Caput VII. 1 Contra Pelagiani erroris reliquias in Vitali deprehensas Augustinus pugnat, et sententias de gratia duodecim profert. 2 Palatinum monet, petendum a Deo gratiae adjutorium ad perseverandum in bono. 3 Leporii contra fidem Incarnationis et gratiae errores in Galliis damnantur. 4 Ad sanam fidem revocatur Leporius opera Augustini. 5 Hic recensendis suis opusculis incumbit. 6 Speculum ex universae Scripturae locis ad conformandos vel emendandos mores idoneis instituit.

1. Circa quaestionem de gratia Dei et libero arbitrio laborabat Vitalis quidam, perinde atque monachi Adrumetenses. Vir ille in Carthaginensi Ecclesia eruditus (Epist. 217, n. 2) , ac vitae forsitan genere ac professione monachus erat; ob idque non alia quam fratris appellatione decoratur ab Augustino; qui etiam ut ad servi Dei, cui salutem dicit, sese modum componat, sibimetipsi servo Christi ac per ipsum servo servorum ipsius titulum sumit. Illum quidem non credebat haereticum esse Pelagianum; sed tam orthodoxum esse volebat, ut nihil istius ad ipsum transiret, vel in ipso relinqueretur erroris (Ibid., n. 25) . Pelagiani quippe omnia ad fidelem piamque vitam hominum pertinentia ita tribuunt, inquit sanctus Doctor, libero voluntatis arbitrio, ut habenda ex nobis, non a Domino putent esse poscenda: tu autem, si ea quae de te audio vera sunt, initium fidei, ubi est etiam initium bonae, hoc est piae voluntatis, non vis donum esse Dei; sed ex nobis nos habere contendis ut credere incipiamus: caetera autem religiosae vitae bona Deum per gratiam suam jam ex fide petentibus, quaerentibus, pulsantibus donare consentis (Ibid., n. 29) . Vitalis ergo divinas auctoritates errori suo contrarias alio detorquebat, ne ex illis gratiam Dei ad initium quoque fidei ac piae voluntatis necessariam 0548 esse constaret. Nam ad illud Apostoli, Deus est qui operatur in vobis et velle et per ficere (Philipp. II, 13) , respondebat, per legem suam, per Scripturas suas Deum operari ut velimus, quas vel legimus vel audimus; sed eis consentire vel non consentire, ita nostrum esse, ut si velimus fiat, si autem nolimus, nihil in nobis operationem Dei valere faciamus (Epist. 217, n. 1) . Nec secus interpretabatur Psalmographum, idcirco dictum putans, gressus hominis dirigi a Domino, ut viam ejus velit (Psal. XXXVI, 23) ; quia ejus doctrinam, suasione praecedente, subsequente consensione sectatur; quod libertate naturali si vult facit, si non vult non facit, pro eo quod fecerit, praemium vel supplicium recepturus. Ad eumdem modum, per legem Dei atque doctrinam Scripturarum fieri dicebatur, quod scriptum est, Praeparatur voluntas a Domino (Prov. VIII, 15) : ac non per occultam inspirationem gratiae Dei. Contra hunc Vitalis errorem Augustinus in epistola circiter hoc tempus ad eum scripta profert argumentum ex precibus Ecclesiae, judicio suo, ac re quoque ipsa, perquam validum, et persuadendae veritati valde idoneum. Ecclesia quippe et pro infidelibus rogat ut convertantur, et pro iisdem conversis ad fidem gratias agit; quemadmodum et pro ipsis fidelibus Deum precatur, ut in eo quod esse coeperunt ejus munere perseverent. Atqui, ait, haec a Domino poscenda esse non renuis; quid restat, frater Vitalis, nisi ut ab illo ea donari fatearis, a quo poscenda esse consentis (Epist. 217, n. 5 sqq) . Urget eumdem auctoritate sancti Cypriani de libro in Orationem Dominicam, et libro de Mortalitate. Monens deinde ut, si vere volumus defendere liberum arbitrium, ne oppugnemus unde fit liberum, docet arbitrium eorum, qui fideles fiunt, per Christum liberari a diaboli potestate, ut illo non impediente credant in ipsum libera voluntate. Quoniam tandem quaestio adversus Vitalem tractanda haec omnino erat, utrum praecedat gratia, an subsequatur hominis voluntatem, hoc est, utrum nobis detur, quia volumus, an per ipsam Deus etiam hoc efficiat, ut velimus; proponit illi duodecim sententias de gratia, quae totam hanc quaestionem dirimunt: cum ex illis non solum omnibus, sed etiam singulis id conficiatur, ut confiteamur gratia Dei praeveniri hominum voluntates; et per hanc eas potius praeparari, quam propter earum meritum dari. Haec autem ad numerum duodenarium redigit, ut facilius memoriae mandentur, distinctiusque teneantur. Sese, cum sit propitio Christo christianus catholicus, asserit indubitanter scire, haec illa totidem dogmata esse catholica