Caput V. 1 Marinus Heracliani debellator partam existimationem amittit caede Marcellini. 2 Hunc eumdem illum esse, de cujus nece in epistola ad Caecilianum narratur. 3 Marcellinus cum suo fratre in custodia habetur Marini jussu. 4 Hic ut Ecclesiae imponat, mittendos ad Imperatorem qui eis veniam postulent, persuadet. 5 Damnatur cum fratre Marcellinus, et gladio feritur. 6 Marinus Imperatoris gratia excidit: Marcellinus probitatis et innocentiae fama martyriique laurea insignis. 7 Clanculum Carthagine discedit Augustinus, Marcellini necem graviter dolens.

1. Ponenda est hoc anno Heracliani rebellio Africae comitis, qui Romam oppugnatum venit, classe amplius navium tribus millibus instructa. Verum is a Marino comite fusus fugatusque in Italia, postmodum Carthagine, quo se ex fuga receperat, jam ante tertium nonas augusti, ut quidem suadere videntur conjecturae, extremo supplicio affectus est. Trajecit deinde Marinus in Africam, ubi ejus maxima procul dubio cura in eo versata est, ut Honorii rescriptum in Heraclianum et omnes perduellionis ejus conscios tertio nonas julii promulgatum (Codice Theod., de Paen., lege 21) ad effectum adduceretur (Orosius, Historiae lib. 7, cap. 42) . At nomen suum aeternae infamiae nota hoc ille affecit, quod Marcellinum tribunum, 0462 cujus tot ac tanta erant in Ecclesiam merita, de medio sustulit. Fatendum quidem est, Hieronymum tradere, illum fuisse ab haereticis interfectum (Hieron., contra Pelag., dialogo 3) : sed cum ejus neci societatem Heraclianicae tyrannidis, quamvis extra noxam esset, obtentam adjicit; non ambigue significat, mortem illi non intulisse Donatistas, nisi illorum opera, qui leges judiciaque administrabant. Et certe Orosius illum a Marino comite seu privata invidentia stimulato, seu pecuniis Donatistarum, ut creditu quidem proclive est, corrupto punitum capitali sententia asserit (Orosius, Historiae lib. 7, cap. 42) .

2. Multa, quae ad ejus mortem pertinent, reperire est in Augustini ad Caecilianum epistola (Epist. 151) ; ubi tamen nominatim exprimi neminem invenias; sed de fratribus duobus, quorum innocentiam pro compertissima semper habet, Carthagine gladio percussis, conscripta est. Horum alterum laudibus plane singularibus celebrat sanctus Doctor, virum stilo depingens omni virtutum genere decoratum, ac celebrem multum corde vitaque christiana. Illum in causa Ecclesiae venisse in Africam, et in eo Ecclesiae ipsi maxime factam persecutionem asseverat. Gratuita crudelitate, nulla necessitate (quamvis et aliae causae, quas suspicari licebat, nec opus erat committere litteris, forsitan fuissent) Marinum atrociter contristasse Ecclesiam, scribit: impiis autem isto supplicio placere conatum esse illum, vel placuisse laetatum. Caedis adeo nefariae auctor illam in necessitatem et Imperatoris praeceptum transferre moliebatur; tametsi imperialis Comitatus tam spectatam exploratamque haberet utriusque fratrum innocentiam, ut nec indulgentia illis danda visa sit, ne qua suspicio eorum famae ex eo haereret. Et revera Marcellini necem improbatam ab Aula fuisse, visuri sumus. Erant ea tempora calumniae mirum in modum obnoxia, ut etiam unico teste adhibito impune in quemlibet, utpote quem criminis ex sese invidiosi credibiliter insimulare facile esset, extremo animadverteretur supplicio. Quod sane aptius in nullum aliud, quam in perduellionis crimen, maxime post tantam, quanta Heracliani fuit, defectionem, cadere queat. Quae etiam magna tunc erat illius, a quo damnatus est, potestas, ea intra spatium temporis non ita longum haud mediocriter imminuta fuit. Et reapse statim a nece Marcellini Marinus ex Africa revocatus, loco suo ac favore excidit. Quibus omnibus, ut Marcellinum ipsum ea epistola designari nobis persuadeamus, adducimur. Certe nihil, quod huic nostrae opinioni refragetur, videmus; idque merito possumus affirmare, cui melius res iis litteris relatae conveniant, reperiri posse neminem. Dubium profecto nullum est, quin temporibus Innocentii papae, qui vitam ad annum usque quadringentesimum decimum septimum produxit, scriptae fuerint. Sunt autem Caeciliano inscriptae, viro provectae jam tum aetatis et magna probitatis existimatione, verum adhuc catechumeno. Erat is reipublicae administrationi implicatus, multisque impeditus communibus curis ac negotiis (Ibid.) . Quapropter 0463 nos quidem nihil videmus, quominus eumdem illum esse persuasum habeamus, qui praetorio sub anni quadringentesimi noni initium praefectus fuit; atque etiam eum ipsum, ad quem de coercendis in Hipponensi tractu Donatistis circiter annum quadringentesimum quintum epistolam dedit Augustinus (Epist. 86) : illum enim Vir sanctus veterem amicum vocat (Epist. 151, n. 1) .

