Caput XVI. 1 Pagana superstitio tunc ubique eversa, cum ex daemonum oraculis instauranda erat. 2 In Oriente prohibetur ac deletur auctoritate Arcadii. 3 In Occidente quoque auctoritate Honorii. 4 Hujus legem ea de re latam exsequendam curant Jovius et Gaudentius. 5 Coelestis deae templum Carthagine Christo dedicatum ab Aurelio. 6 Nonnulla idololatriae quibusdam locis relicta vestigia. 7 Suffectani martyres. Augustinus ad principes Coloniae Suffectanae scribit. 8 Rescriptum adulatoriis Donatistarum precibus a Juliano indultum jubetur publicis locis affigi.

1. Cum viderent Gentiles, nec tot tantisque persecutionibus, quas per trecentos fere annos pertulerat, religionem Christianam potuisse consumi, sed his potius mira incrementa sumpsisse; excogitaverunt nescio quos versus graecos, tanquam consulenti cuidam divino oraculo effusos, ubi Christum quidem ab hujus tanquam sacrilegii crimine faciunt innocentem; Petrum autem maleficiis fecisse subjungunt, ut coleretur Christi nomen per trecentos sexaginta quinque annos, deinde completo memorato numero annorum, sine mora sumeret finem (De Civit. Dei, lib. 18, cap. 53, n. 2) . Hi trecenti sexaginta quinque anni sumebant initium saltem a die quo missus est Spiritus sanctus, hoc est, ex mente Augustini, ab idibus maiis, duobus Geminis Rubellio et Rufo consulibus, qui aerae communis annus est vicesimus nonus. Sic illi trecenti sexaginta quinque anni complendi erant idibus maiis anni trecentesimi nonagesimi quarti. Augustinus tamen vult, eos finem cepisse consulatu Honorii et Eutychiani, qui incidit in annum Christi trecentesimum nonagesimum octavum; quo reipsa complebantur, si ponamus Christum passum fuisse anno trigesimo tertio aerae communis. Igitur secundum illud oraculum daemonum pagana tum superstitio resurgere, et christiana religio cadere debuit. Verum Deus, ut hujus oraculi figmentum demonstraret, christianam religionem novis in dies incrementis florere voluit. Quod manifeste patuit jam inde ab anno consequenti, quo Mallius Theodorus consulatum gessit, hoc est, anno trecentesimo nonagesimo nono, in quo nunc versamur. Sequenti anno, scribit Augustinus, consule Mallio Theodoro, quando jam secundum illud oraculum daemonum, aut figmentum hominum, nulla esse debuit religio christiana, quid per alias terrarum partes forsitan factum sit, non fuit necesse perquirere. Interim quod scimus, in civitate notissima et eminentissima Carthagine Africae, Gaudentius et Jovius comites imperatoris Honorii, quarto decimo kalendas aprilis, falsorum deorum templa everterunt, et simulacra fregerunt (Ibid., cap. 54, n. 1) . Augustinus itaque de rebus tantum sibi cognitis, et quae Carthagine contigerant, memorat; nec quid in aliis terrarum partibus accidisset, perquisivit. Verum in Idacii fastis legimus, falsorum numinum templa hoc anno fuisse demolita; notatque Tyro Prosper ad annum, qui Gildonianam cladem subsequitur, hoc est, ad annum praesentem, antiquae superstitionis templa toto orbe Romano fuisse destructa.