extra controversiam omnem posita, a quibus recedere nequaquam liceret, quaeve ad fidem pertinere ne Vitalis quidem repugnare posset. Si tamen ex eis aliquod esset, de quo censeret dubitandum, rogabat id sibi significaret; ut eidem ipse pro ea, quam Dominus daret, facultate responderet. Interim quae contra proferre potuit frater Vitalis, et quae partim protulere postea qui vulgo dicuntur Semipelagiani, ea diluit et evertit egregius gratiae defensor. Denique in extrema epistola hoc addit, si contendat ille pro eis qui credere nolunt, ut 0549 velint credere, non orandum esse; itemque gratias Deo non agendas, cum hi, qui credere nolebant, idipsum voluerint; tunc necessum fore, ut is alia via refellatur; qui si perseveret in errore, dandam operam, ne alios in illum pellicere queat, nimirum ut ab Ecclesiae corpore rescindatur.

2. Sub idem forte tempus dabat Augustinus haec Palatino monita: Ora ne intres in tentationem. Ipsa quippe oratio admonet te, quod indigeas adjutorio Domini tui, ne spem bene vivendi in te ponas. Bonum quoniam jam coepisti, est unde gratias agas. Sciens autem unde acceperis, ab illo pete ut perficiatur, a quo datum est ut inciperetur. Cum timore itaque et tremore tuam salutem operare. Deus est enim qui operatur in te et velle et perficere pro bona voluntate; quoniam praeparatur voluntas a Domino, atque ab ipso gressus hominis diriguntur, et viam ejus volet. Haec cogitatio sancta servabit te, ut sapientia tua pietas sit; id est, ut ex Deo sis bonus et Christi gratiae non ingratus (Epist. 218, n. 3) . Palatinus iste patria, ut videtur, Hipponensis, quidquid in saeculo speraret, Christi operante gratia contempserat, ut exoneratus jugum Domini et sarcinam ejus tolleret: isque in loco ubi necessariae hortationes ei affatim suppetebant, in quodam fortasse monasterio Carthaginensi, Deo serviebat. Augustinus, ad quem ille scripserat miseratque cilicia, eumdem ad perseverandum in bono proposito cohortatur per litteras, atque missa ab eo cilicia se velut servandae humilitatis et frequentandae orationis symbola gratissime accepisse profitetur.

3. Augustinus in supra memorato libro de Correptione et Gratia, cum doceret subveniri nobis per potentiorem gratiam Salvatoris, de Filio Dei incarnato hac occasione disserens, dixit, neminem esse tam caecum, tamque ignarum in fide, ut dicere audeat, quamvis de Spiritu sancto et virgine Maria filium hominis natum, per liberum tamen arbitrium bene vivendo, et sine peccato bona opera faciendo, meruisse ut esset Dei filius (De Correptione et Gratia, n. 30) . Quapropter cum in hunc errorem se lapsum esse confiteatur aperte Leporius in emendationis suae libello; haec Leporii emendatio, quae Augustini potissimum labori ac diligentiae tribuitur (Gennad., De Scriptoribus ecclesiasticis, c. 59) , secuta sit necesse est supra memoratum librum. Sed et praecessit illa Opus imperfectum in Julianum, ubi sanctus Doctor in hunc ipsum errorem e Pelagiana haeresi emergentem animadvertit. Leporius ergo, professione monachus, vitae innocentiam, qua in Galliis florebat, non auxilio divino, sed libero arbitrio propriisque viribus arrogabat, doctrinam Pelagianam secutus. Quin etiam recensitus est inter primos praecipuosque duces eorum, qui per id tempus e Pelagianae haereseos principiis et antiquam Ebionitarum impietatem renovarunt (Cassianus, De Incarnatione, lib. 1, cap. 4) , et Nestorianae jecerunt fundamenta (Facundus Hermianensis, lib. 4) . Deum ex virgine natum esse aut hominem factum dicere verebatur, hoc unum concedere animum inducens, Jesum Christum cum Deo perfectum hominem editum fuisse ( Leporius, in libello 0550 Emendationis). Quo pacto proprietates divinas ita disjungebat ab humanis, ut duos Christos efficeret, necnon quartam Trinitati personam adjiceret. Ad haec effutiebat, Christum sibi gloriam comparasse labore, religione, fide, bonis operibus: ei, quae tantummodo puris hominibus conveniunt, adscribens, ac ipsum ferme ad conditionem sanctorum hominum, licet praeter intentionem, dejiciens. Errores etiam suos evulgavit scripta epistola, quae omnibus orthodoxis offensionem praebuit. Itum est obviam ab eruditis Galliarum viris, qui Leporio, ut pravas suas opiniones corrigeret, persuadere conati sunt: sed frustra. Quapropter impiis ejus dogmatibus Gallorum episcoporum Proculi et Cylinnii auctoritate damnatis, solum vertere cogitur.

