Lectio 1

In anno quo mortuus est rex.

Postquam arguit in duabus tribubus culpam, adjungens poenam corrigentem, hic comminatur poenam condemnantem finaliter, scilicet poenam obdurationis; et ideo ista poena praedicitur per modum sententiae, et cum solemnitate judicii.

Dividitur ergo hoc capitulum in tres partes. In prima describitur sententiae auctor, scilicet judex; in secunda sententiae denuntiator minister judicis, ibi, et dixi: vae mihi; in tertia ponitur ipsa sententia, ibi, audite audientes.

Circa primum duo ponuntur. Primo visionis tempus; secundo ipsa visio, ibi, vidi dominum sedentem. Quantum ad primum dicit: in anno quo mortuus est Ozias, qui 4 Reg. 15, dicitur Azarias, percussus lepra a domino propter hoc quod usurpare voluit sacerdotale officium, ut dicitur 2 paralipomen. 26. Sed postquam fuit percussus, filius ejus joathan gubernavit domum regis et regnum usque ad mortem ejus: nec tamen dicitur regnasse tunc, sed magis vices patris gessisse; sed tunc primo regnavit quando mortuus est pater ejus. Unde ista visio ostensa est regnante joathan, et praecedentia regnante Ozia. Vidi dominum sedentem. Hic ponitur visio: et primo describit judicis solium; secundo assistentium ministerium, ibi seraphim. Haec autem visio dicitur a quibusdam fuisse imaginaria, a quibusdam intellectualis. Et assumitur ab ipso propheta figura ex consimili, sicut dicit dionysius in epistola ad titum, quod prophetae his quae plane vident sine figuris, circumponuntur figurae ad manuductionem audientium, qui per figuras sensibiles faciliter accipere possunt. Qualitercumque autem sit, oportet hic duo videre. Primo imaginationem figurae, vel a propheta visa, vel ab ipso composita; et secundo ipsius figurae significationem: ad aliquid enim significandum spiritualiter, inducuntur sensibiles figurae spiritualium in sacra Scriptura, sicut dicit dionysius: et ille erit litteralis sensus; sicut etiam in locutionibus metaphoricis non illud quod significatur per verba, sed quod loquens per verba vult significare. Circa primum ergo sciendum, quod templum aedificatum a Salomone habuit in altitudine centum viginti cubitos, sicut dicitur 2 Paralip. 3, et erat distincta altitudo per tres domos; quarum suprema habebat sexaginta cubitos, et utraque inferiorum triginta. Et de istis dicitur 3 Reg. 6: per cochleam ascendebant in medium coenaculum, et a medio in tertium. Vidit ergo solium domini in supremo coenaculo; propter quod dicitur, excelsum, idest altum, sicut et elevatum, super omnia coenacula: et a claritate vultus ejus resplendebat medium coenaculum: propter quod dicitur: domus plena majestate, idest gloria ejus; et ea quae sub ipso erant, idest ornamenta throni ejus, vel etiam splendor vestimentorum, sive subditorum agmina, implebant infimum coenaculum, in quod intrabant sacerdotes: propter quod dicit, templum.

Alii dicunt aliter, quod vidit solium altum in medio coenaculo, quod dicitur domus, quae plena erat mediis membris et brachiis domini; inferius quod dicitur templum, pedibus et tibiis; sed caput et collum prominebant in tertium tabulatum. 3 regum ult.: vidi dominum super solium suum sedentem, et omnem exercitum caeli assistentem et a dextris et a sinistris. Proverb. 20: rex qui sedet in solio judicii, dissipat omne malum in circuitu suo. Circa secundum sciendum est, quod hujus visionis significatum tripliciter a diversis assignatur. Quidam enim dicunt, per sessionem in solio significari oppressionem captivitatis futuram: per repletionem domus a majestate, significari quod hostes qui sub ipsius dispositione erant, essent impleturi templum: et hoc tangunt historiae.

Hieronymus autem aliter exponit, et melius, per sedem significari filii dei majestatem, propter quod dicitur joan. 12: haec dixit Isaias, quando vidit gloriam ejus, et locutus est de eo. Per solium significari Angelos, in quibus sedet deus. Ps. 79: qui sedes super cherubim. Per domum, ecclesiam triumphantem, quae plena est gloria ejus. Per templum, ecclesiam militantem, quae plena est miraculis, vel Angelorum agminibus, quasi custodibus.

Dionysius aliter exponit in 13 capite caelest. Hierarch.