3. Post Heracliani cladem contigit ut Caecilianus in Africa cum Marino comite una esset, longa sibi familiaritate, ut ferebant, conjuncto. Cum autem aliquando ad eum venisset Caecilianus, Marcellinum ac fratrem ejus Comes accersivit: quibus dimissis remansit, ut ferebatur, Caecilianus, et secretum cum illo colloquium habuit; simulque missi, qui fratribus manum injicerent, et utrumque in tetrum carcerem ac tenebricosum detruderent. Nihilosecius tamen isthic laetitia Marcellinus perfundebatur, necnon majori potiebatur felicitate, quam ipsemet Marinus, utpote qui nec dignitate nec potentia assequi poterat, quominus furoris proprii stimulis miserum in modum lancinaretur. Quodam die frater ejus, cum jam pariter in custodia tenerentur, ait illi: Si ego haec pro meritis patior peccatorum meorum; tu, cujus vitam novimus tam attente ferventerque christianam, quibus malis meritis ad ista perductus es? At ille: Parvumne, inquit, mihi existimas conferri divinitus beneficium, si tamen hoc testimonium tuum de vita mea verum est, ut hoc quod patior, etiamsi usque ad effusionem sanguinis patiar, ibi peccata mea puniantur, nec mihi ad futurum judicium reserventur? Hic forte aliquis, subdit Augustinus, credat eum fuisse sibi conscium aliquorum occultorum impudicitiae peccatorum. Dicam ergo quid me Dominus Deus, ad magnam meam consolationem, ex ejus ore audire, et plane scire voluerit. Cum de hoc ipso, ut sunt humana, sollicitus solus cum solo agerem, jam in eadem custodia constituto, ne quid esset, unde majore et insigniore poenitentia Deum sibi placare deberet; ille, ut erat verecundiae singularis, cum ipsam, licet falsam, meam suspicionem erubesceret, sed admonitionem gratissime acciperet, modeste graviterque subridens, et utraque manu meam dexteram apprehendens: Testor, inquit, sacramenta quae per hanc afferentur manum, me nullum esse expertum concubitum, praeter uxorem, nec ante, nec postea (Ibid., n. 9) .

4. Atque haec agebant Carthagine; qua in urbe procul dubio beatus Augustinus jam ante versabatur: neque enim verisimile est, per tempus illi futurum fuisse liberum illuc ex proposito sese conferre. Is porro nihil reliquit intentatum, ut Marinus ne Marcellini nece cor Ecclesiae dolore percelleret, neve suam ipsius animam tanto scelere perimeret. Quin Caecilianus ipse, quem nonnullae rationes suspicione procuratae hujus detentionis onerabant, Ecclesiae precibus suas conjunxit, cumque Marinum saepe monuisset, saepe suppliciter orasset, spem laetioris successus ostendebat non exiguam. Episcopis subinde affirmabat, omnem se operam atque industriam in id negotii conferre; a quibus etiam illud omnino ad amoliendam 0464 abs se invidiam necessarium esse, convincebatur. Multa praeclaraque promittebat Marinus; sed eo tantum, ut fucum faceret antistitibus, neu captivos e vinculis eximerent. Hoc quippe fieri ab iis posse credebatur, sive intercessione atque interventu Ecclesiae apud Imperatorem, sive etiam adhibita nonnulla violentia, quod videntur ea sancti Praesulis verba significare, Ecclesiastica manus posset eos eripere (Ibid., n. 5) . Atque eam ob rem, ut episcoporum unus ad Imperatorem, fratrum acturus causam, mitteretur, non consensit modo, sed etiam petiit, promittens interea, donec factus esset certior, quid missus episcopus impetrasset, ejus se cognitionem ampliaturum. Destinatus revera fuit ad Comitatum cum diacono quidam episcopus; isque fratribus non veniam quidem obtinuit, ne videlicet eorum existimatio vel tenui suspicione laederetur, verum Marino comiti imperata, ut quamprimum eos dimitteret, neque ulla poena vel injuria afficeret. Sed responsum Imperatoris praevertit Comes.

