Caput VIII. 1. Bonifacius secundam uxorem ducit, et magnis postea calamitatibus conflictatur. 2 Bellum ei hosti Imperii declarato infertur, misso Mavortio aliisque in eum ducibus. 3 Augustinus Bonifacium per litteras ut in officium redeat adhortatur. 4 Segisvultus coepti in Bonifacium belli curam suscipit. 5 Effundunt se Vandali in Africam Dei nutu, ut puniantur alii, alii coronentur. 6 Africae per Vandalos ferox et horrenda depopulatio. 7 An episcopis liceat in istiusmodi calamitatibus fuga sibi consulere.

1. Antequam hunc annum claudamus, repetenda est Bonifacii comitis historia; qui nunc mirum quantum mutatus ab illo est, cujus ante aliquot annos fecimus mentionem. Diximus illum in Africa anno quadringentesimo decimo septimo in bello gerendo contra Barbaros occupatum, de abdicandis omnibus cogitasse; at ei persuasisse Augustinum atque Alypium, ut in comitis munere perseverans, Dei et Ecclesiae rebus, quod profecto faciebat, operam praeberet, servans interim propositum colendi perfectam continentiam, ac nihil de fortunae commodis aut vanis honoribus augendis sollicitus (Epist. 220, n. 3) . Is Castinum in Hispanias anno vigesimo secundo post quadringentesimum secutus, ibidem cum illo adversus Vandalos depugnavit ( Prosper, in Chronico); nec dubium, quin militaris ejus peritia funestum hujusce belli exitum avertisset, nisi arrogans ingenium Castini reveritus, in portum Urbis, ac inde in Africam sese recepisset. Prosper certe discessum illum Imperio fuisse multarum calamitatum et malorum subsequentium initium tradit. Hoc tamen non ita statim apparuit: e contra cum Placidia anno quadringentesimo vigesimo tertio ineunte Constantinopolim perfugere esset coacta; Bonifacius, quod ei solus fidem servaverit, ac necessariam ipsi pecuniam ex Africa transmiserit, ab historicis commendatur. Idem quoque defuncto Honorio, quod quidem decimo octavo kalendas augusti anni hujus contigit, illam in recuperando Occidentali Imperio, quod Joannes occupaverat, juvit (Ibid.) . Postquam hic anno quadringentesimo vigesimo quinto victus necatusque esset, ac Valentinianus Romae nono kalendas octobris ejusdem anni Augustus sub matris tutela declaratus; Bonifacium ex Africa in Urbem evocavit Placidia; quem et novis dignitatibus auxit (Epist. 220, n. 4) . Ejus ruinam ad tantum istum honorum cumulum plerique omnes retulere; quippe quo in illum Aetii, qui jam tunc in aula plurimum valere coeperat, concitata esset invidentia. Quanquam sanctorum virorum judicio, causa ejusdem casus praecipua fuit, quod cupiditati obsecutus, quam colere instituerat, continentiam deseruisset (Ibid., n. 5) , atque iterum uxorem Pelagiam quamdam praedivitem feminam duxisset domum ( Marcellinus, in Chronico). Haec Arianam haeresim profitebatur; sed eam ille ducere noluit, nisi prius factam Catholicam: quod utcumque Augustino, quem summus dolor ceperat ob nunquam sibi exspectatum harum nuptiarum nuntium, solatio 0555 fuit (Epist. 220, n. 4) . Porro conjugio huic illud dedecoris accedebat, quod, tametsi uxor ejus catholicam fidem amplexa diceretur, tamen in ipsius domo tantam sibi auctoritatem arrogaverant Ariani, ut ejusdem filiam, ex hoc forte matrimonio natam, baptizarent. Unam quidem, ut superius observatum, ex priore conjuge tulerat, quam nuptui tradiderat Sebastiano comiti: verum cum ille comes fidei catholicae esset addictus, uxorem eum duxisse Arianam, credibile non videtur. Quin etiam ancillas Deo dicatas de domo Bonifacii ferebant ab eisdem haereticis rebaptizatas. Illum quoque uxore legitima non contentum, pellices etiam domi alere jactabat rumor. At vero, si conjugium hoc scelerum scaturigo exstitit, illud etiam insignium calamitatum innumera consecuta est multitudo: quibus calamitatibus causam ipsemet Bonifacius partim praebuisse dicitur (Ibid., n. 5) .