2. Grande hoc opus exorsus fuerat Theodosius imperator. Eo post Ecclesiam longe lateque amplificatam vita functo, Arcadius et Honorius ejus liberi non magis imperii paterni, quam pietatis erga christianam 0281 religionem haeredes exstitere. Crevit adhuc in eorum animis illud religionis studium a secundis rebus et obtentis divinitus victoriis in illos, qui auctoritatem ipsorum vel aperto marte vel clandestinis consiliis oppugnarunt. Cumque felicitatem suam paternae pietati acceptam referrent, privilegia a majoribus suis Ecclesiae collata vehementiori studio tuebantur, et novis edictis cumulabant. Eorum pietas facem subditis praeferebat. Ethnici ad Christi fidem nullo negotio adducebantur: et haeretici discidiis, quibus eos Deus lacerari sinebat, defatigati, ad Ecclesiae catholicae unitatem ultro redibant. Ut autem de iis solum, quae ad Paganos spectant, hic loci disseramus, et ab Oriente auspicemur; comperimus rescriptum Arcadii ad Rufinum praefectum praetorio in Oriente, datum septimo idus augusti anni trecentesimi nonagesimi quinti, quo Paganos minis intentatis gravissimisque poenis constitutis, in fana et delubra ingredi, et idolis ubicumque sacrificare prohibet, et hanc ob causam leges omnes in haereticos Paganosque a patre suo latas renovat (Codice Theod. de Pag. sacr. et templ., lege 13) . Anno sequenti, sexto idus decembris, idolorum sacerdotibus et ministris privilegia, quae ipsis alias concessa fuerant, ademit, ut iis quorum professio erat ipsis damnata legibus (Ibid., lege 14) . Plurima per Orientem delubra id temporis excisa fuerint necesse est; cum in rescripto ad Asterium Orientis comitem dato kalendis novembris anni trecentesimi nonagesimi septimi statuat Arcadius, dirutorum fanorum rudera instaurandis pontibus, viis publicis, aquaeductibus, et urbium moenibus esse insumenda (De Op. publ., lege 36) . Hoc autem anno trecentesimo nonagesimo nono, tertio idus julii, Arcadius ad tollendam omnem superstitionis materiem, legem tulit de omnibus agrorum fanis exscindendis, ita tamen ut id citra perturbationem et tumultum perageretur (De Pag. sacr. et templ., lege 16) . Lex ista Damasci lata est, vel potius fixa et promulgata, ut quidam volunt, existimantes hanc ipsam legem esse, qua, ut scribit Theodoretus, Chrysostomus Constantinopolitanae Ecclesiae tertio kalendas martii anni trecentesimi nonagesimi octavi creatus episcopus, armavit ardorem monachorum, quos ad haec fana demolienda misit in Phoeniciam, cujus inter primarias urbes Damascus recensetur (Theodoretus, Hist. eccl. lib. 5, cap. 29) .

3. Quod ad imperatorem Honorium attinet, nulla lex exstat ab eo hac de re promulgata ante annum trecentesimum nonagesimum nonum. Vidimus tamen idola Romae fuisse disturbata, cum adhuc in Africa starent, nulla tum, ut videtur lege adversus, idolorum cultum in Occidente generatim constituta. Verumtamen infertur ex lege lata quarto kalendas februarii anni trecentesimi nonagesimi noni, jam Honorium anno superiori rescriptum de omnibus idololatriae vestigiis penitus delendis promulgasse (Codice Theod. de Pag., etc., lege 15) . Et hoc ipsum, nisi fallimur, notat auctor libri de Praedictionibus, qui Prosperi nomen prae se fert, dum Honorium, pietati suae prorsus christianae obsecundantem, templa deorum omnia cum 0282 suis adjacentibus spatiis tunc Ecclesiis contulisse, et Christianis simulacra omnia confringendi facultatem dedisse testatur (De Praediction. lib. 3, cap. 33) . Augustinus libro quodam, quem anno proxime sequenti conscriptum ab eo fuisse arbitramur, scribit Gentilium simulacra everti et confringi iussa esse recentibus legibus, inhibita quoque sacrificia sanctione poenae capitalis. Testatur ibidem, pene toto orbe terrarum reapse delubra exscindi, idola comminui, aboleri sacrificia, daemonum cultores deprehensos suppliciis affici (Contra Epist. Parmen., lib. 1, c. 9, n. 15) . Narrat alibi, Catholicos et Donatistas in Paganorum templis, ubi potuerunt, evertendis pariter desudasse, et symphoniacorum daemonis tibias et scabella fregisse (Contra Gaudentium, lib. 1, n. 51) . Cum lex adversus idola rem nullam eximeret, ad omnia generatim quae ad idolorum cultum spectarent, videtur extenta, et excidium pariter ipsis etiam statuis, quae ornamento aedificiis publicis erant, fuisse intentatum. Hoc ut prohiberet Honorius, rescriptum dedit quarto kalendas februarii anni trecentesimi nonagesimi noni ad Macrobium et Proclianum praefectorum vicarios (Codice Theod. de Paganis, etc., lege 15) , alterum in Hispania, alterum in quinque Galliarum provinciis, quae sunt, ut putant, prima et secunda Aquitania, secunda, tertia et quarta Lugdunensis.

