Caput II. 1 Quis animae habitus erat, quive mores Augustini jam episcopi. 2 In solitudinem fugere prohibetur a Deo: ejus deliciae sunt Scripturae Dei et vacare Deo. 3 Qualis ei cultus corporis in vestibus et calceamentis acceptus fuerit. 4 Quae ejus mensa. 5 Manibus quotidie aliquid operari vellet, si per valetudinem et per occupationes liceret. 6 Infirma valetudo ipsius et occupationes. 7 Clericorum monasterium in episcopii domo instituit. Ad Laetum istius forte monasterii alumnum epistola. 8 In eo monasterio regulariter et anguste cum suis clericis convivit. 9 Ut se gerebat erga feminas: nullam ne quidem ex consanguineis habitare in sua domo passus est.

1. Episcopale onus imponi sibi non prius passus est Augustinus, quam constitutum haberet in animo, aetatem suam in officiis ad id pertinentibus totam exigere. Hinc in reliqua vita nihil molitus unquam aliud, nihil aggressus reperietur, nisi quod ejus in fratres suos, quos ut dominos observabat, charitas exposceret (Confess. lib. 10, cap. 4, n. 6) . Sed antequam juxta seriem annorum videamus, quibus laboribus, quot scriptis et peregrinationibus illum fraternus amor implicuerit; colligemus hic nonnulla de illius pro Ecclesia gestis, quae nobis ad certum ordinem temporum revocare non licet. Ut autem ab iis quae ad ipsius mores spectant, narrandi faciamus initium; qualis esset animae suae habitus primo episcopatus sui tempore, ipsemet in suis Confessionibus anno ab ipsius ordinatione quarto vel quinto editis, in oculis conspectuque omnium exposuit. Nam cum jacere cuperet, nulloque inter homines esse numero, aegre admodum ferebat Vir sanctus, se contra in ore omnium versari, atque etiam sanctae conversationis nomine summo dignum honore haberi. Itaque ne de se quisquam hominum, ait Possidius, supra quam se esse noverat, crederet, non solum qualis ante perceptam gratiam fuerit, sed etiam qualis jam sumpta viveret, designavit (Possidius, in Vita August., in Praef. ). Cernebat praeterea multis bonis Christianis, qui pariter quis tempore ipso Confessionum suarum esset nosse cuperent, gratum facturum se non sine magno fructu: siquidem ii et gratias Deo acturi de donis ipsi collatis, et perspectis ejus malis pro ipso rogaturi essent (Confess. lib. 10, cap. 3, n. 4) . Primum ergo is ipse, qui vir sanctissimus ac ejus apud Deum meriti esse videretur, in quo facile quisque spem reponeret, profitetur totam spem suam nonnisi in magna valde misericordia Dei sitam esse; ab illo se petere ut det quod jubet, atque hoc pacto quod velit jubeat: scire se, neminem posse esse continentem, nisi Deus det: quippe cum per continentiae mandatum nobis praecipiatur, ut colligamur et redigamur in unum, a quo in multa defluximus (quia videlicet is minus Deum amat, qui cum Deo aliquid amat, quod non propter Deum amat); ad illud implendum se per se non sufficere, sed indigere ut ab ipso Deo accendatur. O amor, ait, qui semper ardes et nunquam exstingueris! Charitas Deus meus, accende me. Continentiam jubes; da quod jubes, et jube quod vis (Ibid., cap. 29, n. 40) . Deinde quanquam ad 0216 eam animae sanitatem jam divino munere perductus esset, ut confidenter Deo diceret, Non dubia, sed certa conscientia, Domine, amo te (Ibid., cap. 6, n. 8) : attamen multos et magnos esse languores suos agnoscit, quibus sanandis necessaria sit medicinalis gratia Christi Mediatoris (Ibid., cap. 43, n. 68) . Nam turpium rerum imagines et vivere adhuc in sua memoria testatur, et sibi occursare, vigilanti quidem carentes viribus, in somnis autem non solum usque ad delectationem, sed etiam usque ad consensionem factumque simillimum. Quanquam saepe etiam in somnis resistebat, et sui memor propositi, atque in eo castissime permanens, nullum talibus illecebris vel dormiens adhibebat assensum (Ibid., cap. 30, n. 41) . Quo in genere mali adhuc se esse comperiens, sic exsultabat cum tremore in eo quod illi Deus donaverat, ut in eo quod inconsummatus erat lugeret. Pergit ad aliud tentationis genus, quod ex edendi et bibendi necessitate