2. Memoriae prodit Prosper, bellum ei publico nomine indictum fuisse, quod redire in Italiam jussus non paruisset ( Prosper, in Chronico). Rem paulo latius narrat Procopius. Atqui ex Augustino intelligitur, Bonifacium belli causam solitum rejicere in eos, qui illi optime de republica merito malam gratiam et contraria reddidissent (Epist. 220, n. 8) ; atque in hoc etiam, quod bona saeculi hujus, quae nimirum vel sperabat, vel possidebat, sibi negata aut aliis delegata doleret (Ibid., n. 5) . Venit Hipponem eo tempore Bonifacius: at sanctum Antistitem prae corporis imbecillitate vix loquentem reperit: atque ita, quae ad ipsius salutem necessaria erant, audire ab illo nequaquam potuit (Ibid., n. 2) . Bellum, quod ille adversus Imperium sustinuit, nova culpa fuit, et aliarum pene innumerarum fons atque origo. Quis non videat, quod multi homines tibi cohaereant ad tuendam tuam potentiam vel salutem, qui etiamsi tibi omnes fideles sint, nec ab aliquo eorum ullae timeantur insidiae, nempe tamen ad ea bona quae ipsi quoque non secundum Deum, sed secundum saeculum diligunt, per te cupiunt pervenire; ac per hoc qui refrenare et compescere debuisti cupiditates tuas, explere cogeris alienas? Quod ut fiat, necesse est multa quae Deo displicent, fiant. Nec sic tamen explentur tales cupiditates; nam facilius resecantur in eis qui Deum diligunt, quam in eis qui mundum diligunt, aliquando satiantur. Vides tam multa contrita, ut jam vile aliquid, quod rapiatur, vix inveniatur (Ibid., n. 6) . Ad haec, cum Bonifacius in armis eo solum remansisset, ut provinciam tutaretur ab Afris barbaris, quos omnino perdomitum iri, statim atque summum copiarum imperium obtinuisset, communis erat exspectatio; contra vero tametsi hac jam potestate polleret, numerosumque ductaret exercitum; tamen iidem illi barbari altissime in provinciam irrumpebant, omnia devastabant, expilabant, depopulabantur; ita ut multa, quae plena populis erant, loca in deserta converterent, nec resistente quoquam, nec Bonifacio, ut coercerentur, providente, quippe quem propriae suae salutis cura vehementer occupatum habebat (Ibid., n. 7) . Etenim eodem hoste Imperii declarato, curavit Felix in illum ut exercitus mitteretur, ducibus 0556 Mavortio, Galbione ac Sinoce; qui cum Bonifacium obsiderent (quonam in loco non exprimitur), Mavortius et Galbio per obsidionem interfecti sunt proditione Sinocis; quem ipsum postea Bonifacius detecta ejusdem perfidia interemit ( Prosper, in Chronico).