4. Legis Honorii de diruendis Gentilium templis exsequendae provincia comitibus Jovio sive Joviano et Gaudentio videtur fuisse demandata, cum in Idacii fastis legamus templa hoc anno a Comitibus fuisse demolita, et Prosper templa omnia a comitibus Jovio et Gaudentio spoliata fuisse asserat (De Praediction., lib. 3, cap. 38) . Id quidem ipse ad Theodosii magni tempora refert: verum aut illis eadem cura semel et iterum demandata est, primum sub Theodosio, deinde sub Honorio, quod minus videtur probabile; aut ipse auctor, his temporibus adhuc junior, non satis accuratam rerum memoriam tenuit. Mandatum siquidem duobus illis datum Comitibus notatur anno trecentesimo nonagesimo nono, non solum in Idacii fastis, sed etiam apud Augustinum, qui hoc anno, decimo quarto kalendas aprilis, delubra Carthagine a comitibus Gaudentio et Jovio demolita, et simulacra confracta fuisse testantur (De Civitate Dei, lib. 18, cap. 54) . Haud scimus an iste Jovius idem sit, qui anno quadringentesimo nono fuit praefectus praetorio. At vero verisimile nobis est Gaudentium eum esse, qui comes fuit Africae ineunte anno quadringentesimo primo, ut legis, in qua illius mentio fit, adscriptio testatur (Codice Theod. de Equor. conl. lege 3) . Verum cum lex ista Indictionem duodecimam praeferat, forte locum opinandi relinquit, eam potius latam fuisse anno trecentesimo nonagesimo nono, quam quadringentesimo primo, quo anno Indictionem decimam quartam notat Marcellini Chronicon. Constat etiam jam inde a decimo tertio die Julii anni quadringentesimi primi, Bathanarium fuisse Africae comitem. Sic admodum probabile est, Gaudentium ejus antecessorem Gildoni in hoc munere successisse. Illud 0283 inter caetera de hoc Gaudentio memoratur, eum patrem fuisse Aetii, celeberrimi illius ducis temporibus Valentiniani imperatoris. Quamvis autem Augustinus, Idacius et Prosper Paganorum templa per id temporis excisa fuisse commemorent, nec ambigi possit, quin plurima reapse diruta fuerint; omnia tamen demolita fuisse, dicere non possumus. Nam concilium Carthaginense adhuc anno quadringentesimo primo statuebat, facultatem aliquot templa diruendi ab Imperatore esse postulandam (Codice Canon. Afric., can. 84) . Et ex auctore libri de Praedictionibus, mandatum Jovio et Gaudentio de tollendis potius, quam confringendis idolis, datum fuerat (De Praediction., lib. 3, cap. 38) . Verum cum in Ecclesiae manus, ut verisimile est, traderentur; mirum videri non debet, si episcopi plurima diruerint. Attamen sive quod Imperatoris rescriptum non id conceptis verbis praeciperet, sive quod Gentilium querelae illius animum permovissent; anno trecentesimo nonagesimo nono, tertio kalendas septembris, aliud rescriptum dedit ad Apollodorum Africae proconsulem, quo decernit templa rebus omnibus illicitis, aris nimirum et idolis, spoliata, intactis prorsus aedificiis, esse relinquenda (Codice Theod. de Pag., etc., lege 18) .

