Caput X. 1 In praedestinationis et gratiae doctrinam superioribus libris ab Augustino explicatam insurgunt Massilienses et alii quidam in Galliis haud in totum a Pelagianis abhorrentes. 2 Catholicam fidem contra eos defendit Augustinus scriptis Prosperi et Hilarii impulsu libris de Praedestinatione sanctorum. 3 Quodvultdeus rogat sanctum Doctorem, ut de haeresibus scribat. 4 Urgente Quodvultdeo Augustinus aggreditur opus de Haeresibus, quod imperfectum relinquere cogitur. 5 Dioscori conversionem miraculi plenam narrat per litteras Alypio seni.

1. Verum quantacumque curarum eum multitudo premeret, non propterea deponebat e memoria sanctus Doctor, sibi defendendae gratiae impositam esse a Deo provinciam. Itaque praeterquam quod stilo decertare cum Juliano ad extremam usque vitam non destitit, novis adhuc non longo ante mortem ipsius tempore surgentibus gratiae inimicis sese sine mora objecit. Multi nimirum servorum Christi, id est, monachorum, qui in Massiliensi urbe consistebant (Epist. 225, n. 2) , aliique in aliis Galliarum locis (Epist. 226, n. 2) nonnulli Augustini scripta evolventes, quidquid in eis de vocatione electorum secundum Dei propositum disputabat sanctus Doctor, illud Patrum opinioni et ecclesiastico sensui contrarium dictitabant: atque hoc propositum vocationis Dei, quo vel ante mundi initium, vel in ipsa conditione generis humani eligendorum et rejiciendorum dicitur facta discretio, et lapsis curam resurgendi adimere, et sanctis occasionem temporis afferre: deinde sub hoc praedestinationis nomine fatalem quamdam induci necessitatem: uno verbo, quidquid sibi Augustinus ex adversa parte 0567 opponit in libro de Correptione et Gratia, vel in libris contra Julianum; hoc totum ipsi pro se regerebant summa contentione ac pugna: tum doctrinam illam aedificationi audientium contrariam esse dicebant, atque ea propter, etiamsi vera sit, non promendam. Caeterum obstinationem suam vetustatis nomine defendentes, contendebant Paulum, cujus auctoritate nititur Augustinus, a nullo hactenus ita esse intellectum. Quod ad parvulos spectat, in quibus divina elucet praedestinatio, tales aiebant perdi talesque salvari, quales futuros illos in majori aetate, si ad eam pervenirent, scientia divina praevidisset (Epist. 225, n. 5) . Nec absimiliter quaestionem de majoribus, cur Evangelium non omnibus praedicetur, enodabant; id affirmantes praescientiae esse divinae, ut ideo quibusdam populis non praedicetur, quod illud non sint recepturi (Ibid., et Epist. 226, n. 3) . Praeterea discrimen constitutum ab Augustino inter gratiam Adamo datam, et eam quae nobis datur, moleste ferebant (Epist. 226, n. 6) . Nec volebant cuiquam talem dari perseverantiam, a qua non permittatur praevaricari, sed a qua possit sua voluntate deficere, et quae vel suppliciter emereri, vel amitti contumaciter possit (Ibid., n. 4) . Quidam etiam ex iisdem Gallis adhuc propius a Pelagiana haeresi recedentes, gratiam salvantem distinguebant ab initiali gratia, et hanc nihil aliud esse ponebant, quam rationem et liberum arbitrium homini nihil prius merenti, quia nec existenti, Creatoris beneficio concessum; atque ejus ope nihilominus hominem, dum bono naturae bene utitur, ad salvantem gratiam pervenire (Epist. 225, n. 4) . Ac sic cum in majoribus, qui libero utuntur arbitrio, duo sint quae humanam operantur salutem, Dei scilicet gratia, et hominis obedientia; priorem volebant obedientiam esse, quam gratiam, ut initium salutis ex eo qui salvatur, non ex eo credendum sit stare qui salvat; et voluntas hominis divinae gratiae sibi pariat opem, non gratia sibi humanam subjiciat voluntatem (Ibid., n. 6) . Tandem quantum quisque ad malum, tantum habere facultatis ad bonum praedicabant; parique momento animum se vel ad vitia vel ad virtutes movere, quem bona appetentem gratia Dei foveat, mala sectantem damnatio justa suscipiat (Ibid., n. 4) . Haec aliaque contra fidem praedestinationis et gratiae jactabantur a viris qui vitae merito vel sui