3. Bonifacio, dum versaretur in periculis, non scripsit Augustinus, veritus scilicet, ne vel perlator litterarum in discrimen veniret, vel ipsae litterae, quibus Comitis consilia improbaret, in ejusdem adversariorum manus inciderent (Epist. 220, n. 2) . Sed cum postea fidum hominem et ipsimet Bonifacio charum nactus esset, Paulum videlicet diaconum, sua adversus illum charitas beatum induxit Praesulem, ut ipsi pro sua in Christo aeterna salute aliquid loqueretur (Ibid., n. 1) . In damnis quae ex bello patiebatur Africa, ad superiores causas potius attendebat Augustinus, ut qui nescius non esset debere homines quidquid mali tolerant, suis peccatis imputare: at vero cum impense Comitem diligeret, optabat ex eorum numero illum non esse, per quos Deus temporaliter populorum crimina ulciscitur, et quos postmodum aeternis suppliciis punit (Ibid., n. 8) . Principio illi in memoriam revocat pristinam pietatem, desiderium omnia relinquendi, et continentiae servandae propositum. Deinde ob oculos eidem summo cum affectu charitatis ponit, quam lugendum in statum adductus esset, cum secundo suo matrimonio, tum bello, quod susceptum ab eo fuisset; quae scelera vel ipse per se committeret, vel sua causa ab aliis committi oporteret. Quod ad rationes, quibus sese purgari Bonifacius existimabat, suum non esse de illis pronuntiare testatur; quando utramque partem non audierat: sed ad Bonifacium pertinere, ut si non apud homines, certe apud Christum ipsum, cujus se fidelem servum profitebatur, et apud conscientiam propriam, in qua se solo saecularis vanitatis amore eo devenisse perspecturus erat, innocentiam suam defendat: tandem ut maxime verum esset, laboribus suis non parem gratiam rependisse Imperium, haud esse christiani, cujusmodi erat, mala sive pro bonis sive pro malis reddere (Ibid., et n. 5) . His addit, si se consulat, quid sequendum in tanta necessitate videatur; non habere se quid consilii super dignitatum atque opum ipsius conservatione suggerat: verum si animae, quam caeteris omnibus ipsi oportet esse pretiosiorem, consultum velit, eum a se illud Joannis auditurum: « Nolite diligere mundum nec ea quae in mundo sunt» (I Joan. II, 15) . Ecce consilium, pergit sanctus Vir, arripe, et age. Hic appareat si vir fortis es. Vince cupiditates, quibus iste diligitur mundus; age poenitentiam de praeteritis malis, quando ab eis cupiditatibus victus per desideria non bona trahebaris (Epist. 220, n. 9) . Eumdem jam ante compellaverat in haec verba (Ibid., n. 5) : Christianus es, cor habes, Deum times: tu ipse considera quae nolo dicere, et invenies de quantis malis debeas agere poenitentiam; propter quam tibi credo Dominum parcere, et a periculis omnibus liberare, ut agas eam sicut agenda est; sed si illud audias quod scriptum est, «Ne tardes converti ad Dominum, neque differas de die in dieus 0557 (Eccli. V, 8) . Bonifacio, ut id temporis ejus res habebant, in proclivi non erat hoc sequi consilium. Quapropter illud ei commendat, Deum etiam atque etiam orare obsecrareque, uti se necessitatum, quibus implicitus erat, vinculis expediret. Tunc enim, inquit Augustinus, finiuntur istae necessitates, quando vincuntur illae cupiditates (Epist. 220, n. 10) . Jungi vult precibus eleemosynas, atque insuper, quantum illius valetudo patietur, jejunium (Ibid., n. 11) . Si conjugem ille non haberet, tum se illi dicit auctorem fore, non modo ut continentiam servaret, verum etiam ut ad vitam in societate servorum Dei piis operibus traducendam, quod prius fieri prohibuerat, se reciperet: verum sibi integrum non esse, illum ad hoc vitae genus adhortari, propter conjugem videlicet, quae continentiae ab eodem nuncupatae minime conscia, ipsi nupserat: ut ea refragante votum suum servare haudquaquam posset: felicem illum fore, si se illa ad colendam eamdem virtutem pateretur induci, ut isto pacto, quod se Deo debere noverat, exsolveret; sin autem illud non posset, saltem intra conjugales limites se contineret, atque interim peteret a Deo, ut quod sibi tunc non licebat, liceret aliquando. Verumtamen, ait, ut Deum diligas, non diligas mundum; ut in ipsis bellis, si adhuc in eis te versari opus est, fidem teneas, pacem quaeras; ut ex mundi bonis facias bona opera, et propter mundi bona non facias opera mala, aut non impedit conjux, aut impedire non debet (Ibid., n. 12) .