Et melius, ut videtur. Per solium significatur eminentia divinae naturae, et dicitur excelsum, propter sui nobilitatem, elevatum, quasi supra alia levatum, inquantum omnia in infinitum excedit; in quo dicitur sedere propter immobilitatem. Unde dicit 9 capitulo de div. Nomin. Quidnam dicendum de divina statione praeter hoc quod manet in seipso immobili identitate singulariter fixus? et dicitur domus tota creatura, quae plena est majestate, inquantum impletur participatione bonitatis ipsius secundum suam capacitatem. Et per templum videtur intelligere ipsas superiores creaturas, quae replentur his quae sub ipso sunt, inquantum bonitates receptae in ipsis, deficiunt a bonitate dei, quae tamen videntur propinquare.

Sed contra hoc objicitur. Exod. 33: non enim videbit me homo: et vivet, idest in hac mortali carne vivens. 1 joan. 4: deum nemo vidit unquam. Ergo nec Isaias.

Ad quod dicendum, quod nec interior nec exterior visus potest videre nisi moveatur a visibili; et secundum quod perfectius immutatur a visibili, melius videt. Et tunc perfectissime videt quando recipit actionem visibilis secundum totam suam virtutem. Et inde est quod idem videtur diversimode a diversis, et interius et exterius; a quibusdam melius, et a quibusdam pejus. Hoc igitur visibile quod est deus, nihil perfecte comprehendit, nisi quod totum ipsum capit, et ideo ipse solum sic se videt. Unde caeleste secretum (dicit chrysostomus) a quibusdam videtur in essentia sua sine medio ad hoc, secundum perfectionem quam habent a suscepto divino lumine attingentibus, sicut a beatis in patria, et ab his qui elevantur per raptum ad illum modum visionis. Ab his autem minus perfectum visum habentibus videtur secundum similitudines quasdam bonitatis ipsius, sive in rebus sensibilibus, sive in imaginibus, sive in speciebus intelligibilibus.

Et hujusmodi est visio qua viderunt prophetae per lumen prophetiae, et qua videmus per fidem, et qua videtur per lumen rationis, etiam a philosophis, qui cognoverunt etiam deum, sicut dicitur Roman. 1.

Sed tunc restat quaestio, utrum talem visionem immediate a deo perceperint prophetae, vel mediantibus Angelis. Et videtur quod immediate, ex ipso modo loquendi: quia dicit, vidi dominum, et non, vidi Angelum. Item de Moyse, Exod. 33: loquebatur dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut solet homo loqui ad amicum suum.

Item viderunt in speculo aeternitatis, ut communiter dicitur: ergo viderunt quidam deum.

Ad quod dicendum, secundum dionysium, 4 cap.

De caelest. Hierarch., quod nullus purus homo neque in patribus novi neque veteris testamenti accepit aliquam revelationem a deo nisi mediantibus Angelis. Et hanc dicit esse legem inviolabilem, ut per prima media reducantur in divina; et hoc probat per locum a majori, quia etiam Moyses legem accepit mediantibus Angelis, qui tamen excellentissime vidit; quod probatur per id quod habetur Gal. 3: quid igitur lex? propter transgressionem posita est, donec veniret semen cui promiserat deus, ordinata per Angelos in manu mediatoris.

Act. 7: qui accepistis legem in dispositione Angelorum, et non custodistis. Ad primum ergo dicendum, quod haec ratio potest esse et ex parte finis visionis, et ex parte principii. Ex parte finis, quia Angelus revelans intendit ducere hominem in cognitionem dei, et non in cognitionem sui; et ideo format visionem de deo, ut ex his quae figuraliter videntur, aliquid de deo cognoscatur.

Ex parte autem principii, quia tota virtus angelici luminis ad manifestandum aliquid, est ex deo auctore, qui est fons luminis; sicut in demonstrativis tota virtus luminis vel manifestationis est ex primis principiis. Unde dicit Gregorius in Glossa super tertium capitulum exodi: Angelus qui Moysi apparuisse describitur, modo dominus, modo Angelus nuntiatur. Angelus, quia exterius loquendo servit; dominus, quia interius praesidens loquendi efficaciam tribuit. Cum enim loquens ab interiori regitur, et per obsequium Angelus, et per inspirationem dominus memoratur. Ad secundum dicendum, quod hoc dicitur propter eminentissimum modum clarae visionis, quo Moyses super alios prophetas vidit, sicut dicitur Num. 12. Ad tertium dicendum, quod speculum aeternitatis non dicitur ipse deus, sed ipsae species quae sunt in anima prophetae; et dicuntur speculum inquantum resultat in eis dispositio sapientiae aeternae.

Seraphim stabant. Hic ponit ministrorum officium: et primo describit ministrorum ordinem; secundo eorum laudem. Et clamabant: sanctus. Circa primum ponit tria. Primo ponit ministrorum gradum dicens: seraphim stabant subter illud, scilicet templum, eo quod hic ordo inter omnes supremus est, sicut dicit dionysius in Glossa hic. Item nota, quod seraphim scriptum per m, pluralis numeri est et masculini generis, et significat plures de ordine illo; scriptum vero per n pluralis numeri est et neutri generis et significat totum agmen illius ordinis; sed seraphin, singularis numeri est et masculini generis, et significat unum tantum de ordine illo. Infra 62: super muros tuos, jerusalem, constitui custodes: tota die et nocte perpetuo non tacebunt. Et dicit, stabant, erecti per contemplationem quasi assistentes. Secundo ponit ministrorum ornatum in senario numero alarum.