oritur. Hoc quidem a Deo edoctus erat, ut quemadmodum medicamenta, sic alimenta sumpturus accederet (Ibid., cap. 31, n. 44) : sed dum ad quietem satietatis ex indigentiae molestia transibat, in ipso transitu ipsi insidiabatur laqueus concupiscentiae. Quia cum saepe incertum sit, utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium petat, an voluptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat: ad hoc incertum hilarescit infelix anima, et in eo praeparat excusationis patrocinium, gaudens non apparere quid satis sit moderationi valetudinis, ut obtentu salutis obumbret negotium voluptatis. His tentationibus quotidie conabatur resistere, et invocabat dexteram Dei ad salutem suam; et ad eum referebat aestus suos, quia consilium sibi de hac re non stabat. Et quidem ebrietas longe erat ab eo: crapula autem nonnunquam subrepebat ei, crapula tamen ea, qua non cor ipsum, sed affectus et languens stomachus in perfectis etiam Christianis aliquando gravatur. Ebriosus nunquam fuit: quod Deo prorsus acceptum refert. In his ergo tentationibus positus, certabat quotidie adversus concupiscentiam edendi et bibendi: cumque non id esset, quod semel praecidere, et de quo ulterius non attingendo decernere posset; freni gutturis temperata relaxatione et constrictione tenendi erant. Sed nondum is erat, qui non raperetur aliquantutum extra metas necessitatis: ac nihilominus magnificabat nomen Dei, quem, qui vicit saeculum; pro ipsius peccatis interpellabat, numerans ipsum inter infirma membra corporis sui. Quod ad illecebram odorum pertinet, de ea non satagebat nimis: cum jucundi abessent odores, non requirebat; cum adessent, non respuebat, paratus eis semper carere. Sed quamvis ita sibi videretur, hac in re tamen falli se timebat: quippe cum eum lateret facultas sua quae in ipso erat, et animus illius de viribus suis ipse sibi non facile credendum existimaret; quia quod inest, plerumque occultum est, nisi experientia manifestum fiat. Voluptates aurium tenacius eum implicaverant, et subjugaverant: sed Deus resolverat et liberaverat eum. Tunc ergo in sonis, quos animant divina eloquia, cum suavi et artificiosa 0217 voce cantantur, aliquantulum acquiescebat, non quidem ut haereret, sed ut cum vellet surgeret. Attamen aliquando plus sibi videbatur honoris iis sonis tribuere, quam deceret; dum ipsis sanctis dictis religiosius et ardentius sentiret moveri animum in flammam pietatis, cum ita cantantur, quam si non ita cantarentur (Ibidem, cap. 33, n. 49) . Nam delectatio carnis saepe eum fallebat, dum rationem propter quam meruerat admitti, etiam praecurrere ac ducere conaretur. Ita in his peccabat non sentiens, sed postea sentiebat. Aliquando hanc ipsam fallaciam cavens, errabat nimia severitate, ac valde interdum, ut melos omne cantilenarum suavium, quibus Davidicum psalterium frequentatur, ab auribus suis removeri vellet, atque ipsius Ecclesiae; tutiusque sibi videretur quod de Alexandrino episcopo Athanasio saepe sibi dictum meminerat, qui tam modico flexu vocis faciebat sonare lectorem psalmi, ut pronuntianti vicinior esset, quam canenti. Verumtamen cum reminiscebatur lacrymas quas fuderat ad cantus Ecclesiae in primordiis recuperatae fidei suae, quantumque postmodum moveretur, non cantu, sed rebus quae cantantur, cum liquida voce et convenientissima modulatione cantantur, magnam instituti hujus utilitatem rursus agnoscebat. Cum autem sibi accideret, ut ipsum plus cantus, quam res quae canitur moveret; poenaliter se peccare agnoscebat, et tunc mallet non audire cantantem. Ecce ubi sum, ait: flete mecum, et pro me flete, qui aliquid boni vobiscum intus agitis unde facta procedunt. Nam qui non agitis, non vos haec movent (Ibid., n. 50) . Resistebat quoque seductionibus oculorum, et erigebat ad Deum invisibiles oculos. Et quidem pulchra trajecta per animas in manus artificiosas noverat ab illa pulchritudine venire, quae super animas est, cui suspirabat anima ejus die ac nocte. Etiam istis pulchris gressum innectebat, quem Deus evellebat: capiebatur