4. Haec epistola fortasse Bonifacium impulit, ut aliquanto post in officium rediret. At ei tunc morem gerere, nisi gratiae miraculo plane singulari, non poterat. Oportebat eum aut suam ac familiae fortunam omnino deserere, aut ad extrema illa ferri, quo eumdem redactum visuri sumus. Enimvero quibus ejusdem ruina cordi erat, effecere ut coepti contra eum belli cura in Segisvultum comitem transferretur ( Prosper, in Chronico). Is Gothus, atque Arianus erat, ut videtur: nam Maximini Ariani episcopi, qui cum Gothis in Africam venerat, opera utebatur. Segisvultus, cum non fuerit, nisi post Mavortium cum aliis qui adversus Bonifacium missi fuerant ducibus necatum, huic bello praefectus, difficulter admodum potuit in Africam ante annum quadringentesimum vigesimum octavum trajicere. Maximinum Carthagine Hipponem venisse ipsius jussu cognoscimus (Collat. cum Maximino, n. 1) ; quod cum ita sit, magnas hasce duas urbes eidem oportet paruisse: caeterum de bellicis ejus facinoribus nihil usquam est invenire. Quin si standum Procopii testimonio, post Vandalorum exscensionem Carthagine erat Bonifacius.

5. In praesentem annum incidit Vandalorum in Africam irruptio, qua nullum toto vitae curriculo eventum insigniorem tristioremve conspexit Augustinus. Bonifacius nempe foedere cum Vandalis sui adversus Imperium defendendi causa inito, illos maio mense anni quadringentesimi vigesimi octavi secundum opinionem propius a verisimili recedentem, ex Hispaniis in Africam evocavit, atque eorum libidini permisit hanc tantam tamque florentem provinciam, quam tribus exceptis 0558 urbibus totam biennio occuparunt. Huc trajecere Dei potius quam Bonifacii accitu; nimirum ut a populis admissorum poenas expeterent; ipsique adeo confitebantur, se hac in expeditione non tam motu proprio, quam divino impulsu agi. Salvianus, quam justus fuisset ille impulsus, ex consuetis ac familiaribus Afrorum sceleribus demonstrat, maxime vero ex impudentia et blasphemiis, hoc est rebus iis, quae Dei religionisque honorem spectant: ac justitiam divinam eo clarius elucere ostendit in hac Vandalorum irruptione, quod hi foedas spurcasque libidines ex ea provincia delevere (Salvian., de Gub., lib. 7) . Is quidem hac in re multus est, tamque horribilem Africae imaginem depingit, ut difficulter hic modum tenuisse videatur. Enimvero cum isthic essent complures sanctissimi episcopi; quis dubitet eorum curis ac laboribus in bene multis e populo Deum aspirasse? Atque simul verissimum est, quo pluribus ad salutem praesidiis instructa erat haec provincia, eo fuisse eorum crimen immanius, qui eisdem abusi, vel in infidelitate Paganorum, vel in schismate Donatistarum, vel in Manichaeorum aliorumque popularium haereticorum impiis dogmatibus, vel denique in vitiis et criminibus contumaces permanserunt. Ipsi quoque sancti Africani antistites agnoscunt non sine dolore, perfectum esse hocce flagellum tum ex improborum peccatis, tum etiam e timiditate bonorum; qui, ne facultatum temporalium jacturam facerent, malis, de quibus ingemiscebant, obsistere verebantur (Serm. de Tempore barbar., cap. 1) . Cum autem Deus aeque misericors sit ac justus, hasce poenas Africae misericordia perinde atque justitia temperatas fuisse, non immerito dixerimus. Quippe calamitates illae temporales multos dubio procul bonos Christianos, à quibus patienti animo sunt exceptae, perpurgarunt. Ad haec cum Deus plurimos opera sanctorum episcoporum, quos eis praefecerat, maxime vero Augustini, ad martyrium praeparasset, ad ipsius gloriam pertinebat, ut virtutem, qua eosdem exornaverat, omnium oculis proponeret; et illud sane docuit eventus Nam Vandalorum tyrannis, qua per annos centum Africam tenuere, minus celebris evasit horrenda illius devastatione, quam ingenti numero confessorum atque martyrum, quos illic istorum coronavit immanitas. (Victor Vitens., de Persec. Vandal., lib. 1, n. 1, sq.) .