5. Refert ad hoc tempus Baronius, velut quidpiam demandatam Jovio et Gaudentio provinciam consequens (Baronius, ad ann. 399, n. 63) , id quod auctor libri de Praedictionibus contigisse scribit de templo Coelestis, Honorio imperante, ante principatum Constantii, qui ab Honorio in collegam imperii anno quadringentesimo vigesimo, aut quadringentesimo vigesimo primo assumptus est. De hac Coeleste pluribus disserit Baronius, quam putat eamdem ac Astarthen Sidoniorum deam. In confesso est, supremum illud fuisse Carthaginis numen, ubi templum stupendae molis illi constructum fuerat minoribus deorum omnium templis vallatum, ambitu duorum fere milliarium, cujus platea lithostrata pavimento ac pretiosis columnis et moenibus erat decorata (De Praedict., lib. 3, cap. 38) . Jam pridem templum hoc clausum erat, forsan ab anno trecentesimo nonagesimo primo, quo geminas leges comperimus, quibus templorum aditus prohibetur (Cod. Theod. de Paganis, etc., lege 10 et lege 11) . Et hae primae sunt hac de re latae a temporibus Juliani apostatae. Cum igitur inaccessum diu permansisset, spinosa virgulta illud circumseptum obruerant: et Christianis ingredi volentibus, ut illud in usum verae religionis consecrarent, postquam Honorius Ecclesiis omnia templa contulisset, rumorem sparserunt Gentiles, in his dumis ac sentibus dracones et aspides ad templi custodiam latere, qui aditum accessumque prohiberent. Quo magis Christiani fervore succensi, ea facilitate omnia amoverunt illaesi, quo templum vero coelesti Regi et Domino consecrarent. Nam cum sancta Paschae solemnis ageretur festivitas, collecta illic et undique omni curiositate etiam adveniens multitudo, sacerdotum multorum pater et dignae memoriae nominandus antistes Aurelius, coelestis jam patriae civis, cathedram illic loco Coelestis et habuit, et sedit. Ipse 0284 tunc aderam, inquit auctor, cum sociis et amicis, atque, ut se adolescentium aetas impatiens circumquaque vertebat, dum curiosi singula quaeque pro magnitudine inspicimus, mirum quoddam et incredibile nostro se ingessit aspectui, titulus aeneis grandioribusque litteris in frontispicio templi conscriptus: Aurelius Pontifex Dedicavit. Hunc legentes populi mirabantur praesago tunc spiritu acta, quae praescius Dei ordo certo isto fine concluserat (De Praedict., lib. 3, cap. 38) . Templum hoc postea solo aequatum est anno quadringentesimo vigesimo primo. Itaque non de templo Coelestis, sed de idolo loquebatur Augustinus, cum paulo post captam Romam diceret: Carthago in nomine Christi manet, et olim eversa est Coelestis; quia non fuit coelestis, sed terrestris (Serm. 105, c. 9, n. 12) .

6. Auctor libri de Praedictionibus scribit, in quadam urbe Mauritaniae cruta fuisse plurima e cavernis simulacra vetera, quae in eas abstrusa fuerant; et ob hanc inventionem totam civitatem, ipsos etiam clericos reos fuisse, vel perjurii convictos (De Praedict., lib. 3, cap. 38) . Forsan ab urbibus jusjurandum exigebatur, quo confirmarent nulla latere idola; hujus autem civitatis clerici, qui simulacra scirent esse recondita illud denuntiare non ausi sunt. Nam metus incurrendi in magnatum offensionem, efficiebat nonnunquam, ut ipsi Christiani in idololatriae sceleribus conniverent. Et sane Augustinus ea de re graviter expostulat in memorato jam supra sermone ad plebem, ubi nonnullos frequentantes templa, et in idolio una cum Paganis recumbentes damnat (Serm. 62, c. 4, nn. 7, 8) . Id forte post leges adversus idololatriam ab Honorio constitutas adhuc fiebat; ipseque Imperator istud flagitium adjuvit lege lata decimo tertio kalendas septembris anni trecentesimi nonagesimi noni, in qua Apollodoro Africae proconsuli denuntiat, nolle se, licet profanos ritus ethnicae superstitionis inhibuerit, festivitates publicas aboleri, sed continuandas esse ludorum solemnitates, modo nulla sacrificia, vel alia quaevis idololatrica superstitio illis immisceretur (Cod. Theod. de Pag., etc., lege 17) . Itaque concilium Carthaginense decimo sexto kalendas julii anni quadringentesimi primi congregatum, sui putavit esse officii, Honorium deprecari, ut illa convivia penitus abrogaret, quibus Christiani ab Ethnicis interesse cogebantur; quod speciem cujusdam persecutionis adumbrabat, his persaepe contra religionis decus multa procaciter patrantibus (Cod. Cann. Afric., can. 60) . Scribit Augustinus, in evertendis templis, idolis et lucis pro facultate ab imperatoribus concessa, privatos nullum debere ex eorum ruinis commodum percipere, ne ad destruenda gentilitiae superstitionis monumenta, potius avaritia, quam pietate duci videantur: id tamen non obstare, quin ea monumenta in usus communes et publicos converti, aut honori veri Dei possint consecrari; sicut ipsi homines sua ad Deum conversione in ejus templa commutantur (Epist. 47, n. 3) .

