Caput XIII. 1 Quantum eminuerit in Collatione Augustinus. 2 Donatistarum quot tricae ac tergiversationes. 3 Quam prudenter sese gesserit Marcellinus. 4 Donatistae ad Imperatorem provocant. 5 Collationis acta Marcellinus scripto in schismaticos edicto promulgat. 6 In compendium illa redigit Augustinus. 7 Post Collationem frequentes ad Ecclesiam se recipiunt Donatistae. 8 In his nominatim Gabinus ac virgo Felicia.

1. Is exitus fuit celeberrimi illius conventus, quem Africana Ecclesia jam totos octo annos expetebat, quemque in praecipuis episcopatus Augustini fructibus jure numeramus. Certe quidem extra controversiam est, ipsum ex Catholicorum parte ejus quasi mentem exstitisse; nec alia, ut nos quidem arbitramur, ulla re melius intelligitur, quantum ingenio valuerit doctor ille ac vindex Ecclesiae. Etenim licet ubique ipse praeclaras Alypii dotes extollat, licet etiam quibus disputandi provincia demandata est, ii dubio procul omnium Africanorum antistitum ejus aetatis clarissimi juxta ac peritissimi fuerint; nihilosecius tamen in omnibus Augustini dictis, ea dilucet ingenii vis, ea facilitas ac suavitas, tantum denique gratiae simul et nervorum, ut aliorum prae illo lumina evanescant, exstinguanturque. Juridiciales formulas, et curam observandi sicubi quidpiam peccent Donatistae, Alypio et Possidio relinquit: at quoties ardua quaedam et magni momenti quaestio agitatur, aut firmanda est Ecclesiae fides, tum vero illi disceptandi munus ac vicem omnes deferunt. Hinc est cur eum in primis duabus Collationibus vix quidquam locutum reperias: in iis vero quae nobis e tertia relicta sunt, nusquam fere illum non audiamus. Si qui porro animadverterunt, eadem ab illo in suis libris multo clarius ac vehementius tractata, quam in Collatione; iidem simul confitentur, non licuisse illi per frequentes Donatistarum interpellationes eadem isthic ingenii libertate agere (Bald. in Historia Collat., pag. 125, C, D) . Nec forte immerito aut istiusmodi perturbationi, aut contentionis fervori tribueris, quod observatum quibusdam, tanquam ab incuria profectum, inter sacramenta regni Judae, quae legitima erant, et regni Israel, ubi praeter legem celebrabantur, non satis distinxisse Catholicos; sed generatim affirmasse, repudiatam a Prophetis 0433 nunquam fuisse Judaicorum sacrorum communionem.

2. Ex omni sane actorum contextu advertere est, quot artes, quot cavillationes adhibuerint Donatistae. Petilianus qui causidici munus in foro obierat, atque in hac causa partes agit praecipuas, multo magis arte forensi, quam ecclesiastica doctrina pollere se prodit. Emeritus vero, qui secundas ipse sustinet, etsi videtur aliqua praeditus dicendi facultate, tanta verborum ambage mentem exprimit, ut eam plerumque aegre admodum assequamur (Bald. in Historia Collat. pag. 123) Moratoriae eorum vitilitigationes ac strophae eo spectabant omnes, ut rei decisionem traherent. Quo factum, ut multo plus temporis et verborum in leviculis rebus et a proposito alienis insumptum sit, quam in ipso causae capite. Imo verius dixeris, illos hoc unum secutos fuisse, ut agendo multa, prorsus ageretur nihil. Hinc Donatistas alloquitur sanctus Augustinus in haec verba: Ecce episcopi partis vestrae, quos omnes elegerunt, ut pro omnibus loquerentur, conati sunt, quantum potuerunt, ut omnino ipsa causa non ageretur, propter quam tantus numerus episcoporum utriusque partis de universa Africa, et de tam longinquis locis, Carthaginem venerat. Et cum omnis anima suspensa exspectaret in tanta collectione quid ageretur, illi vehementer instabant ut nihil ageretur. Quare hoc, nisi quia causam suam malam sciebant, et facillime se posse vinci, si ageretur, dubitare non poterant? Ipse ergo animus eorum, quo timebant ne causa ageretur, jam victos eos esse monstrabat. Si enim extorquerent quod volebant, ut jam collatio ipsa non fieret, nec disputationibus nostris veritas appareret: redeuntes a Carthagine, quid vobis erant responsuri? quid demonstraturi? Credo, prolaturi erant Gesta, et dicturi vobis: Nos instabamus ut causa non ageretur, illi instabant ut ageretur. Vos exspectatis videre quid egerimus: ecce legite ubi eos vicimus, ut nihil ageremus. Forte et vos responderetis, si cor haberetis: Nihil ergo acturi, utquid istis? vel potius, qui nihil egistis, utquid redistis? (Epist. 