in Ecclesia gradus dignitate tantum praestabant, ut non facile quisquam, praeter paucos perfectae gratiae intrepidos amatores, obsistere eorum disputationibus auderet (Ibid., n. 7) : ac proinde necessarium existimarunt Prosper et Hilarius, vir uterque laicus, Augustinum per litteras admonere, ut suam ipsius auctoritatem illis objiciens, quae in istis quaestionibus obscuriora sunt et ad percipiendum difficiliora, quam lucidissimis expositionibus aperire non gravaretur: quippe qui sperarent, non solum se disputationum ejus praesidio roborandos, sed etiam ipsos adversarios defaecatissimum lumen gratiae recepturos (Ibid., n. 9) . Quidquid, ait Hilarius, pro ea gratia, quam in te pusilli cum magnis miramur, volueris aut valueris, gratissime 0568 accipiemus, tanquam a nobis charissima ac reverendissima auctoritate decretum (Epist. 226, n. 10) . Eidem significat, a Prospero se obtinuisse epistolam, quam suae conjunctam illi mittit, qua ipse Prosper, quantum in se fuit, adversariorum dogmata principiaque omnia complexus est. Hujus ille initio declarat sancto Doctori, jam non solo urbanitatis officio, ut in priore quadam epistola fecerat, ad eum scribere se, sed amore fidei, qua Ecclesia vivit. Excubante enim, inquit, pro universis membris corporis Christi vigilantissima industria tua, et adversus haereticarum doctrinarum insidias veritatis virtute pugnante, nullo modo mihi verendum putavi, ne onerosus tibi aut importunus essem in eo, quod ad multorum salutem, ac perinde ad pietatem tuam pertinet: cum potius reum futurum esse me crederem, si ea quae valde perniciosa esse intelligo, ad specialem patronum fidei non referrem (Epist. 225, n. 1) .

2. Moleste tulit Augustinus, quod divinis eloquiis, quibus Dei gratia praedicatur, quae omnino nulla est, si secundum merita nostra datur, tam multis manifestisque non cederetur: Prosperi tamen et Hilarii studio, ac pia erga errantes cura motus est, ut istorum causa, post tot libros et epistolas de hac re suas, adhuc ageret, quod se satis egisse credebat (De Praedest. sanct., lib. 1, nn. 1, 2) . Duos itaque ad eosdem Prosperum et Hilarium libros De Praedestinatione sanctorum scripsit, hoc ambos titulo (quamvis horum alter nunc vulgo De Dono perseverantiae vocitetur) non injuria praenotatos (Admon. in lib. 2 de Praedest. sanct., et Praefat. in tom. 10, cap. 29) : cum in utroque sancto Doctori scopus sit, Ecclesiae catholicae de praedestinatione, qua nos Deus elegit, non quia sancti futuri eramus, sed, quemadmodum Apostolus docet, ut sancti essemus (Ephes. I, 4) , doctrinam tueri (De Praedest. sanct., n. 35-39, et De Dono persever., nn. 34, 48, etc.) ; duosque contra illam singillatim convellere errores Gallorum, qui ut ex Prosperi Hilariique litteris intelligere erat, et initium fidei, et praeterea usque in finem perseverantiam, sic in nostra constituebant potestate, ut Dei dona esse non putarent; neque ad haec habenda atque retinenda Deum operari nostras cogitationes et voluntates: etsi caetera ipsum dare concederent, cum ab illo credentium fide impetrantur (De Dono persever., n. 42) . Primo igitur libro docet Augustinus, donum Dei esse non solum incrementum, sed etiam initium fidei: gratia duritiam cordis auferri; et ad Christum venire omnes, qui a Patre docentur ut veniant: quos autem docet, misericordia docere; et quos non docet, judicio non docere. Ostendit quid intersit inter gratiam et praedestinationem: porro praedestinatione Deum ea praescivisse, quae esset ipse facturus. Praedestinationis adversarios, qui se ad incertum voluntatis Dei deduci nolle dicuntur, miratur malle se ipsos infirmitati suae, quam firmitati pro, missionis Dei committere. Gratiae et praedestinationis veritatem docet relucere in parvulis qui salvantur, nullis suis meritis discreti a caeteris qui pereunt; non enim inter eos discerni ex praescientia meritorum, 0569 quae si diutius viverent, fuerant habituri: praeclarissimum autem exemplum praedestinationis et gratiae esse ipsum