6. Gensericus cum ingenti exercitu, non ex solis Vandalis, verum etiam ex Alanis, Gothis, aliisque omne genus nationibus conflato trajiciens, Africam otio rebusque omnibus affluentem reperit: de qua Salvianus ita loquitur, ut ea ditiorem in provinciis totius Romani Imperii nullam exstitisse significet (Salvian., de Gub., lib. 7) . Sed brevi faciem ejus mutavere Barbari. Divina, inquit Possidius, voluntate et potestate provenit, ut manus ingens diversis telis armata et bellis exercitata, immanium hostium Vandalorum et Alanorum, commixtam secum habens Gothorum gentem, aliarumque diversarum personas, ex Hispaniae partibus transmarinis, navibus Africae influxisset et irruisset: universaque per loca Mauritaniarum etiam ad alias nostras 0559 transiens provincias et regiones, omni saeviens crudelitate et atrocitate, cuncta, quae potuit, exspoliatione, caedibus, diversisque tormentis, incendiis, aliisque innumerabilibus et infandis malis depopulata est; nulli sexui, nulli parcens aetati, nec ipsis Dei sacerdotibus vel ministris, nec ipsis ecclesiarum ornamentis seu instrumentis vel aedificiis. Et hanc ferocissimam hostium grassationem et vastationem, ille Dei homo, et factam fuisse et fieri, non ut caeteri hominum, sentiebat et cogitabat: sed altius et profundius ea considerans, et in his animarum praecipue vel pericula vel mortes praevidens, solito amplius (quoniam ut scriptum est, «Qui apponit scientiam, apponit dolorem » ((Eccle. I, 18)) ; et «Cor intelligens, tinea ossibus)» fuerunt ei lacrymae panes die ac nocte (Psal. XLI, 4) , amarissimamque et lugubrem prae caeteris suae senectutis jam pene extremam ducebat ac tolerabat vitam. Videbat enim ille homo Dei civitates excidio perditas, pariterque cum aedificiis villarum habitatores, alios hostili nece exstinctos, alios effugatos atque dispersos; Ecclesias sacerdotibus ac ministris destitutas, virginesque sacras et quosque continentes ubique dissipatos; et in his alios tormentis defecisse, alios gladio interemptos esse, alios in captivitate, perdita animi et corporis integritate ac fidei, malo more ac duro hostibus deservire; hymnos Dei et laudes de ecclesiis deperiisse, aedificia ecclesiarum quam plurimis locis ignibus concremata; solemnia, quae Deo debentur, de propriis locis desiisse sacrificia; sacramenta divina vel non quaeri, vel quaerenti qui tradat non facile reperiri; in ipsas montium silvas et cavernas petrarum et speluncas confugientes, vel ad quasque munitiones alios fuisse expugnatos et interfectos, alios ita necessariis sustentaculis evolutos atque privatos, ut fame contabescerent: ipsosque Ecclesiarum praepositos et clericos, qui forte Dei beneficio vel eos non incurrerant, vel incurrentes evaserant, rebus omnibus exspoliatos atque nudatos, egentissimos mendicare, nec eis omnibus ad omnia, quibus fulciendi essent, subveniri posse: vix tres superstites ex innumerabilibus Ecclesias, hoc est, Carthaginensem, Hipponensem, et Cirtensem, quae Dei beneficio excisae non sunt, et earum permanent civitates, et divino et humano fultae praesidio; licet post ejus obitum urbs Hipponensis incolis destituta ab hostibus fuerit concremata. Et se inter haec mala cujusdam sapientis sententia consolabatur dicentis: Non erit magnus magnum putans, quod cadunt ligna et lapides, et moriuntur mortales. Haec ergo omnia ille, ut erat alte sapiens, quotidie ubertim plangebat (Possid., in Vita August., cap. 28) .