141, n. 3.) Scribit idem alio loco: Congregantur ex universa Africa tot episcopi, ingrediuntur Carthaginem cum tanta speciosi agminis pompa, ut tam magnae civitatis oculos in se intentionemque convertant. Qui loquantur pro omnibus, eliguntur ab omnibus. Locus etiam re tanta dignus in urbe media procuratur. Utrique conveniunt; judex praesto est, tabulae patent, suspensa omnium corda exitum tantae Collationis exspectant. Tunc a lectissimis et disertissimis viris, quantis viribus agi debuit aliquid, tantis agitur ut agatur nihil (Ad Donatistas post Collat., c. 25, n. 43) . Verum quam suspectam ipsi haberent causam suam, nullo alio certiori probari posset argumento, quam quod tantopere ne res enodaretur explicareturque, formidabant. Ergo ante omnia schismaticis debilitatis inopiaeque suae consciis, ut ne omnino controversia tractaretur, in votis fuerat: sed quando illud non valuerunt assequi, saltem acta longis suis ac superfluis sermonibus adeo produxerunt, ut vix ea quisquam legere sustineret. Quod illi, inquit Augustinus, utrum magis inopia veritatis, an industria calliditatis egerint, nescio. Hinc tamen 0434 solum causam tam pessimam utcumque adjuvare potuerunt, quam potius deserere debuerunt. Denique si in illos, qui egerunt, intendant caeteri accusationem, eosque potius asserant a nobis fuisse corruptos, ut tot prosecutionibus, vel a se prolatis lectionibus sic adjuvarent causam nostram, sic perimerent suam; nescio quemadmodum se possint defendere, et ab ista suspicione purgare, nisi forte dicant, Si corrupti essemus, causam tam malam, et per nos et per illos convictam, cito etiam finiremus: nunc vero vel inde credite; nos ex animo adfuisse, et aliquid prodesse voluisse, quod multum loquendo egimus, ne quod actum est facile legeretur, et nos esse victos cito cognosceretur. Si hoc ab eis non fieret, nec ipsis, nec nobis jurantibus forsitan crederetur, illa quae pro nobis contra se, et tam multa dixerunt, et tam multa legerunt, gratis eos nobis omnia praestitisse. Nec tamen ipsis, sed Deo potius hinc agimus gratias. Ut enim illa omnia vel loquendo, vel legendo, pro causa nostra promerent atque propalarent, veritas eos torsit, non charitas invitavit (Ibid., n. 57) . Enervare vires veritatis conati sunt, et inanium nebulis prosecutionum ejus serenitatem nebulare, quantum potuerunt, enisi sunt. Adfuit Dominus, vicit serenitas ejus nebulas eorum (Serm. 164, n. 12) . Ita nihil ferme in medium afferebant, quod non potius cum Catholicis, quam secum faceret.

3. Qui praeerat huic judicio Marcellinus, ad causam tanti momenti industriam plane singularem cum civilis atque ecclesiastici juris peritia conjunctam attulit: non quidem ut ab utra parte staret veritas dignosceret; quippe etiamsi corruptus a Donatistis fuisset; eos tamen propriis ipsorum probationibus convictos non potuisset non damnare: sed ut ejusmodi litigatorum tricas et fallacias explicaret, atque amotis tergiversationibus, ad tractandum id quod agebatur, eosdem adduceret. Is lenitudine quoque ac patientia usus est incredibili; adeo ut in suspicionem animi adversus Donatistas propensioris vocari potuisset, si minor ejus exstitisset integritatis ac probitatis existimatio. Verum de industria ad eum modum se gerebat. Nam cum eos videret premi veritate, nec eis videri vellet adversus; nimium patienter pertulit homines per inania vagantes, et tam multa superflua dicentes, et ad eadem toties convicta redeuntes (Ad Donatistas post Collat., n. 57) .

