, imo etiam nonnullos in carcere ipso Baptismum collecta plebis ibidem facta accepisse constabat (Ibid., capp. 433, 449, 451, 453) . Quibus recitatis, non semel pronuntiavit Tribunus duodecim episcoporum concilium, quale Cirtense fuerat, tunc facile, quamvis persecutionis tempore, potuisse congregari (Brevic. Collat. 3, n. 33; Collat. Carthag. 3, cap. 444) . Donatistae autem acta sua, nimirum, ut vero simile est, sanctorum Saturnini, Dativi et aliorum ideo produxerunt, ut his ostenderent Cirtense concilium tempore persecutionis habitum fuisse, cum ipsa pridie idus februarias anni trecentesimi quarti notarentur. Catholici contra, notis temporum necdum discussis, asserebant non fuisse nisi undecim post mensibus celebratum. Et certe elapsi erant a martyrum passione menses tredecim; quandoquidem anno trecentesimo quinto habitum fuit tertio nonas martii. Sed Officium tum concilii hujus, cum actorum illorum tempus, consideratis consulibus ac diebus computare jussum, unum omnino mensem intercessisse renuntiavit. Ea re nonnihil turbati sunt Catholici; quippe qui tantummodo post finitam Collationem deprehenderunt reapse acta martyrum Diocletiani et Maximiani consulatu, gesta autem Cirtensis concilii post eorumdem consulatum consignata esse; hinc porro lapsum esse Officium, quod in his, perinde atque in illis actis, non post consulatum, sed simpliciter consulatum legisset (Collat. Carthag. 3, capp. 433, 435, et Brevic. Collat. 3, n. 32) . Longior illa fuit disceptatio de Cirtensis concilii actis, neque Donatistae finem faciebant urgendi Catholicos, ut ea supposititia atque adulterina esse faterentur: tametsi fraudem hic factam nullo ipsi comprobarent argumento (Epist. 141, n. 11) . Cum tandem Marcellinus evicisset, ut de Romana synodo responderent, Miltiadem, quo praeside habita fuerat, dixerunt traditionis reum: quam accusationem vanis quibusdam ac futilibus testimoniis adornabant (Collat. Carthag. 3, cap. 471) .

9. Ubi visa est quaestio de Romano deque Cirtensi concilio abunde discussa, Constantini ad Eumalium de sententia, qua partibus auditis Caecilianum innocentem ipse pronuntiarat, litterae perlectae sunt (Ibid., capp. 515, 530) . His quod objici posset, nihil invenerunt Donatistae, nisi quod cavillati sunt, eas nomina consulum non praeferre: sed Cognitor ea re nequaquam infirmari rescriptum declaravit (Ibid., capp. 523, 525, 528) . At continuo post, earumdem litterarum exemplum, in quo consules notabantur, repertum est (Ibid., cap. 534) . Tum illi ad aliam responsionem confugerunt, 0430 et quidem haud paulo solidiorem, si modo veritati esset innixa. Dixerunt itaque, post datum illud rescriptum, ab eodem principe condemnatum fuisse Caecilianum, ejusque rei Optatum testem esse (Ibid., cap. 532) . Jam ante rogaverant, ut recitaretur locus Optati, et hoc Marcellinus curaturum sese promiserat: quapropter, cum illud secundo petiissent, annuere quoque Catholici, palam tamen contestati prius, errorem ejusdem auctoris, si forte eum labi contigisset, sibi officere haudquaquam posse; quandoquidem illius scripta non habenda essent ab errandi conditione libera, quod unius erat Scripturae canonicae (Ibid., capp. 480, 482, 533) . Verum illud unum deprehensum est, videlicet Optatum scribere, per aliquantum temporis Brixiae pacis ergo detentum Caecilianum fuisse (Ibid., cap 536) . Tum contenderunt Donatistae, Optatum verbis mollioribus extenuare voluisse Caeciliani damnationem. Sed responsum est, debere itaque illos aliud testimonium, quo id probarent, evidentius reperire; in quo eorum diligentia frustra fuit. Jussit vero Marcellinus paginam codicis, ut inde Optati sensus nosceretur, totam recitari: cujus lectione patuit, proditum litteris ab Optato fuisse, concilium Romanum omnem criminis suspicionem a Caeciliano sententia sua removisse. Ex illo enim ab Officio recitatum est: Caecilianus omnium supra memoratorum sententiis innocens est pronuntiatus. Quod cum recitaretur, Donatistae dixerunt hoc se non petiisse recitari, simulque stomachabantur adversus eos, qui risum tenere non potuerant, cum audissent quam apertam contra se paginam protulissent. Sed quia risus non poterat notariorum tabulis excipi, verbis Donatistae suis apud Acta risos se esse testati sunt, cum dicerent, Audiant qui riserunt: quod ab exceptoribus scriptum, et a Donatistis subscriptum est (Brevic. Collat. 3, n. 38, et Ad Donat. post Collat., n. 54) .