4. Expulsus e Galliis Leporius transmisit in Africam cum aliquot erroris sui sociis. Illic Aurelius Carthaginensis, Augustinus et alii nonnulli operam pariter, ut eum ab errore revocarent, suam contulerunt, sed prae caeteris Augustinus. Errorem aliquando tandem agnovit, detestatusque est; ac ejusdem virus vivo cum dolore ac sancta quadam impudentia publice confessus est. Qui cum eo trajecerant, etiam cum eo sententiam mutavere. Porro quemadmodum primo in Galliis vulgatus erat illius error, ita resipiscentiam suam illic palam apparere voluit: ut quos peccati sui testes habuerat, haberet et poenitentiae. Quocirca isthuc libellum misit lacrymis ac gemitibus doloris sui plenum; in quo sic male conceptam persuasionem magnifice condemnavit, ut non minus pene admiranda sit correctio illius, quam illaesa multorum fides (Cassianus, De Incarnatione, lib. 1, cap. 4) . Leporius ergo emendationis suae libellum ad Proculum et Cylinnium direxit, eosque ut sibi ignoscerent, comprecatus est. Hanc vero ille in Carthaginensi basilica, ubi proinde haec gesta fuisse colligere est, obsignavit praesentibus episcopis, nimirum saltem Aurelio, Augustino, Florentio et Secundino: quam et Dominus ac Bonus, Leporii forte socii, subscripsere, suam pariter esse hanc fidem contestati. Iidem quatuor antistites memoratam epistolam, ut et eam Leporii esse testarentur, et ejus doctrinam approbarent, sua quisque subscriptione communierunt. Quin etiam litteras ad Proculum et Cylinnium dederunt super Leporii et consortum ejus conversione (Apud Augustinum, Epist. 219) , cujus omnem gloriam redire ad misericordiam divinam volunt. Quam Galli iidem praesules adversus Leporium adhibuerant severitatem, non damnant, contra vero praedicant, fatentes, nisi ea praecessisset, lenitatem qua ipsi postmodum usi sunt, futuram inutilem. Rogant, ut quod factum a se fuerat, illi suo suffragio comprobent; Leporium recipiant per suam ipsius epistolam, seu libellum ad eos missum emendationis ipsius fidem facientem, quemadmodum ipsi per poenitentiam cujus oculati testes erant, eumdem receperant; ejus emendationem omnibus iis, quibus offensionem ejusdem culpa incusserat, significent, ac responsis datis gaudium, quod ex fraterna correctione ceperint, secum communicent. Eorum se exspectare 0551 consensum, ut illi communionem, qua privatus ab eis fuerat, restituant, minime significant: sed contra absolute dicunt eumdem a se fuisse receptum, rati dubio procul, quando is pravas opiniones ob quas incurrerat damnationis poenam, ejuraverat, se posse illam sententiam tollere, nec eum esse ad primos suos judices remittendum. Ex hujus epistolae stilo censet Jacobus Sirmundus eam ab Augustino dictatam esse.