4. Quanquam autem ad ferendum judicium ei Donatistae ipsi praeiverant, sive prolatis adversus semet instrumentis, sive illa, quam dissimulare non potuerunt, causae diffidentia et desperatione: tamen ad Imperatorem ipsi appellarunt, iis vehementer mirantibus qui gesta vidissent, propriaque eorum verba ibi scripta et subscripta, quibus causam ipsi suam peremerant, inspexissent (Possidius, in Vita Augustini, n. 15; Augustinus, Ad Donatistas post Collat., n. 16) . Atqui dum illi provocabant a judice, nihilosecius se e certamine victores abiisse jactitabant (Serm. 359, n. 6) . Eademne sit illorum provocatio, atque scriptio illa, quam ipsos fama ferebat statim a Collatione edidisse, et quam refellit Augustinus libro ad Donatistas post Collationem scripto (Ad Donatistas post Collat., n. 32) , 0435 non satis constat. Sed in hac eos ipsos Scripturae locos, qui jam in Collatione discussi fuerant, rursus proferre non verebantur: istum videlicet ex Apostolo petitum. Nolite jugum ducere cum infidelibus (II. Cor. VI, 14) , aliosque hujusmodi; sed praecipue ostentabant illum Aggaei, Quicumque accesserit illo, inquinabitur (Aggaei II, 14) . Ibidem conabantur explicare, quod in Collatione dixerant, Causam causae, et personam non praejudicare personae (Ad Donatistas post Collat., n. 25) . Causabantur sententiam noctu pronuntiatam esse (Ibid., nn. 16, 20, 58) ; se ipsos in Collationis loco quasi in carcere inclusos; ereptam sibi facultatem libere, quae vellent, in medium proferendi; et quod cum judex fidem catholicam profiteretur, etiam propensiore animo fuisset in Catholicos (De Gestis cum Emerito, n. 2) . Emeritus defensor eorum in Collatione praecipuus (Possidius, in Vita Augustini, c. 14) , aliquot post annis, fueritne auctoritate victus, an potentia oppressus, cuilibet ex ipsis actis patere dicebat (De Gestis cum Emerito., n. 3) . Tum vero ipse, cum alii judicem a Catholicis auro corruptum fuisse in vulgus sparserunt (Ibid., n. 2; Ad Donatistas post Collat., nn. 1, 39, 57, etc.) Quanquam vero Imperatorem appellaverint, nihilominus tamen tertiae Collationis acta perinde, atque superiorum duarum, subscripserant: sed nusquam fere non addito, salva appellatione se subscribere. Marcellini subscriptio, tametsi primum se subscripturum spopondisset, tamen omnino in trium dierum actis desideratur. At fieri sane potuit, ut partibus in id consentientibus hoc onere liberatus fuerit.