miserabiliter, et Deus evellebat misericorditer; aliquando non sentientem, quia suspensius inciderat; aliquando cum dolore, quia jam inhaeserat (Ibid., cap. 34, nn. 52, 53) . Jam si de curiositatis morbo agitur, multa praeciderat et a suo corde dispulerat Augustinus: non tamen audebat dicere, nulla re se intentum fieri ad spectandum et vana cura capiendum. Eum jam theatra non rapiebant, nec curabat nosse transitus siderum; nec anima ejus unquam responsa quaesivit umbrarum; omnia sacrilega sacramenta detestabatur. Agebat autem inimicus, quantis poterat suggestionum machinationibus, cum eo, ut a Deo signum aliquod peteret: sed a sancto Viro longe erat ista consensio (Ibid., cap. 35, n. 56) . Verumtamen in multis minutissimis rebus curiositas ejus quotidie tentabatur, et saepe labebatur. Saepius narrantes inania primo quasi tolerabat, ne offenderet infirmos; deinde paulatim libenter advertebat. Canem currentem post leporem jam non spectabat cum in circo fieret: at vero in agro, si casu transiret, avertebat eum fortassis et ab aliqua magna cogitatione, atque ad se convertebat illa venatio, non quidem deviare cogens corpore jumenti cui forte insideret, sed cordis inclinatione. 0218 Eum quoque domi sedentem stellio muscas captans, vel aranea retibus suis irruentes implicans, intentum faciebat. Pergebat quidem ad laudandum Deum, creatorem mirificum atque ordinatorem omnium, sed non inde intentus esse incipiebat. Et talibus vita ejus plena erat, et una spes ejus, magna valde misericordia Dei (Ibid., n. 57) . Sanaverat primitus eum Deus a libidine vindicandi: quo propitius fieret etiam caeteris omnibus ejus iniquitatibus. Compresserat a timore suo superbiam ejus, et mansuefecerat jugo suo cervicem ejus; ita ut jam illud portanti lene esset (Ibid., cap. 36, n. 58) . Sed laudis humanae tentatione quotidie tentabatur, sine cessatione tentabatur. Tu nosti, inquit ad Deum, de hac re ad te gemitum cordis mei et flumina oculorum meorum. Neque enim facile colligo, quam sim ab ista peste mundatior; et multum timeo occulta mea, quae norunt oculi tui, mei autem non. Contristor aliquando laudibus meis, cum vel ea laudantur in me in quibus ipse mihi displiceo; vel etiam bona minora et levia pluris aestimantur, quam aestimanda sunt. Sed rursus unde scio an propterea sic afficior, quia nolo de me ipso a me dissentire laudatorem meum; non quia illius utilitate moveor, sed quia eadem bona quae mihi in me placent, jucundiora mihi sunt cum et alteri placent? Video non me laudibus meis propter me, sed propter proximi utilitatem moveri oportere. Et utrum ita sit, nescio. Sermo ore procedens, et facta quae innotescunt hominibus, habent tentationem periculosissimam ab amore laudis, qui ad privatam quamdam excellentiam contrahit emendicata suffragia; tentat et cum a me in me arguitur, eo ipso quo arguitur; et saepe homo de ipso vanae gloriae contemptu vanius gloriatur (Ibid., cap. 37, n. 60-63) . Alibi etiam quid ab humana laude timeat, cur eam plane non abnuat, aut qua ratione inde afficiatur, declarat in hunc modum: Periculum meum est, si attendam quomodo laudatis, et dissimulem quomodo vivatis. Ille autem novit, sub cujus oculis loquor, imo sub cujus oculis cogito, non me tam delectari laudibus popularibus, quam stimulari et angi quomodo vivant qui me laudant. Laudari autem a male viventibus nolo, abhorreo, detestor: dolori mihi est, non voluptati. Laudari autem a bene viventibus, si dicam nolo, mentior; si dicam volo, timeo ne sim inanitatis appetentior, quam soliditatis. Ergo quid dicam? Nec plene volo, nec plene nolo. Non plene volo, ne in laude humana pericliter; non plene nolo, ne ingrati sint quibus praedico (Serm. 339, n. 1) . Postremo, quod ad illud aliud tentationis malum, quo inanescunt qui placent sibi de se, aut de Dei bonis quasi suis, aut tanquam ex meritis suis, aut velut aliis invidentes ea, afficiebatur ipse tremore cordis, et vulnera sua magis subinde a Deo sanari, quam sibi non infligi sentiebat (Confessionum lib. 10, cap. 39, n. 65) .