7. Caeterum Vir Dei neque fidem suam, neque episcopalem fortitudinem dolore, quo tantas inter calamitates afficiebatur, frangi debilitarive sinebat: quod quidem is epistola ad Quodvultdeum episcopum data liquido demonstravit. Rogatus enim ab hoc episcopo, praesulum hoc in casu quod esset officium, an eis liceret fugam populis permittere, ac se ipsos recipere periculi vitandi gratia: paucis quidem illi respondit, sed pro ejusdem necessitate sat multis, nempe nec eos esse prohibendos, qui ad loca, si possunt, munita migrare desiderant; nec episcopos ministerii sui vincula illa sacra, quibus eos, ne Ecclesias deserant, 0560 Christi charitas alligavit, posse rumpere; atque adeo quamdiu ipsorum praesentia plebi necessaria est futura, eis nihil prorsus aliud relinqui, nisi ut se totos divinae voluntati committant, et spem suam in superno adjutorio collocent (Epist. 228, n. 1) . Honoratus Thiabensis episcopus, idemque a Possidio sanctus vir appellatus (Possidius, in Vita August., c. 30) , eadem postmodum ab Augustino de praesulibus et clericis sciscitatus est. Hic sancto Antistiti significabat, non videre se, quid aliud remanendo in sedibus suis vel sibi vel populo suo profuturi sint episcopi, nisi ut ante ipsorum oculos viri cadant, feminae constuprentur, incendantur ecclesiae, atque ipsi quoque in tormentis deficiant, cum de ipsis quaeritur quod non habent. Augustinus sufficere putavit, ei suam ad Quodvultdeum epistolam mittere. Sed illi iterum Honoratus hoc sibi satisfactum non esse significavit, quando Christus et fugere praecepisset, et praeceptum suum exemplo proprio confirmasset. Hoc igitur fuit in causa, cur ei sanctus Doctor novam super ea re scriberet epistolam (Epist. 228, n. 2) , quam dicit Possidius instituendis episcopis aliisque Ecclesiae ministris apprime utilem et necessariam, ob idque sibi visum, eam, licet longiusculam, Vitae sancti Praesulis inserere (Possidius, in Vita August., c. 30) . Porro id ille in ea docet, fugam episcopis tum demum licitam esse, cum vel ipsi specialiter quaeruntur, et per alios qui non ita quaeruntur, potest impleri necessarium ministerium; vel recessit universa plebs. Ultimo huic approbando quorumdam Hispanorum antistitum exemplum adducit; primo autem Athanasii; cui poterat et Cyprianum adjungere: demptis autem duabus hisce conditionibus, ignorantia sola aut ignavia clericum, maximeque episcopum, induci posse, ut populum ministerio suo, quo tempore potissimum eo indiget, desertum patiatur. Quia vero ab alio praesule fuerat objectum, si Christus in eis persecutionibus, ubi potest fructus esse martyrii, fugiendum praecepit; multo magis fugiendas esse passiones steriles, quando est barbaricus et hostilis incursus: respondet Augustinus, verum esse id quidem de his quos ecclesiastici officii non tenent vincula; secus autem de iis qui, quod fidelibus operam suam debeant, remanent; eos enim charitatis hujus beneficio meritum illustrioris martyrii sibi comparare, quam si retinendae tantum fidei causa paterentur. At cum ipsamet charitas videretur ad id inducere, ut optaretur cleri partem aliquam, ne deessent qui evadentibus barbaricum furorem opitularentur, secedere; monet eos qui sponte consilium hoc essent amplexuri, ne vel notarentur ignavia, vel prae aliis, judicio suo, magis Ecclesiae necessarii viderentur, sortibus rem committere posse: neque hoc ulli praeterquam ignaris culpatum iri, quamvis eam rationem minus usitatam esse fateretur. Asserit Augustinus hanc animi magnitudinem, qua episcopus cum plebe sibi divinitus credita mediis in periculis perseverat, non mundanae cupiditatis fumo, sed coelestis amoris flamma generari, et amorem hunc a Deo proficisci, necnon ab ipso precibus esse efflagitandum. Oremus ergo, ait, ut ab illo detur 0561 a quo jubetur (Epist. 228, n. 7) . Hoc demum addit pro coronide, consilium in his calamitatibus nullum conducibilius relinqui, quam ut confugiatur ad orationis praesidium, atque obnixe divina clementia imploretur. Porro ex hac epistola judicare est, Calamam urbem aliasque complures a civibus omnino desertas ac desolatas fuisse; quando Possidius, qui ab Augustini sententia, quam tot tantisque laudibus prosequitur, discedere nunquam in animum induxisset, sese atque alios finitimos antistites Hipponem perfugisse testatur (Possidius, in Vita August., c. 28) .