Salvatorem. Denique praedestinatos ante mundi constitutionem electos esse, non quia credituri praesciebantur et futuri sancti, sed ut tales essent per electionem gratiae. In secundo libro probat perseverantiam illam, qua in Christo usque in finem perseveratur, esse donum Dei: quod quidem donum suppliciter emereri potest, sed cum datum fuerit, amitti contumaciter non potest. Illud non secundum accipientium merita, sed aliis Dei misericordia dari, aliis justo ejus judicio non dari. Cur ex majoribus ille potius quam iste vocetur, quemadmodum et ex duobus parvulis, cur iste assumatur, ille relinquatur, inscrutabile; inscrutabilius vero, cur ex duobus piis, huic perseverare donetur, non illi: sed illud tamen certissimum, hunc esse ex praedestinatis, illum non esse. Postea refellit quod adversarii jactant, praedestinationis definitionem esse utilitati exhortationis et correptionis adversam: asserit contra praedestinationem utiliter praedicari, ut homo non in se ipso, sed in Domino glorietur. Quae ab illis contra praedestinationem objectantur, eadem vel contra Dei praescientiam, vel contra gratiam illam, quam excepto initio fidei et perseverantiae perfectione, necessariam esse consentiunt, posse objectari. Praedestinationem enim sanctorum nihil aliud esse, quam praeparationem beneficiorum Dei, quibus certissime liberantur, quicumque liberantur. Verum praedestinationem congrua ratione praedicari jubet, ac non eo pacto, ut apud imperitam multitudinem redargui ipsa praedicatione videatur. Postremo illustrissimum praedestinationis exemplum nobis positum ob oculos Dominum Jesum rursus commendat. His praesertim ex libris agnosci voluit Hormisdas papa, quid Romana et catholica Ecclesia de libero arbitrio et gratia Dei profiteatur: cujus auctoritate libros eosdem episcopi Africani pro fide in Sardinia exsules maxime commendant in epistola synodica. Prae omnibus, inquiunt, studium gerite, libros sancti Augustini, quos ad Prosperum et Hilarium scripsit, memoratis fratribus legendos ingerere. Quorum mentionem beatae memoriae Hormisda Sedis apostolicae gloriosus antistes, in epistola quam consulenti se sancto fratri consacerdotique nostro Possessori rescripsit, cum magno praeconio catholicae laudis inseruit. Cujus haec verba sunt: «De arbitrio tamen libero et gratia Dei quid Romana, hoc est, catholica sequatur et servet Ecclesia, licet in variis libris beati Augustini, et maxime ad Prosperum et Hilarium abunde possit agnosci, tamen et in scriniis ecclesiasticis expressa capitula continentur » (Append. tomi 10, episc. African. epist., n. 17) . illis Pelagiani erroris reliquiis non recordatur Augustinus in libro de Haeresibus: quia partem hanc operis ad Quodvultdeum, quod altero adhuc libro constare debebat, jam fortasse ad umbilicum adduxerat, cum Prosperi et Hilarii litteras accepit.

3. Cum animo reputaret Quodvultdeus Carthaginensis diaconus, quanta gratia Deus Hipponensem Episcopum ad alios instituendos donaverat; interpellare 0570 eumdem, senio licet et infirmitate corporis laborantem, constituit, rogaturus ut de omnibus ab Ecclesia condita natis haeresibus narrationem texat; ubi quae sint illarum dogmata, quibus opinionibus a veritate dissentiant, quidnam ad ipsas revincendas Scriptura et ratio suggerat, qua ratione qui eas abjurant, Ecclesia suscipiat, quarum denique illa Baptismum admittat vel respuat, ab eodem exponatur. Quoniam autem Augustino futura erat immensi laboris provincia universas haereses refellere; cogit se continuo intra breviores limites Quodvultdeus, seque contentum fore testatur, modo ille per compendium adnotet, cujusmodi sint earum placita, quamve doctrinam catholica Ecclesia adversus easdem tueatur; qui ampliorem cognitionem cuperent, mittendo ad illas disputationes, quas vel ipse Vir sanctus, vel alii super eodem argumento lucubraverant. Hic labor haud dubie poterat utilitatem non mediocrem, tum rudibus, tum ipsis etiam eruditis afferre: quocirca illum ut sanctus Doctor ne detrectet, eum per Christi nomen, qui doctum sine invidentia esse ipsi concesserat, obtestatur. Non diffitetur quidem gravissimum onus imponere se, meliora cogitanti, et disponenti majora sancto seni, et querelas corporis sustinenti. Sed me animavit, ait ille, Beatitudinis tuae benevolentia omnibus comprobata: quam dum considero, magis timui, ne non petendo superbus, non quaerendo desidiosus, non pulsando piger a Domino judicarer (Epist. 