2. Ubi se agnovit confessusque est sanctus Episcopus iis omnis generis peccatis obnoxium, quidquid tandem alii de ejus probitate ac merito sentiant, adeo non contemnenda illa ducebat, ut potius testetur se tanto timore concussum fuisse, ut de arripienda in solitudinem fuga cogitarit. Conterritus peccatis meis, 0219 inquit, et mole miseriae meae, agitaveram in corde, meditatusque fueram fugam in solitudinem; sed prohibuisti me, et confirmasti me dicens: «Ideo pro omnibus Christus mortuus est ut qui vivunt, jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est (II Cor. V, 14) . Nihil ergo sibi reliquum esse cognovit, nisi ut in Deum jactaret curam suam, ut viveret (Confessionum lib. 10, cap. 43, n. 70) . Filios tuos, ait, esse voluisti dominos meos, quibus jussisti ut serviam, si volo tecum de te vivere. Et hoc mihi verbum tuum parum erat, si loquendo praeciperet, nisi et faciendo praeiret. Et ego id ago factis et dictis; id ago sub alis tuis nimis cum ingenti periculo, nisi quia sub alis tuis tibi subdita est anima mea, et infirmitas mea tibi nota est (Ibid., cap. 4, n. 6) . Denique vix aliquando sufficeret, ut dicit, calamo enuntiare omnia Dei hortamenta, omnes terrores et consolationes et gubernationes, quibus eum ad subeundam pastoralis officii sarcinam perduxit (Ibid., lib. 11, cap. 2, n. 2) . Eo constitutus loco, cum in divina lege meditari olim inardesceret, nolebat in aliud horas diffluere, quas a necessitatibus sive reficiendi corporis sui, sive serviendi hominibus curae suae commissis, liberas inveniebat: maxime cum se ejusmodi studio non sibi soli, sed fraternae charitati simul prodesse optaret. Castae deliciae ipsius erant Scripturae Dei; cujus vox ipsius gaudium, cujus vox illi erat super affluentiam voluptatum (Ibid., n. 3) . Praeterquam quod in rerum etiam creatarum consideratione Deum quaerens, ac de omnibus eum consulens, an sint, quid sint, et quanti quaeque pendenda sint, audiebat dicentem ac jubentem. Et saepe istud facio, inquit; hoc me delectat, et ab actionibus necessitatis quantum relaxari possum, ad istam voluptatem refugio. Neque in his omnibus quae percurro, consulens te, invenio tutum locum animae meae, nisi in te, quo colligantur sparsa mea, nec a te quidquam recedat ex me. Et aliquando intromittis me in affectum multum inusitatum introrsus, ad nescio quam dulcedinem; quae si perficiatur in me, nescio quid erit, quod vita ista non erit. Sed recido in haec aerumnosis ponderibus, et resorbeor solutis, et teneor; et multum fleo, sed multum teneor: tantum consuetudinis sarcina degravat! Hic esse valeo, nec volo; illic volo, nec valeo; miser utrobique (Ibid. libro 10, cap. 40, n. 65) . Ex quo Deum didicerat, non frustra manentem eum habebat in sua memoria: illic eum inveniebat, et delectabatur in eo. Hae sunt, inquiebat, sanctae deliciae meae, quas donasti mihi, misericordia tua respiciens paupertatem meam (Ibid., cap. 24, n. 35) .