5. Quin acta Collationis, ubi primum fuere descripta concinnius, publice proposita fuerint, nulli censemus ambigendum. Et huc indubie referendum est subjunctum extremae Collationi Cognitoris edictum. Sed non ita perspicuum est, an hoc haberi debeat pro sententia secundum Catholicos pronuntiata, qua ille, teste Augustino, omnia quae de prolixa trium dierum actione potuit recordari, complexus est (Brevic. Collat. 3, n. 43) . Hoc autem in edicto sequentia declarat tanquam evidentissime probata (Labbe, tom. 2, pag. 1505) : Alieni sceleris noxa alium fieri reum omnino non posse; atque adeo non potuisse Ecclesiam collatis in Caecilianum criminibus infici; neque tamen illum admissi cujuspiam convictum ullo modo fuisse; quandoquidem ei Concilium, a quo fuit inauditus et absens condemnatus, officere haud magis valuit, quam absenti quoque Primiano Maximianistarum synodus: fuisse autem crimine liberatum in multis posterioribus judiciis; Donatum vero auctorem discidii pronuntiatum: Felicem Aptungensem de calumniosa criminatione similiter in solemni judicio purgatum esse. Perstringit ibi Donatistarum pertinaciam, quibus perire in errore suo, quam libere in viam salutis redire, satius videbatur: utque periculum faciat, num forte, quod ab eis obtinere vis veritatis non valuit, sit expressura severitas; aut saltem prohibeat, ne quam sibi, eamdem quoque aliis perniciem afferant, gravissima mulcta proposita edicit, ut omnes omnium ordinum viri 0436 provideant pro sua virili, ne conventus illorum aut in urbibus, aut uspiam omnino sinant coire; itemque dent operam, ut ecclesiae suo ipsius jussu Donatistis ante Collationem redditae, quam primum tradantur Catholicis. Persancte affirmat, eos qui jam istorum in factionem transfugient, poenam legibus super ea re promulgatis, sed necdum tamen plene observatis, constitutam vitare ulterius non posse. Item universos, qui Circumcelliones in suis praediis habuerint, eorum conatus seditiosos coercere jubet: qui ni paruerint, loca illa a fisco mox occupanda; quippe hoc non fidei catholicae tantum, sed etiam publicae tranquillitatis interesse. Attamen concessam edicto suo superiore Donatistis commeatus securitatem confirmans, ne qua reditus illis intercludatur, vetat, donec suis quisque sedibus redditi declarent, utrum ad Ecclesiam redire, atque eas conditiones, quas illis jam ante Collationem obtulerant, ac etiam tunc offerebant Catholici, accipere demum sententia esset. Testatur quoque jam peracta Collatione Augustinus, episcopali dignitate illos non abdicari, qui se ad catholicam communionem referrent; tametsi, qui praefracto animo perseverabant in errore, hinc superbiendi ansam caperent (Ad Donatistas post Collat., n. 58) . Marcellinus appellationis Donatistarum suo in edicto disertis verbis non meminit: hoc nimirum nihil aliud, quam superiores leges, ipso Imperatoris de habenda Collatione mandato renovatas, observari jubet. Marcellino jam vita functo Honorius gesta Collationis lege tertio kalendas septembris anni supra quadringentesimum decimi quarti data confirmavit, et rata atque legitima haberi voluit (Codice Theod., de Haereticis, lege 55) .

6. Eadem Gesta vigilantissimi quique episcoporum, ac potissimum Carthaginensis, Hipponensis, Tagàstensis, et Constantinensis, per quadragesimale jejunium, quo tempore hanc audire lectionem populo magis vacabat, a capite ad calcem curabant recitari: ipseque adeo Augustinus, cum anno quadringentesimo decimo octavo esset Caesareae, Deuterio hujusce civitatis antistiti, ad imitandum eumdem morem, auctorem se atque hortatorem praebuit (De Gestis cum Emerito, n. 4) . Signat haud dubie gesta illa suo in Chronico Idacius, ubi ad annum quadringentesimum duodecimum ait: Augustinus habetur insignis: inter cujus studia magnifica, Donatistas ab eo Dei adjutorio superatos probata fides demonstrat Actorum. Nec ea sane fuerunt incognita Graecis: quando quinta synodus ex centesimo octogesimo septimo tertiae Collationis articulo verba quaedam Augustini profert, quibus licere anathema in demortuum dicere, demonstret. Acta priorum duarum Collationum, cum parte tertiae ad nostram aetatem usque pervenerunt, sed mendis foedata compluribus. Cum ea porro longissima sint, et impeditissimis rerum ambagibus implicata atque ad legendum molesta; Marcellus quidam, quem nonnihil auctoritatis in hoc judicio Marcellinus habere voluerat, in compendium ipsa redigere, a Severiano et Juliano, Catholicus videlicet a Catholicis rogatus est. Exstat adhuc epistola, qua certiores