10. Hic jam apertissime nos adjuvare coeperunt, inquit Augustinus, tanquam a nobis essent instructi, vel tanquam nobiscum ad innocentiam Caeciliani defendendam declarandamque delecti (Ad Donatistas post Collat., n. 54) . Quin imo hac in parte ipsorummet Catholicorum sedulitatem vicerunt: etenim pro Caeciliano monumenta Catholici quidem bina, illi autem quaterna in medium protulere (Epist. 14, n. 12) , nimirum Optati testimonium cum tribus aliis lectionibus, quarum duas Catholici, cum illis instructi non essent, maximi emptas voluissent (Ad Donatistas post Collat., n. 54) . Erat hoc ab iis docendum, Caecilianum a Constantino, qui eum, ut Catholici demonstraverant, priore judicio absolverat, in posteriori cognitione fuisse damnatum: quod ut efficerent, supplicem libellum eidem principi ab se oblatum produxerunt (Brevic. Collat. 3, nn. 39, 40) ; quo sane et illos ab eo condemnatos, et declaratam Caeciliani innocentiam, exploratum erat. Dein imperatoris memorati ad Verinum litteras intulere, quibus eos graviter detestatus, nequitiam eorum Domini judicio, qui jam in illos coeperat vindicare, dimittebat. In eos afferri nihil poterat luculentius; neque id eos forsitan latebat; 0431 verum a Tribuno impetraturos se sperabant eamdem libertatem, quam a Constantino per hasce litteras permissam ipsis esse patebat: sed ille aliud sibi ab Honorio praeceptum esse respondit (Collat. Carthag. 3, capp. 155, 552) . Atque adeo nihil aliud consecuti sunt prolatis tot instrumentis, nisi ut ipsos damnatos fuisse palam fieret; simulque convincerentur quam inique Catholicis odium et invidiam propter id concitassent; quod apud Imperatorem causam egissent Ecclesiae; eum et ipsi Caecilianum a majoribus suis apud Constantinum faterentur accusatum, iisque agentibus ab illo damnatum, etsi mendaciter, jactitarent (Epist. 141, n. 8) . Jam videbantur afferre nihil posse, quod Ecclesiam cumulatius adjuvaret: attulerunt tamen, et non secus ac Balaam invito animo Dei populo bene precatus est; sic isti contra voluntatem partibus Ecclesiae catholicae, Deo compellente, mirum in modum faverunt. Quippe in rem Ecclesiae erat, Felicem quoque Aptungensem, a quo fuerat ordinatus Caecilianus, innocentem demonstrare: cujus quidem rei documenta Catholicis ad manum erant, ut ea, ubi causae ratio id postularet, depromerent: neque tamen illis forsitan usi essent, quando satis aliunde manifesta erat Caeciliani innocentia. Sed ipsos Donatistae praeverterunt, et Constantini, quod facturos illos sperasset nemo, litteras in medio posuere, quibus, discussa causa, Felicem a traditionis crimine liberatum fuisse agnoscebat; idemque decernebat, ut Ingentius, qui adversus Felicem, falsum se fecisse fassus erat, ad Comitatum, ubi Caeciliani accusatores molesti nimium ac pertinaces confutandi erant, mitteretur. Donatistae litteras illas, ipsis vehementer adversas, eo proferebant, quod eas sententia in ipsos a Constantino lata posteriores haberi vellent: quo videlicet causam eodem illo judicio persuaderent finitam nullo modo fuisse; atque adeo examinari oportere, quid hujusce Ingentii missionem esset consecutum (Ad Donatistas post Collat., n. 55) . Sed respondebatur a Catholicis, nihil amplius esse dubii, quin absolutus fuisset a Constantino Caecilianus; jamque hoc illis incumbere, ut institutum alterum judicium argumentis legitimis docerent (Brevic. Collat. 3, n. 42) . Quin postea, collatis inter se temporum notis, intellectum est Ingentii causam absolutione Caeciliani priorem exstitisse. Hinc interim illud compendii accedebat Catholicis, quod, quibus testimoniis utebantur adversarii, ea mirifice Felicis innocentiam adstruebant. Hanc tamen ipsi quoque praeterea confirmaverunt, oblata Aeliani proconsulis, qui de causa illius cognoverat, relatione ad Constantinum; imo et ipsis ejusdem cognitionis actis; ad quae monumenta quod opponerent, nihil ponderis alicujus inventum a Donatistis.

11. Catholici tandem, ubi videre jam satis ea discussa esse, quae sibi defendenda fuerant, petierunt ut litem Cognitor sententia sua finiret (Collat. Carthag. 3, capp. 571, 576) . Donatistae contra eadem sine fine ingerebant, et quae ipsi pro se attulerant, ea queritabantur ex voluntate adversariorum adulterata (Ibid., cap. 583) . Quare comperto jam novi instrumenti, quod 0432 legeretur, nihil superesse, Marcellinus partes utrasque locum sententiae scribendae secedendo dare jussit. Oborta demum nocte (Ad Donatistas post Collat., n. 16) (nam illa aetate saepe contingebat, ut judices audiendi necessitate usque ad multam noctem sedere cogerentur, nec nisi noctu lites dirimerent), episcopis rursus introduci jussis, Marcellinus sententiam recitavit: qua totum summatim negotium complexus, confutatos a Catholicis Donatistas omnium argumentorum manifestatione pronuntiavit. Quod posteaquam evulgatum est, mirum quanta exstitit omnium laetitia, quod Deus tandem, a quibus staret veritas, a quibus autem mendacium atque error, prodidisset (Collat. Carthag. 3, capp. 584, 585) .