Sex alae. Tertio alarum usum: duabus velabant faciem ejus. In Hebraeo est ambigue dictum; et potest exponi quod velabant faciem dei; et sic accipit Hieronymus: vel quod velarent faciem suam; et sic accipit dionysius, secundum quem est sensus quod caput erat velatum et pedes et medium corpus. Duabus volabant, scilicet mediis. Ezech. 1: unumquodque duabus aliis velabat corpus suum.

Et infra eodem: et audiebam sonum alarum, quasi sonum aquarum multarum. Hujus visionis significatum tripliciter accipitur. Hebraeus dicit, quod per duodecim alas intelliguntur duodecim reges qui praefuerunt populo ab Ozia, sub quo visio incepta est, et deinceps; quorum quatuor tantum justi fuerunt, scilicet Ozias, joathan, ezechias et josias: et ideo quatuor alis volabant. Alii autem verecundabantur ante conspectum dei, et ideo velabant faciem: quorum quatuor libere regnum possederunt, scilicet Achaz, Manasses, Amon et joathan, qui a populo reges constituti sunt; et hi significantur per alas quae erant in capite. Alii vero quatuor regnum sub servitute aliorum possederunt.

Unde et ab aliis, et non a populo reges constituti sunt, sicut joachim a Pharaone, jechonias et Sedecias et Godolias: de quo jerem. 41, dicitur, quod Ismael et decem viri qui erant cum eo interfecerunt Godoliam, quem praefecerat rex Babylonis terrae. Praedicti enim tres ultimi constituti sunt a Nabuchodonosor rege Babylonis. Hieronymus dicit, quod dicuntur alati, vel quia superius commorantur, vel propter velocitatem ministerii: et intelligit per duodecim alas ministerium perfectionis, qui commendatur in duodenario, sicut duodecim gemmae in diademate sacerdotis, et sic de aliis. Et duabus volant, etc.. Quia ea quae fuerunt ante mundum vel post mundum, nobis celant, et ostendunt quae fiunt sex aetatibus mundi: vel quia praeterita et futura nobis ignota sunt, sed praesentia scimus; ut sic hoc referatur ad actum ministerii; et quod dixit, stabant, ad hoc quod deo assistunt. Dionysius aliter exponit, 13 cap. Caelest.

Hierarch. Et 4 cap. Eccl.; et dicit, quod dicuntur alati, quia ad similitudinem volantis, altam contemplationem et liberam habent. Describitur autem triplex binarius alarum; quia seraphim vident ea quae ad ipsos pertinent, qui sunt de prima hierarchia, et quae ad alias duas eminentius quam illi; ita quod per unam alam intelligatur capacitas naturae, et per aliam lumen participatum a deo, quia his duobus elevantur. Ea autem quae ad hierarchias pertinent, sunt a deo sicut a principio, et in deum ordinantur sicut ad finem; et utroque modo non possunt perfecte intelligi ab Angelis; quod significat velatio. Et sunt etiam in ipsis quasi media inter principium et finem; et sic habent perfectam cognitionem de ipsis et liberam, et ideo duabus mediis volabant, et clamabant.

Hic ponit eorum laudem: et circa hoc tria facit.

Primo ponit laudandi modum quantum ad devotionem, quia clamabant ex magnitudine affectionis; quantum ad concordiam, quia uterque: et quantum ad ordinem, quia ad alterum. Unus enim accipit ab alio, ut vult dionysius. Job 38: ubi eras cum me laudarent simul astra matutina et jubilarent omnes filii dei? secundo ponit laudis canticum, ibi, sanctus, sanctus, sanctus. Et tria laudant. Personarum trinitatem: sanctus, sanctus, sanctus. Unitatis majestatem: dominus deus exercituum: qui omnibus praeest. Apoc. 4: sanctus, sanctus, sanctus, dominus deus omnipotens, qui est, et qui erat, et qui venturus est. Provisionis liberalitatem: plena est omnis terra gloria ejus: quia usque ad ultimas creaturas, quae per terram intelliguntur, et extendit diffusionem suae bonitatis. Jerem. 23: numquid non caelum et terram ego implebo, ait dominus.

Et hoc secundum dionysium, 7 cap. Caelest. Hierarch.