3. Quod ad cultum corporis attinet: Vestes ejus et calceamenta vel lectualia ex moderato competenti habitu erant, nec nitida nimium, nec abjecta plurimum: quia his plerumque vel jactare se insolenter homines solent, vel abjicere; ex utroque non quae Jesu Christi, sed quae sua sunt iidem quaerentes: at iste (sanctus Episcopus), ut dixi, medium tenebat, neque in dexteram neque in sinistram declinans (Possidius, in Vita August., c. 22) . Scribit Augustinus moris fuisse, ut interiora vestimenta linea essent, exteriora lanea: seque his verbis, 0220 vestimentorum nostrorum, cum aliis comprehendit (Serm. 37, n. 6) . Aliud quoque gestabat indumenti genus, byrrhum vocat, quo laici pariter utebantur. Habes in quodam sermone locum de vestimentis ejus sane pulcherrimum. Nemo, inquit, det byrrhum, vet lineam tunicam, seu aliquid nisi in commune: de communi accipio et mihi ipsi, cum sciam commune me habere velle quidquid habeo. Nolo talia offerat Sanctitas vestra, quibus ego solus quasi decentius utar; offerat mihi, verbi gratia, byrrhum pretiosum; forte decet episcopum, quamvis non deceat Augustinum, id est, hominem pauperem, de pauperibus natum. Modo dicturi sunt homines, quia inveni pretiosas vestes, quas non potuissem habere vel in domo patris mei, vel in illa saeculari professione mea. Non decet: talem debeo habere, qualem possum, si non habuerit, fratri meo dare. Qualem potest habere presbyter, qualem potest habere decenter diaconus et subdiaconus, talem volo accipere; quia in commune accipio. Si quis meliorem dederit, vendo: quod et facere soleo; ut quando non potest vestis esse communis, pretium vestis possit esse commune. Vendo, et erogo pauperibus. Si hoc eum delectat, ut ego habeam; talem det unde non erubescam. Fateor enim vobis, de pretiosa veste erubesco: quia non decet hanc professionem, hanc admonitionem, non decet haec membra, non decet hos canos (Serm. 356, n. 13) . Cum sancta quaedam virgo, cui Sapidae nomen, de Timothei fratris sui, Carthaginensis diaconi, morte gravissime doleret, rogavit Augustinum, ut ad sui solatium tunicam, quam suis ipsa manibus ad usum germani sui texuerat, acciperet. Non renuit sanctus Praesul, ne illam contristaret, eaque tunica usus est. Illam tamen per litteras hortatus est, ut meliores a fide sua consolationes peteret, atque a spe vivendi aliquando cum fratre, de cujus aeterna felicitate non dubitanter loquitur (Epist. 263, n. 1) . Quod ad calceamenta pertinet, non arbitrabatur, teneri se ad servandam juxta litteram eorum inhibitionem a Christo Domino factam; cum ex Evangelio cognosceret, Christum ipsum fuisse calceatum: hoc sibi solatii proponebat in infirma valetudine, quae hujus illi levaminis necessitatem imponebat. Simul eorum qui nudo pede ambularent, fortitudinem amabat (Confessionum lib. 9, cap. 6, n. 14) : nec tamen evangelicam legem hac in re accuratius ab illis, quam a se impleri, aut eos propterea insolescere superba duritia posse arbitrabatur. In hujusmodi rebus bonis, sed minime necessariis, tam eos qui illas observarent, quam qui non observarent, charitate sociari volebat; ut quorum externa discreparent opera, eorum corda eodem amore conflagrarent (Serm. 101, cap. 6, n. 7) .

4. Mensa usus est frugali et parca, in qua nihil superfluum, nihil non moderatum; quae quidem inter olera et legumina, etiam carnes aliquando propter hospites, vel quosque infirmiores, semper autem vinum habebat (Possidius, in Vita August., c. 22) . Neque enim immunditiam opsonii, sed immunditiam cupiditatis timebat; ut qui sciret omnem Dei creaturam bonam esse, et sanctificari per verbum Dei et orationem 0221 (Confessionum lib. 10, cap. 31, n. 46) . Illius convivis praefixus erat poculorum numerus: et si quis clericorum ejus jurasset, unam de statutis potionem perdebat (Possidius, in Vita August., c. 25) . Cochlearibus argenteis utebatur; verum caetera vasa, quibus cibi mensae inferebantur, vel testea, vel lignea, vel marmorea erant: non tamen ex necessitate atque inopia, sed ex spontaneae paupertatis ac modestiae studio (Ibid., c. 22) . Cum semper hospitalitatem coluisset, plurimos ad mensam suam peregrinos adhibebat (Ibid.) . Et reapse ab hoc officio quibusque venientibus ac transeuntibus exhibendo, sine detrimento charitatis quae ab episcopo exigitur, eximere se non poterat (Serm. 355, n. 2) . Eamdem humanitatem in recipiendis etiam ignotis hospitibus exercebat, hoc axioma secutus: Longe satius esse malum hominem excipere, quam bonum excludere, dum cavemus ne recipiatur malus (Epist. 38, n. 3) . Id tamen ordinem ab eo constitutum minime perturbabat. In ipsa mensa magis lectionem vel disputationem, quam epulationem potationemque diligebat; et contra pestilentiam humanae consuetudinis, in ea ita scriptum habebat:

Quisquis amat dictis absentum rodere vitam,
Hanc mensam indignam noverit esse sibi.