eos Marcellus facit, 0437 sese, quod optaverant, praestitisse, necnon arithmeticas notas articulis ubique addidisse, quo, quidquid fuerit libitum inveniatur commodius (Labbe, tom. 2, pag. 1337) . Utrum autem opella haec Marcelli eadem putanda sit, atque articulorum Collationis tituli, quos illius epistolae subjectos et cuique Collationi praefixos videas, non definimus; his certe actorum compendium quoddam exhibetur. Verum cum idem perobscurum sit atque imperfectum, nequaquam prohibuit, quin Augustinus aliud, quod etiam nunc pro numero sessionum Collationis tripartitum exstat, concinnaret. Laborem hunc suum ea re utilitatem allaturum esse existimavit, quia in eo liceret, quidquid in Collatione gestum esset, cognoscere; necnon eadem opera, quoties liberet, acta ipsa consulere, numerorum scilicet beneficio, qui ad operis hujusce marginem (unde nunc quidem absunt) adscripti, Collationis articulos denotabant. Testatur sanctus Doctor lucubrationem illam, quem Breviculum Collationis appellat (Retractationum lib. 2, cap. 39) , opus multi sudoris fuisse; neque tamen sibi liberum id non suscipere, propterea quod, qui prolixa adeo Gesta perlegeret, esset nemo (Epist. 139, n. 3) . Bonifacium comitem ad idem illud Breviarium remittit (Epist. 185, n. 6) . Atqui non ei dedit operam, nisi post libros de Baptismo parvulorum absolutos, nimirum anno duodecimo supra quadringentesimum: uti Deo dante postea sumus demonstraturi.

7. Verum anno huic quadringentesimo undecimo adscribendus videtur Sermo in Apostolum ad Galatas, quem fortean Carthagine Augustinus, cum jamjam publice affigenda erant Collationis acta, pronuntiavit (Serm. 164, n. 13) . In eo causam hanc inter alias unam esse indicat, cur Donatistarum praesules animum in secessione obfirmarent, nimirum quod eorum timerent offensionem, quibus falsitatem diutissime vendiderant. Simul etiam explicat, quam illis mentem, quae verba ad plebes, quas seduxerant, veritatis amor, si hanc in pectore habuissent, suggerere debuerat. Dicant, inquit, suis: Simul erravimus, simul ab errore recedamus. Duces vobis fuimus ad foveam, et secuti estis cum duceremus ad foveam; et nunc sequimini cum ducimus ad Ecclesiam. Melius quidem erat, si nunquam erraremus: sed vel quod secundum est faciamus, ut errorem aliquando emendemus (Ibid., n. 14) . Tum subjungit: Possent ista dicere: indignantibus dicerent, iratis dicerent, aliquando et illi ponerent indignationem, amarent vel sero unitatem. Ac demum ad Catholicos conversa oratione sic eos alloquitur: Nos tamen, fratres, patientes circa illos simus; in fervore sunt et tumore oculi quos curamus. Non dico ut curare cessemus; sed ut non insultationibus ad majores amaritudines provocemus: rationem leniter reddamus, non de victoria superbe exsultemus (Ibid., n. 15) . Attamen sperato successu non plane caruit prudens illa, quam Augustinus tenuit, agendi ratio: siquidem Collationem consecuti sunt multorum, etiam Circumcellionum, ad Ecclesiae fidem reditus. De his sermonem habens Augustinus: Exercenda est, ait, charitas, 0438 amandi et ipsi. Multi correcti fleverunt, multi correcti: nos novimus, ad nos venerunt de numero ipsorum furiosorum. Flent quotidie praeterita sua, nec satiantur lacrymis, attendentes eorum furorem, qui non digesta ebrietate vanitatis adhuc saeviunt (Serm. 359, n. 8) . De iisdem habet alibi sequentia: Ex hoc genere quis ignorat quam multi antea per diversas mortes ibant, et peribant; et nunc in illorum comparatione, quam pauci suis ignibus ardeant? Sed si putas moveri nos oportere, quia isto modo tot millia moriuntur; quantum existimas nos habere consolationis, quod a tanta dementia partis Donati, ubi non solum nefariae divisionis error, verum etiam furor iste lex facta est, longe atque imcomparabiliter plura millia liberantur? Neque enim isti, qui pereunt, illorum saltem numero aequantur, qui ex ipso genere nunc jam tenentur ordine disciplinae, colendisque agris, amisso Circumcellionum et opere et nomine, inserviunt, servant castitatem, tenent unitatem: quanto minus coaequantur isti perditi numero utriusque sexus, non solum puerorum et puellarum, juvenum et virginum, verum etiam conjugatorum et senum; quorum innumerabiles ex Donatistarum nefaria dissensione in pacem Christi veram et catholicam transeunt? Isti quippe, qui se incendunt, nec tot homines sunt, quot loca sunt populis plena, quae ab exitiali peste erroris illius et furoris per hanc instantiam perficiendae unitatis eruuntur (Contra Gaudentium, lib. 1, n. 33) .