221, n. 1) . Cogitaverat jamdudum Augustinus, hunc illum laborem suscipere; ac eum utique suscepisset, nisi perpensa rei difficultate, illud oneris vires suas longe superare esset arbitratus ( De Haeres., praefat.). Nactus igitur opportunitatem Hipponensis cujusdam primarii civis, cui nomen Philocalo (Epist. 222, n. 1) , confestim ad Quodvultdeum epistolam, quae temporis injuria perdita est, misit, qua illi postulatum nimii laboris ac negotii esse ob oculos ponebat. Huic aliam paucis post diebus adjecit per suum quemdam hypodiaconum, quem Carthaginem proficisci causa quaepiam adigebat. Hisce litteris haeresum catalogos a Philastrio atque Epiphanio jam concinnatos fuisse testatur; quarum si minorem numerum Epiphanius, Philastrio longe doctior, constitueret, id hinc fieri, quod sit operosissimum, quidnam pro haeresi haberi debeat, pronuntiare (Ibid., n. 2) . Paratum se dicit ad eum transmittere Epiphanii librum, graecum illum quidem, sed quem latine qui redderet, Carthagine nullo negotio reperiret. Petit a Quodvultdeo Augustinus, ut sibi de Theodosio, deque Manichaeis quos hic prodiderat, ac de profectione sanctorum episcoporum scribat. De Theodosio isto supra egimus (Lib. 8, cap. 3, n. 1) : quod vero ad episcoporum iter, illud eo spectare potest, quod Alypium Romae anno quadringentesimo vigesimo octavo commoratum esse observavimus (Ibid., cap. 9, n. 1) ; quippe ante hoc tempus eam Augustini epistolam datam fuisse nihil vetat.

4. Quodvultdeus alteram hanc ad Augustinum epistolam tantum receperat, cum infelicitatem suam aliis 0571 litteris cum beato Doctore conquestus est, quod videlicet, ne rem tantae utilitatis universae Ecclesiae futuram impetraret, per sua ipsius peccata stetisset. Aiebat nihilominus e Christi misericordia et eis visceribus pietatis, quibus ad bene de aliis merendum nunquam paratus non erat Vir sanctus, sperare se fore, ut alimentum, quod sibi atque aliis postulabat, ille non negaret. Ejus epistola caeteris capitibus, quorum in sua mentionem Augustinus fecerat, minime respondet: at hujus rei videtur haec esse causa, quod ex scriptoribus placuit ea resecare, ut quae pertinebant ad librum de Haeresibus, sola ponerentur. Etenim ne illa quidem salutatiuncula, quam in fine addere manu propria solemne erat, servata est. Ibidem aperte profitetur, nihilominus ei se molestum tam diu futurum esse, quoad sibi postulata ille concessisset: ut quod non impetrat privilegium, ubi nullum est meritum, saltem indefessa importunitas mereatur (Epist. 223, n. 3) . Asserit Augustinus, ab illo se crebrescentibus petitionibus coactum, ac vehementer urgente illo hoc opus suscepisse, nec sibi unquam alium ullum tantopere institisse poscendo. Igitur cedendum tandem aliquando putavit; in quo etiam divina voluntate, quam nomine ipso idem diaconus significabat, motum se dicit ( De Haeres., praefat.) Quare cum forte fortuna Fussalensis presbyter Carthaginem esset profecturus, primam Quodvultdei epistolam Vir sanctus relegit, lucubrationem hanc saltem exordiri cogitans, ut quasi specimine transmisso eum doceret, quam difficile onus ille sibi vellet impositum. Atqui nihil omnino scribere potuit ob emergentes occupationes, quae etiam, ut responsum ad Julianum intermitteret, in causa fuerunt. Tunc ergo nihil aliud quam Fussalensem presbyterum, ejusque causam Quodvultdeo commendavit; addens nihilominus sperare se fore, ut cum primum quae se distinebant expediisset, necnon quinque Juliani libris respondisset, operi, quod ille expetebat, incumberet, ac simul reliquis retractandis opusculis suis, noctem uni, alteri diem impendendo: si tamen tres Juliani libri ad se prius allati non fuissent (Epist. 