Et ideo omnem convivam a superfluis et noxiis fabulis et detractionibus sese abstinere debere admonebat. Nam et quosdam suos familiarissimos coepiscopos illius scripturae oblitos, et contra eam loquentes, tam aspere aliquando reprehendit commotus, ut diceret aut delendos esse illos de mensa versus, aut se de media refectione ad suum cubiculum surrecturum. Quod ego, ait Possidius, et alii qui illi mensae interfuimus, experti sumus (Possidius, in Vita August., c. 27) .

5. Victum sibi labore manuum non comparabat, cum neque per adversam valetudinem id exsequi posset, neque per occupationes assiduas, quibus eum Ecclesiae suae cura sine ulla intermissione implicabat (Epist. 126, n. 10) . Quod si salva officii sui ratione id praestare potuisset, certis quotidie horis, quantum in bene moratis monasteriis constitutum est, aliquid manibus operari, et caeteras horas ad legendum et orandum, aut divinis Litteris vacandum liberas habere maluisset (De Opere monachorum, n. 37) . Ad istam, inquit, securitatem otiosissimam nemo me vinceret. Nihil est melius, nihil dulcius, quam divinum scrutari, nullo strepente, thesaurum: dulce est, bonum est. Praedicare, arguere, corripere, aedificare, pro unoquoque satagere, magnum onus, magnum pondus, magnus labor. Quis non refugiat istum laborem? sed terret Evangelium (Serm. 339, n. 4) . Sic eum officii sui ratio ad labores alios, aliasque sollicitudines avocabat, quae arctiorem illi et asperiorem coeli viam efficiebant, quam si sese labore corporis exercuisset; quamvis eum spes continuo gaudio perfunderet, et Christi Domini exemplum jugum illi suum suave ac leve redderet.

6. Natura frigus ferre non poterat (Epist. 124, n. 1) , et tenui ac infirma valetudine utebatur (Epist. 0222 122, n. 1) , perspecta omnibus qui familiarius eum noverant (Epist. 151, n. 13) . Hinc se multo ante corporis infirmitate, quam aetate senuisse testatur (Serm. 255, n. 7) . Rarissime tamen de morbis suis loquitur, qui eum ad vires recreandas aliquando rus ire cogebant (Epist. 118, n. 34) . Quam patienter autem solitas aegritudines sustineret, ex epistola, quam in molestissimo corporis morbo scripsit, satis conjicere possumus (Epist. 38, n. 1) . Occupationes ejus assiduae tam parum illi permittebant otii, ut ab ecclesiasticis curis pauculae temporum stillae (sic enim loquitur) vix eum recrearent, vel cogitantem aliquid, vel ea quae magis urgerent, et pluribus essent profutura, dictantem, vel reficientem corporis vires ipsius necessarias servituti (Epist. 261, n. 1) . Sed et contra officium suum sibi facturus videbatur, si vel paucissimas illas temporis guttulas aliis rebus impenderet (Epist. 110, n. 5) . Scribit ad Hieronymum anno quadringentesimo quarto se, si quid in Scripturarum divinarum scientia facultatis haberet, id uni populo Dei erudiendo totum impendere: vacare autem studiis non posse, nisi quantum necessitas exigat ad ea paranda, quae populorum poscit institutio (Epist. 73, n. 5) . Ipse quoque pauca legisse se confitetur. Quapropter solito majores curas et occupationes fugiebat (Epist. 82, n. 23) : cumque Severus prolixam ab eo epistolam flagitaret, rogat ut se habeat excusatum; subditque eum caeterosque familiarissimos suos rem sibi pergratam facturos, si nullam a se lucubrationem exposcant, et alios ab iisdem flagitandis avertant, ne, si votis eorum satisfacere non possit, offensionem accipiant (Epist. 110, n. 6) . Neque silentio praetereundum, quod prolixiores ad familiarissimos suos, seu laicos, seu etiam episcopos datas epistolas chartae mandabat propria quadam ratione ac forma, forte minus eleganti, sed ad hoc idonea, ut et cito scriberentur, et charta ipsa teneretur commodius cum legerentur. Id Maximo medico notum fieri cupit, ne forte ille, istum ejus morem nesciens, factam sibi injuriam arbitraretur (Epist. 171) . Epistolam mittens ad Victorinum, monet signatam illam esse annulo, qui exprimit faciem hominis attendentis in latus (Epist. 59, n. 2) . Cum nunquam annulum in manu haberet, teste Possidio (Possidius, in Vita August., c. 24) , ab aliquo forte istum, quo memoratam epistolam signavit, utendum acceperat.