5. Tertio die ante natalem martyris Cypriani, hoc est, pridie idus septembris, invisit Caecilianus Augustinum, eique spem, quam unquam antea, meliorem dedit: Romam enim profecturum sese propediem, sperareque adeo sibi, priusquam discederet, illud beneficii Comitem esse concessurum. Beato Antistiti persancte affirmavit, se Marino cum ad illum venisset, aperte declarasse, familiaritatem illam, qua sese tam frequentibus colloquiis dignabatur, si quidem hosce fratres damnaturus esset, sibi non honori, sed damno futuram longe maximo: etenim cum obscurae essent nemini, quae sibi cum illis intercedebant, alienationis causae, omnes facile credituros, se nec inconsulto nec dissentiente captum utriusque de medio tollendi consilium. Denique manu ad altare porrecta dejeravit, vere se Marino dixisse ea omnia, quibus ille adeo permotus sibi visus sit, ut minime dubitaret, quin amborum venia pro viatico, id est, munerum illorum loco, quibus donari solebant amici discedentes, sibi ab eo concederetur. Quibus auditis, fatetur Augustinus sibi tam certo persuasum fuisse, Caecilianum liberandis iis sedulam operam ac sinceram praestare, ut eam opinionem etiam viso tam contrario exitu non exuerit. Enimvero, cum postridie ejus diei accepisset, utrumque carcere eductum, ad Comitem sententiae pronuntiandae causa perductum esse; perculsus quidem fuit non mediocriter: verumtamen iis, quae audierat ex Caeciliano, confirmatus, deque eorum liberatione tantum non certus, Comitem existimavit Cypriani martyris pervigilium eo delegisse, ut fidem suam Caeciliano liberaret, atque ita fidelibus hoc inopinato eventu exhilaratis ad locum sancti Martyris ascenderet, parcendi benignitate, quam occidendi potestate sublimior. Sed Marino longe alia mens erat; necdum enim licuerat Augustino, quae in ea quaestione gererentur, sciscitari, cum ecce illi affertur de fratrum supplicio tristis nuntius. Siquidem cum nihil aeque vereretur Comes, quam ne Ecclesiae interventu suae crudelitati eriperentur, utrumque, 0465 cum id minime exspectabatur, damnavit, atque e vestigio truncari jussit. Quin etiam quo magis negotium maturaretur, locum eidem assignavit prius non hominum suppliciis, sed urbis ornamento destinatum. Etenim damnatorum sanguine nunquam antea fuerat funestatus, nisi quod paucis ante diebus reos aliquot capitalem ibi poenam luere voluerat; idque de industria factum ab illo persuasissimum fuit, ut ne videlicet percusso ibidem Marcellino, rei indignitatem horroremque loci augeret insolentia. Non enim ei poterat esse obscurum, quam luctuosa Ecclesiae futura esset ea damnatio; qua sanctae illi matri cruciatum inferre non veritus, eo graviori scelere se obligavit, quod ipsum inter ejus filios retulerat accepti ab ea Baptismi beneficium. Frater, cujus ille consilium in tanto scelere secutus est, quondam in capitis discrimine constitutus confugere ad Ecclesiae opem coactus fuerat: imo vero Marinus ipse, cum aliquando patroni incurrisset offensam (is enim insperata felicitate ad tantam potentiam devenerat), Ecclesiae patrocinium beneficii loco imploraverat, quod illi nequaquam fuerat denegatum.