5. Omnium qui ab Augustino retractantur librorum seriem, ut jam observavimus, claudit liber de Correptione et Gratia. Inde vero non temere colligas, hunc librum et Retractationum opus uno eodemque propemodum tempore perfecta fuisse, sub finem videlicet anni quadringentesimi vigesimi septimi. Nam etsi liber ille in Galliis ante visus sit, quam sanctus Doctor Retractationes easdem vulgasset; hanc tamen lucubrationem, siquidem libros contra Maximinum anno quadringentesimo vigesimo octavo confectos non comprehendit, nemo putaverit absolutam multo post exactum superiorem annum: neque etiam diu multoque ante, quippe cum in libro de Doctrina christiana quarto, quem tum fecit, cum secundum librum Retractationum vix inceperat, tradat Augustinus annos ferme octo vel amplius effluxisse, ex quo Caesaream mense septembri anni post quadringentesimum decimi octavi petierat. Augustinus jamdudum proposuerat, suos omnes libros, epistolas ac sermones adhibita judicis severitate recensere; necnon rigidi censoris instar, quidquid in illis reprehendendum putaret, opusculo ad hoc ipsum instituto colligere (Retractationum prologo, n. 1) : nec sane pauca erant, quae a se dicta scriptave noluisset. Marcellino jam inde ab anno quadringentesimo duodecimo testabatur, optare se ut incumbere huic labori sibi liceret (Epist. 143, nn. 2, 3) ; quo palam faceret, quam non esset acceptor personae suae. Igitur indicem pertexuit librorum suorum, quos idcirco secundum aetatem cujusque ordinavit, ut si quibus placeret eosdem ex illa serie evolvere, quomodo scribendo ipse profecerit, animadvertere valerent (Retractationum prologo, n. 3) . Propterea nunc facio libros, ait, in quibus opuscula mea retractanda suscepi, ut nec me ipsum in omnibus me secutum fuisse demonstrem; sed proficienter me existimo Deo miserante scripsisse, non tamen a perfectione - coepisse: quandoquidem arrogantius loquor, quam verius, si vel nunc dico, me ad perfectionem sine ullo errore scribendi jam in ista aetate venisse. Sed interest quantum et in quibus rebus erretur; et quam facile quisque corrigat, vel quanta pertinacia suum defendere conetur errorem. Bonae quippe spei est homo, si eum sic proficientem dies ultimus vitae hujus invenerit, ut adjiciantur ei, quae proficienti defuerunt; et perficiendus quam puniendus potius judicetur (De Dono perseverantiae, n. 55) . Eidem catalogo inserere voluit eas quoque commentationes, quas post conversionem adhuc catechumenus ediderat, eo quod publici juris factae essent, nec sine fructu legerentur, modo quaedam in illis errata excusarentur, aut saltem non putarentur 0552 amplectenda (Retractationum prologo, n. 3) . Accurate in singulis quibusque operibus, quae vel se ipsum offenderent, vel alios offendere possent, adnotat, illustrando locos obscuros ac pravis interpretationibus obnoxios (Epist. 224, c. 2) ; et corrigendo quidquid ab ecclesiastica regula alienum putavit (Possidius, in Vita Augustini, c. 28) se illis tum immiscuisse, cum Ecclesiae usum vel doctrinam necdum satis esset assecutus. Faciendum sibi putavit, quando ex tot lucubrationum suarum exemplis naevi, qui irrepserant, expungi non possent, ut eorum admoneret omnes homines, atque ita se ipse sub magistro uno judicaret, cujus de offensionibus judicium evadere cuperet (Retractationum prologo, nn. 2, 3) . Eo ductus consilio, quidquid homines parum cordati dicturi erant, nihili fecit. Nam de prudentibus id certum exploratumque habebat, eos sibi vitio nunquam daturos, quod errores suos humili modestia corrigeret, cum ad perfectionem humanis viribus superiorem sibi non licuisset pervenire, ut scilicet nusquam laberetur (Epist. 143, nn. 2, 3) . Primum librum sanctus Doctor ex iis composuit, quae ante episcopatum; secundum vero, ex iis quae jam episcopus ediderat. Ea ratione comperit (namque hactenus illud ignoraverat ((Epist. 