7. Vidimus superius Augustinum, simul ac presbyter ordinatus est, in Hipponensi civitate virorum instituisse monasterium, ex quo velut ex uberrimo fonte, monastica vita sese per universam Africam diffundebat. Illic toto presbyteratus sui tempore vitam degit (Ibid., c. 5) . At ubi creatus est episcopus, cum ad humanitatem assiduam hospitibus exhibendam ex officio teneri se intelligeret, ac id monasticae vitae tranquillitati officere arbitraretur, voluit secum in domo episcopii clericorum, hoc est, presbyterorum, diaconorum, subdiaconorum Ecclesiae suae servientium, habere monasterium (Serm. 255, n. 2) . Videtur is Spes, qui apud Augustinum degebat, fuisse in eo monasterio solum laicus, licet clericatui quodam 0223 modo destinatus (Epist. 77, n. 2, et Epist. 78, n. 2) . De Laeto quoque adolescente, qui perfectae vitae tirocinium apud Augustinum posuerat, et aliquandiu cum eo manserat, aut in ejus domo, si laicos, quos clericatui destinabat, in eam admitteret, idem quod de Spe existimare licet. Laetus ille animi sui fervore maximam fratribus laetitiam attulerat. Animadvertit tamen Augustinus, eum domesticis curis a divino studio retardatum, ferri potius et duci a cruce sua et carnis suae infirmitate, quam illam ferre ac ducere. Et reipsa coactus est ab Augustino discedere, et domum suam repetere, ut res domesticas componeret, ea mente ut jugo mundanae servitutis excusso, se vinculis sapientiae daret ultro constringendum. Attamen domi suae plurimis tentationibus conflictatus est. Reperit illic servi fugam, mortem ancillarum, aegram fratrum valetudinem, et praecipue lacrymas matris, quae eum irretitum ab instituto cursu revocabat. Quapropter ad fratres suos (Hipponensis monasterii, seu laicorum seu clericorum), aliquid solatii sollicitudinibus suis quaesiturus epistolam misit, in qua insinuabat desiderare se litteras Augustini. Hunc dolor de infelici statu Laeti conceptus satis urgebat, ut ipsius desiderio non negaret, quod se videbat officio debere charitatis. Ardentissimam igitur ad eum scripsit epistolam (Epist. 243) , qua illum hortabatur ad terrenarum rerum contemptum, et ad matris amorem, charitati Christi et Ecclesiae, suaeque saluti postponendum. Suadet itaque ut facultates suas matri et domesticis suis, si forsan his indigeant, relinquat; tum illis nuntium remittat: ne majorem tristitiam torpore suo fratribus pariat, quam laetitiam alacritate pristina dederat. Monet ut studio cognoscendae veritatis vacet, seseque ad evangelicae praedicationis officium comparet: Ecclesiam indigere auxilio, ut adversus hostium suorum incursus propugnetur, atque ut parvuli ejus filii, contra quorumdam filiorum suorum ignaviam atque torporem, aliorum filiorum, quorum e numero erat, calore foveantur. Ex quibus colligere licet, eum Ecclesiae ministerio fuisse ab Augustino destinatum.