8. Nominatur inter eos, qui se a Donati factione retraxere, in primis Gabinus quidam, ut vir prae caeteris honore illustris (Ibid., nn. 12, 13, 43) . Anno quadringentesimo decimo octavo Donatistarum Caesareensium vix quisquam erat, qui se in gremium Ecclesiae catholicae non retulisset; quamvis tamen eorum plurimis necdum plane cognita esset atque perspecta veritas (De Gestis cum Emerito, n. 2) . Neque sane fieri poterat, quin in tot tantorumque populorum agminibus essent adhuc nonnulli ipsa novitate turbati; sed et ipsi paulatim ab hac infirmitate sanabantur. Et si ficti aliqui perseverarent, non utique propter ipsos non fuerant colligendi veraces (Contra Gaudentium, lib. 1, n. 27) . Exstat praeterea inter Augustini Sermones brevis quaedam ad populum oratio, cujus initium est: Deo gratias, fratres, congratulamini fratri vestro (Serm. 360) . Ex ejus autem inscriptione ac stilo haud injuria quis conjecerit, illam fuisse ab Augustino compositam; sed nomine Donatistae illius, qui publicas Deo gratias, quod se ab errore liberasset, agit. Idem hic sermo praenotatur ad vigilias Maximiani seu Maximini habitus, id est, ni fallimur, inter nocturnum Officium Africani cujusdam martyris eo vocabulo nuncupati, sed cujus cognitio ad nostram memoriam usque non pervenit. Sic psalmum septuagesimum secundum exposuit in pervigilio sancti Cypriani, an autem Carthagine, non explicat: illud solum extra dubium est, haudquaquam multo post elapsum praesentem annum id factum; quandoquidem Honoratum epistola sua medio circiter anno quadringentesimo duodecimo data ad eamdem expositionem remittit (Epist. 140, n. 13) . Quo studio sibi populus aures praeberet, ibi 0439 significat, seque negat ejus ardori parem esse jam posse: ac demum ab eo sibi vim adhiberi blande queritur (Enarr. in Psal. LXXII, n. 34) . In eorum numerum, quos Deus voluit a servis suis compulsos in aulam nuptialem ingredi, virgo quaedam nomine Felicia refertur, quam Christus virginitatis sibi nuncupatae fructu perstantem in schismate destitui non est passus. Eam in posterum Augustinus in sua dioecesi, ut verisimile quidem est, commorantem, pro filia sibi egregie chara, et honorabili corporis Christi membro, necnon Spiritus sancti praesentia vivo habuit. Ad nos usque pervenit epistola, qua illam oborto quodam scandalo perturbatam solatur, hortaturque ut uno Deo, non hominibus, nitatur, ac simul ne minus inde 0440 Ecclesiam, in cujus sinum se receperat, amare pergat. Rogat eam, ut, quo animo litteras illas acceperit, certiorem ipsum faciat rescriptis suis, sese, ut ad ipsam scriberet, salutis illius studio et sollicitudine adductum asseverans (Epist. 208) . Post Collationem reversus Hipponem Augustinus curavit, ut acta Collationis populo recitarentur. Et hoc ipsum fortassis indicat, cum in sermone nonagesimo nono per aestivos calores non longe post finitam Collationem pronuntiato, quaedam referens quae in eadem fieri contigerat, addit: Quod etiam in Gestis ipsis legere potestis (Serm. 99, n. 8) . In Donatistas plurimum ea in concione invehitur.