224, n. 2))) se opera nonaginta tria in libris ducentis triginta duobus in lucem emisisse (Retractationum lib. 2, cap. 67) . Duos hosce libros ut ante publici juris faceret, quam epistolas ac sermones suos recensuisset, a fratribus fuit compulsus. Possidius testatur titulum illis inditum fuisse, De Recensione librorum (Possidius, in Vita Augustini, c. 28) . Verumtamen cum eorumdem meminit Augustinus, ut plurimum verbo Retractare utitur. Itaque hodie Retractationes inscribuntur iidem libri, quomodo apud ipsummet Augustinum, et secundum eum apud Prosperum et Cassiodorum inscriptos reperias. Sed cave ne vocem hanc idem sonare putaveris, quod palinodiam, ut dicunt, canere: illa quippe apud Augustinum passim recensere ac secundam curam adhibere significat. Et reipsa quanta quanta severitate hanc exerceat censuram, in hoc ferme occupatur, ut mentem suam aperiat, provideat ne in sequiorem sensum verba quaedam paulo obscuriora accipiantur, aut emendet alia nonnulla; interim errorem, in quem inciderit, nullum retractans, praeter Semipelagianum, ne quem forte deterreret ejus observantia et existimatio, quominus hac in parte a sententia ipsius discederet. Idem ipse varios ex istis duobus libris producit locos, ubi errorem illum, in quem ante episcopatum lapsus fuerat, abjurabat. Sanctum Doctorem recensendis suis operibus desudare, etiam priusquam hac de re quidquam edidisset, ferebatur in Galliis; et illum Hilarius obsecrabat, ut ubi primum ea recensio in lucem exiisset, hanc ad se mitteret (Epist. 226, n. 10) . Quocirca Augustinus in suo ad Hilarium responso, eamdem ab eo necdum lectam fuisse, ut certum ponit (De Dono perseverantiae, n. 27) . Aggressus est deinde recensionem epistolarum suarum, e quibus multas 0553 jam relegerat, cum eum respondere octo Juliani libris oportuit (Epist. 224, n. 2) . Atqui ne tum quidem laborem, quem oppido necessarium judicabat, intermisit: horum operum alteri diem, alteri noctem, cum non aliud majoris momenti negotium obstaret, impertiebatur. Verum quantovis teneretur desiderio memoratum opus perficiendi, illud tamen imperfectum relinquere primum Vandalico bello, dehinc propria sua morte coactus est. Possidius enim duos tantum Retractationum libros agnoscit. Supplevit hoc quodam modo idem Possidius eo indiculo, quem e sancti Viri libris, epistolis ac sermonibus contexuit; quibus omnibus summam mille triginta scriptionum confici affirmat; exceptis iis, addit ille, qui numerari non possunt, quia nec numerum designavit ipsorum (Possidius, in Indiculo, cap. 10) . Innumerabiles esse illius epistolas ac sermones Victor Vitensis auctor est (De Persecutione Vandal., lib. 1, n. 3) . Neque hoc profecto sibi quisquam aegre persuadeat de illo Antistite, qui totos triginta annos oraculi loco universae Ecclesiae latinae fuit; qui aliorum rogatu quacumque data occasione verba facere compulsus est (Retractationum prologo, n. 2) ; qui denique ad extremam usque aegritudinem assidue verbum Dei praedicavit (Possidius, in Vita Augustini, c. 31) .

6. Videtur Possidius innuere, Augustinum illud operis quod Speculum inscripsit, composuisse circiter idem tempus, quo Retractationes suas, et paulo antequam vel descenderent in Africam, vel Hipponem-Regium accederent Vandali (Ibid., c. 28) . Ea commentatio constat excerptis ex utroque Testamento locis, in quibus nobis aliquid a Deo praecipitur aut prohibetur: non enim propterea composita est, ut illa discamus, quae tantummodo nos oporteat credere; neque ut proponantur in quibus sacra quadam obscuritate exerceamur; verum ut praeceptis simplicibus atque a figurarum involucro liberis, quae fideles omnes servare necesse sit, nostri instituantur mores. Hanc autem collectionem eorum gratia concinnavit, qui jam credentes, obedire Deo volunt; maxime vero, quibus non licet multae lectioni operam dare, quo se ipsos in ea contemplantes, ubi Deo pareant aut non pareant, quantum profecerint in operibus bonis, quidve sibi adhuc desit ad perfectionem, deprehendant: et sic ipsi de bonis, quae in se animadverterint, gratias agant; omnes suas curas ac preces ad eorum conservationem fideli pietate conferant et nervos suos ad ea, quibus se destitutos viderint, comparanda intendant. Et hoc fuit causae, cur eisdem excerptis Speculi titulum inscriberet; quibus duntaxat adjecit praefationem, qua consilii sui rationem reddit. Locos illos secundum ordinem librorum Scripturae refert: cum autem inter ipsos nonnulli videantur sibi invicem contrarii, hos sanctus Antistes, post absolutum Speculum, quaestionibus propositis expositurum se conciliaturumque pollicetur. Lucubrationem hanc nusquam invenias; imo vero eam ab Augustino omnino non fuisse editam hinc judicare est, quod Possidius nullam ejus mentionem facit, tametsi ne praefationem quidem 0554 Speculo praefixam ab auctore suentio praeterierit.