8. Cum igitur Augustinus in episcopii domo secum clericos suos haberet, cum iisdem formam vitae primorum Christianorum Jerosolymis degentium, quibus erant omnia communia, nihil proprium, quantum poterat, sectabatur (Serm. 355, c. 1, n. 2; Serm. 356, n. 1) . In illius societate nulli licebat suum aliquid dicere, sed omnia omnibus erant communia: et quotquot in eam admittebantur, hanc sibi legem sciebant impositam (Serm. 355, c. 2, n. 2; Serm. 356, n. 2) . Neque vero ullum ordinabat clericum, nisi qui secum sub ea conditione manere vellet: ut si quis descisceret a proposito, illi clericatum auferret, eumque velut sacrae societatis susceptae, et sanctae professionis desertorem de gradu dejiceret (Serm. 356, nn. 6, 14) . Sic omnes clerici cum eo pauperes erant, simul praestolantes misericordiam Dei ex reditibus possessionum Ecclesiae, vel ex oblationibus fidelium, quae singulis pro cujusque indigentia distribuebantur (Possidius, 0224 in Vita Augustini, c. 23) . Quibus aliqua res familiaris erat, eam aut erogare pauperibus, aut in commune conferre, aut quovis modo remittere tenebantur (Serm. 355, n. 2) . Qui nihil contulerant, non discernebantur ab eis qui aliquid attulissent (Serm. 356, n. 8) . Si quos aegros aut ex morbo convalescentes necessitas cogeret ante horam prandii reficere, non prohibebat quidem Augustinus iis mitti quod aliorum pietas offerebat; sed eos prandium aut coenam extra sumere non permittebat (Ibid., n. 13) . Cum iis semper Augustinus una domo, una mensa, sumptibusque communibus alebatur et vestiebatur. Nolebat habere quidpiam nisi commune, vel accipere nisi in commune: et si quis aliquid ipsi, quod commune esse non posset, offerret; illud, ut pretium esset commune, vendebat. Indisciplinationes quoque, ait Possidius, et transgressiones suorum a regula recta et honestate, arguebat et tolerabat, quantum decebat et oportebat: in talibus praecipue docens, ne cujusquam cor declinaretur in verba maligna ad excusandas excusationes in peccatis. Et dum quisque offerret munus suum ad altare, et illic recordatus fuisset quod frater suus haberet aliquid adversus illum, relinquendum esse munus ante altare, atque eundum quo fratri reconcilietur; et tunc veniendum, et munus ad altare offerendum. Si vero ipse adversus fratrem suum aliquid haberet, corripere eum debere in parte; et si eum audisset, lucratus esset suum fratrem: sin minus, adhibendum esse unum aut duos: quod si et ipsos contemneret, Ecclesiam adhibendam: sin vero et huic non obediret, esset illi ut ethnicus et publicanus. Et illud addens, ut fratri peccanti et veniam petenti, non septies, sed septuagies septies delictum relaxetur, sicut quisque a Domino quotidie sibi postulat relaxari (Possidius, in Vita Augustini, c. 25) . Istud profecto Possidius inter Augustini acta non ob aliud retulit, nisi ut ejus propriam quamdam sollicitudinem studiumque commendaret, quo videlicet sanctus Episcopus in hoc maxime incumbebat, ut citra exceptionem ullam fieret, quod ea de re Dominus noster imperavit.

9. Feminarum intra domum ejus nulla unquam conversata est, nulla mansit, ne quidem germana soror, quae vidua Deo serviens multo tempore usque in diem obitus sui praeposita ancillarum Dei vixit; sed nec patrui sui filiae, et fratris sui filiae, quae pariter Deo serviebant: quas personas sanctorum episcoporum concilia in exceptis posuerunt. Dicebat vero, quia etsi de sorore et neptibus secum commorantibus nulla nasci posset mala suspicio; tamen quoniam illae personae sine aliis necessariis secumque manentibus feminis esse non possent, et quod ad eas aliae etiam a foris intrarent, de his posse offendiculum aut scandalum infirmioribus nasci; et illos qui cum episcopo vel quolibeclerico forte manerent, ex illis omnibus feminarum personis posse una commorantibus vel adventantibus, aut tentationibus humanis perire, aut certe malis hominum suspicionibus pessime diffamari. Ob hoc ergo dicebat, nunquam debere feminas cum servis Dei, etiam castissimis, una manere domo, ne, ut dictum est, aliquod 0225 scandalum aut offendiculum tali exemplo poneretur infirmioribus: et si forte ab aliquibus feminis, ut videretur, vel salutaretur, rogabatur; nunquam sine clericis testibus ad eum intrabant, vel solus cum solis unquam est locutus, nec si secretorum aliquid interesset (Ibid., c. 26) .