6. Nitebatur quidem praecepto Imperatoris, quod sibi per litteras significatum praedicabat, obsequendi necessitatem obtendere: sed quod legatus episcopus ab Imperatore mandatum plane contrarium obtinuit, id vero planissimum fecit Comitis mendacium. Et certe continuo revocatus ex Africa, et munere omni ac dignitate spoliatus, conscientiae propriae, ut eam poenitentiae suae vel poenae testem haberet, permissus est (Orosius, Historiae lib. 7, cap. 42) . Quod ad Marcellinum, is quidem vita cessit, non virtutum suarum modo, susceptorumve pro Ecclesia laborum mercedem ac fructum, sed etiam meritam effuso sanguine martyris lauream recepturus; quo eum nomine donat Ecclesia in Romano Martyrologio: ubi cur octavo idus apriles celebretur ejus memoria, causam vel auctoritatem nullam afferunt. Enimvero illum idibus septembris pridie videlicet ejus diei, qui Cypriani passione solemnis erat, percussum vidimus. Quod ut constabit, dubium nullum erit, quin ejus percussio evenerit praesenti anno; cum et defectionem Heracliani sit secuta, et antecesserit legem post obitum ejus tertio kalendas septembris anni quadringentesimi decimi quarti datam ab Honorio, qua is gesta Collationis, cui Marcellinus praefuerat, habere vult perpetuam firmitatem (Codice Theod., de Haereticis, lege 55) . Isthic Imperator, ut existimationem illius, quanquam perduellionis specie trucidati, sartam tectam velle se ostendat, ipsum spectabilis memoriae virum appellat: Augustinus vero eumdem non religiosae tantum (Epist. 166, n. 7; Epist. 169, n. 13) , sed etiam sanctae memoriae titulo nobilitat (De Natura et Gratia, n. 25) ; cujus amici sibi charissimi (Epist. 190, n. 20) et in Christi charitate gratissimi (Epist. 166, n. 6) interitum deplorans: Quae illi, ait, probitas in moribus, in amicitia fides, in doctrina studium, in religione sinceritas, in conjugio pudicitia, in judicio continentia; erga inimicos patientia, erga amicos affabilitas, erga sanctos 0466 humilitas, erga omnes charitas; in beneficiis praestandis facilitas, in petendis pudor, in recte factis amor, in peccatis dolor! Quantum decus honestatis, qui splendor gratiae, quae cura pietatis! Quae in subveniendo misericordia, in ignoscendo benevolentia, in orando fiducia! Quod salubriter sciebat, qua modestia loquebatur! quod inutiliter nesciebat, qua diligentia scrutabatur! Quantus in eo contemptus rerum praesentium! quanta spes, et desiderium bonorum aeternorum! Ne relictis omnibus saecularibus actionibus susciperet cingulum militiae christianae, vinculum praepediebat uxorium, quo jam innodatus coeperat concupiscere meliora, quando jam non licebat illa, quamvis inferiora, disrumpere. Quid ergo huic in morte accidit mali, ac non potius plurimum boni, cum haec habens dona ad Christum, sine quo inaniter habentur, ex hac vita migrarit? (Epist. 151, nn. 8, 10.)

7. Post illam Marini comitis tam impiam tamque crudelem perfidiam, non potuit abs se impetrare Augustinus, ut Carthagine diutius moraretur. Quocirca postridie ejus ipsius diei se dedit itineri: sicque, cum illum alloqui Caecilianus voluisset, is de maturato illius discessu certior factus est. Idcirco autem sese clanculum ex urbe subripuit, ut ne distineretur gemitibus, lacrymis, clamoribusque plurimorum e clarissimis civibus, qui, ut Comitis furorem atque gladium declinarent, in ecclesiae asylum confugerant. Hic enim quanquam illorum vita minime periclitabatur, tamen haud dubie illum erant obsecraturi, ut pro se Comiti supplicaret; quod sane decori nequaquam sinebat ratio. Nam si adversus Comitem Vir sanctus eo verborum terrore usus fuisset, quod necesse ad procurandam animae salutem videbatur, id ille nunquam boni consuluisset. Quare tantam indignitatem non ferens, abscessit. Dolebam graviter, inquit magnus Praesul, vicem venerabilis coepiscopi mei tantae rectoris Ecclesiae, ad cujus pertinere dicebatur officium, post hominis tam nefariam fallaciam adhuc se praebere humilem, quo caeteris parceretur: iis videlicet, qui se receperant in ecclesiam; nisi forte nonnulli etiam in custodia haberentur. Fateor, addit, cum tantum malum nullo pectoris robore potuissem tolerare, discessi (Ibid., n. 3) . Quanquam alias etiam, praeter Marcellini necem, discessus sui causas affert; (quarum) una est, inquit, quoniam laborem, quem in illa urbe perpeti necesse est, et quem si exponere velim, aliud tantum loquendum est, jam sustinere non possum, quod infirmitati meae propriae, quae nota est omnibus qui familiarius me noverunt, accessit etiam senectus, quae generis humani est communis infirmitas. Altera causa est, quod statui, si Dominus velit, quantum mihi ex illis occupationibus, quas Ecclesiae, cui proprio munere servio, necessitas flagitat, datur temporis, id totum impendere labori studiorum ad ecclesiasticas scientias pertinentium; ubi me arbitror, si Dei misericordiae placet, etiam posteris aliquid profuturum (Ibid., n. 13) . Tum Caecilianum olim catechumenum, qui a sancto Doctore verum discere quaerebat, graviter admonet, ne se per Baptismum adjungere fidelibus diutius procrastinet ea vana ratione, quasi fideles non possint rempublicam recte administrare 0467 (Epist. 151, n. 14) . Eumdem etiam erga Marinum qua ratione se gerat, docere prius non omisit. Hunc si diligis, ait, detestare; si non vis ut in aeternum puniatur, exhorre. Sic existimationi tuae, sic est vitae illius consulendum (Ibid., n. 11) . Haec autem epistola dici non absurde potest exeunte hoc anno scripta.