Hieronymus: plena est omnis terra, per notitiam fidei. Eccli. 42: gloria domini plenum est opus ejus. Nonne dominus fecit sanctos enarrare omnia mirabilia sua, quae confirmavit dominus omnipotens stabilis in gloria sua? tertio ibi, et commota, ponit laudis effectum, scilicet punitionem peccantium. Infra 65: ecce servi mei comedent, et vos esurietis; ecce servi mei bibent, et vos sitietis; ecce servi mei laudabunt prae exultatione cordis, et vos clamabitis prae dolore cordis, et prae contritione spiritus ululabitis. Et significatur templum diruendum. Commota sunt superliminaria cardinum. Amos 9: percute cardinem, et commoveantur superliminaria. Et comburendum. Et domus repleta est fumo combustionis a Romanis post agnitam fidem christi.

Vel per fumum infidelitates Judaeorum; per commotionem cardinum, amotionem legalium, vel caeremoniarum, quae erant quasi umbrae claudentes aditum veritatis. Et dixi.

Hic ponitur sententiae denuntiator: et primo ostenditur ejus humilitas; secundo ejus puritas, et volavit; tertio auctoritas, et audivi. Humilitas in confessione peccati. Confitetur autem triplex peccatum.

Primum in locutione omissionis, vae quia tacui, non arguendo Oziam regem; et sic deplangit culpam; tacui a laude dei, et sic deplangit damnum.

Infra 56: speculatores ejus caeci omnes, nescierunt universi, canes muti non valentes latrare, videntes vana, dormientes et amantes somnia.

Eccli. 15: non est speciosa laus in ore peccatoris.

Commissionis: quia vir pollutus labiis. Eccli. 23: indisciplinatae loquelae ne assuescat os tuum, est enim in illa verbum peccati: secundo malorum conversationis: et in medio populi. 1 corinth. 15: corrumpunt enim bonos mores colloquia prava. Tertio peccatum praesumptionis: et regem dominum exercituum; quasi dicat: qui impurus est non potest intrare templum ejus, quanto magis nec ipsum videre, judicum 13: morte moriemur, quia vidimus dominum. Et hoc fuit reverentiae. Sed Jacob dixit, genes. 32: vidi dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea. Et hoc est confidentiae. Hieronymus: felix conscientia quae tantum in locutione peccavit, non suo vitio, sed populi polluta labia habentis. Et volavit ad me.

Hic ostenditur puritas ex peccatorum purgatione: et circa hoc tria ponuntur. Purgationis minister: volavit ad me; purgationis instrumentum: et in manu ejus calculus de altari holocaustorum. Altare interius erat de terra, sicut dicitur Exod. 20: altare de terra facietis mihi. Circumquaque autem erat de lapidibus, ubi congregabantur ignes sacrificii; et de his accepit forcipe, instrumento habente duo brachia, per quod potest significari virtus receptiva; et per altare ipsa divina lux vel bonitas; et per calculum, donum receptum ad officium purgationis. Vel per ignem tribulatio; per seraphim christus: per forcipem duo testamenta; per calculum caritas, quae in manu, idest operatione, ipsius est. Tertio purgandi modus: et tetigit os meum, et dixit; sicut in sacramentis est actio et verborum forma; ecce tetigit, exprimit actum, et auferetur iniquitas, in homines, peccatum, in deum. Et non dicit, auferam, quia solius dei est peccatum dimittere. Infra 43: ego sum, ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas propter me, et peccatorum tuorum non recordabor.

De omnibus his Daniel 9: ecce vir gabriel quem videbam in visione a principio cito volans tetigit me in tempore sacrificii vespertini, et docuit me, et locutus est mihi.

Sed contra hoc objicitur quod dionysius dicit, quod illi de superioribus ordinibus non mittuntur in ministerium; sed constat seraphim supremos esse: ergo non videtur verum quod veniant ad purgationem prophetae.

Ad quod dicendum, quod Gregorius istam quaestionem tangit in quadam homilia de centum ovibus, et dimittit sub dubio. Dionysius autem expresse vult quod tantum inferiores mittantur ad nos: et hoc dicit esse per ordinem divinae legis ut inferiora reducantur per media.

Quod autem hic dicitur, dupliciter solvit. Uno modo quod iste Angelus purgans dicatur seraphim aequivoce non ab ordine, sed ab actu quem tunc exercuit, quia igne purgavit, et seraphin dicitur incendium. Alio modo solvit quod dicatur proprie ille qui est de ordine illo; et dicitur purgare, non quia ipse immediate purgat, sed quia ejus auctoritate, vel percepta ab ipso illuminatione, inferior Angelus purgavit. Et ponit exemplum. Sicut dicitur episcopus absolvere quando alius auctoritate ipsius absolvit. Et ideo propter reverentiam, Angelus inferior, qui visionem formavit, reducit in deum primo, et in seraphim secundo; ac si diceret: ego purgo te per lumen receptum a deo, mediante seraphim. Lxx habent, carbunculos, propter similitudinem ignis. Habet enim colorem flammantem.