224, n, 1) . Fidem suam demum liberaturus hoc vertente anno quadringentesimo vigesimo octavo vel ineunte sequenti manum admovit operi; cujus quidem binas partes facere cogitabat: primas videlicet de haeresibus quae post Christi adventum et ascensum adversus doctrinam ipsius exstiterunt: posteriores de quaestione perquam utili, scilicet quid faciat haereticum; ut nimirum omne genus haereses sive notas sive ignotas declinare, deque omnibus quae nascerentur in posterum, sententiam ferre in promptu esset ( De Haeres., Praefat.). Id consilii magnam sane utilitatem praeferebat, siquidem illud adduci potuisset ad exitum: sed res erat plenissima difficultatis, cum generalis nulla regula, quis definiendus sit haereticus ostendere valeat, eo quod non omnem errorem habere oporteat pro haeresi. A Christo passo ad suam usque memoriam octoginta octo haereses in primo libro enumerat: neque proinde quotquot fuere unquam, aut earum de quibus loquitur, dogmata omnia se recensuisse sibi 0572 persuadet; quod superare humanam putat facultatem (Ibid., perorat.) . Quae dicit, ea potissimum ex Epiphanio, quem tamen non usquequaque sequitur, desumit. Huic Philastrium quoque ac Eusebium a Rufino conversum, quem dedita opera videtur ob hoc ipsum legisse, adjungit; iis praeterea adhibitis cognitionibus, quas per se sibi comparaverat. Postremo loco memorat Pelagianos: nondum satis exploratam habens novam haeresim Nestorianorum. Librum suum, statim atque ultimam illi manum apposuit, ad Quodvultdeum eo deferendum curavit, ut cum ille, tum alii qui eumdem essent lecturi, inde vehementius accenderentur ad implorandam a Deo gratiam ac lucem, queis ad alteram partem, cujus tanta erat utilitas futura, absolvendam opus habebat. Sed illam ut conscriberet vel perficeret, divinum consilium non concessit: ob idque liber de Haeresibus a Possidio imperfectum opus appellatur.

5. Epistola quae inscripta est, Alypio seni, ad hoc fere tempus pertinet: nisi forte alius iste sit ab episcopo Tagastensi, qui profecto ad provinciae Numidiae decanatum seu primatum hac demum aetate pervenisse, non temere existimetur. Caeterum quoquo anno exarata fuerit epistola, rem memoria dignam illic Alypio narrat Augustinus in haec verba: Archiater etiam Dioscorus christianus fidelis est, simul gratiam consecutus; audi etiam quemadmodum: neque enim cervicula illa vel lingua, nisi aliquo prodigio domaretur. Filia ejus in qua unica acquiescebat, aegrotabat, et usque ad totam desperationem salutis temporalis, eodem ipso patre renuntiante, pervenit. Dicitur ergo, et constat; cum mihi hoc et ante fratris Pauli reditum comes Peregrinus, vir laudabilis et bene christianus, qui cum eis eodem tempore baptizatus est, indicarit: dicitur ergo ille senex tandem conversus ad implorandam Christi misericordiam, voto se obligasse, christianum fore, si illam salvam videret. Factum est. At ille quod voverat, dissimulabat exsolvere: sed adhuc manus excelsa. Nam repentina coecitate suffunditur; statimque venit in mentem unde illud esset: exclamavit confitens, atque iterum vovit, se recepto lumine impleturum esse quod voverat. Recepit, implevit; et adhuc manus excelsa. Symbolum non tenuerat, aut fortasse tenere recusaverat, et se non potuisse excusaverat: Deus viderat. Jam tum post festa omnia receptionis suae, in paralysim solvitur multis ac pene omnibus membris, et etiam lingua. Tunc somnio admonitus confitetur per scripturam, ob hoc sibi dictum esse accidisse, quod symbolum non reddiderit. Post illam confessionem redduntur officia omnium membrorum, nisi linguae solius: se tamen didicisse symbolum, ideoque memoria jam tenere, nihilominus in eadem tentatione litteris fassus est: sicque omnis est ab eo deleta nugacitas; quae, ut scis, multum decolorabat naturalem quamdam ejus benignitatem, eumque insultantem Christianis faciebat valde sacrilegum (Epist. 227) .