7. Omnem Theodosius adhibuerat operam, ut ab idololatriae superstitionibus Roma, ubi altiores quam 0285 in alia ulla ditionis ejus urbe radices egerant, purgaretur. Honorius dubio procul idola ibi perinde ac alibi passim dejicienda curaverat; quandoquidem jam ante Rhadagaisi cladem, id est, ante annum quadringentesimum sextum; imo vero quo tempore adhuc in Africa stabant, illic disturbata atque eversa erant (Serm. 105, c. 10, n. 13; Serm. 24, n. 6) . Cum autem in hac idolorum eversione, intacta remanerent illa deorum signa, quae locis et aedificiis publicis ornamento erant; Deus undecim post annos reliqua illa gentilitiae superstitionis vestigia, tum Gothorum manu, tum fulminibus e coelo vibratis penitus abolevit. Haec simulacrorum destructio, quae anno trecentesimo nonagesimo nono contigit, causam praebuit plurimorum Gentilium conversioni, qui cum eo usque errori pertinaciter adhaesissent, in eam spem adducti, fore ut completis trecentis sexaginta quinque annis, secundum oraculum daemonum, avitus cultus quasi postliminio revocaretur in pristinum decus; hujus oraculi fidem vanam et inanem fuisse, ex eventu demum compererunt (De Civit. Dei, lib. 18, cap. 54) . Testatur Augustinus, ab hoc ad illud usque tempus, quo decimum octavum ex libris de Civitate Dei absolvebat, nimirum post annos ferme triginta, christianam religionem majora adhuc sumpsisse incrementa; quamvis ipsam constanter affirmarent Ethnici tandem aliquando interituram (Enarr. in Psal. LXX, serm. 2, n. 4) , eique eventui certum ac definitum tempus ex oraculis assignarent (Enarr. in Psal. IV, n. 1) . Interea illi sacrificaturi latebras petere, suosque etiam deos abscondere cogebantur, ne a Christianis reperti, juxta principum leges confringerentur, prout oracula divina per Judaeorum Prophetas longe ante praedixerant (De Consens. Evang., lib. 1, c. 27) . Ethnicus quidam illius temporis poeta Sibyllarum carmina jussu Stilichonis igni tradita fuisse queritur (Baronius, ad ann. 369, n. 82) . Honorii edicto adscribit Baronius 0286 (Idem, ad ann. 399, n. 77) , quod Augustinus narrat in Suffectana colonia contigisse; quo in loco, cum dejecta confractaque esset Herculis statua, ejus impii cultores, facto in Christianos impetu, sexaginta ex illis trucidarunt, qui Christi martyribus accensiti ad tertium kalendas septembris in Romano Martyrologio comperiuntur. Qua de re Augustinus epistolam illam, brevem quidem, at vehementem (Epist. 50) scripsit ad illius coloniae principes et seniores, quibus exprobrat conculcatas leges Romanas, judiciorum religionem, ac potissimum venerationem metumque imperatorum: quippe cum ad primarios urbis suae honores ac dignitates eos evexerint, quos certum erat in ea caede plus caeteris prae se tulisse crudelitatis immanitatisque. Iisdem pollicetur, et id quidem verbis scommatum ac ironiae plenis, se curaturum ut illorum deus restituatur, sed porro nonnisi ea lege, ut ipsi quoque vitam iis, quibus ademerunt, restituant. Urbs quaedam Suffetensis in Bizacena ponitur, cum alia cui nomen Suffetulae: in hac Martyrologium illos sexaginta a Gentilibus tunc interfectos collocat.

8. Huic anno trecentesimo nonagesimo nono Africanorum Canonum codex concilium Carthaginense assignat quinto kalendas maii habitum: de quo id unum discimus, missos ad Imperatorem fuisse Epigonium et Vincentium episcopos, qui concilii nomine legem rogarent, qua caveretur, ne quis quocumque scelere obstrictus, ex ecclesia in quam confugisset, per vim extraheretur (Cod. Cann. Afric., can. 56) . Horum legatorum, ut satis credibile est, rogatu, legem illam Honorius tulit quinto kalendas martias anno quadringentesimo, qua jubet in locis frequentioribus et celebrioribus affigi rescriptum, quod anno supra trecentesimum sexagesimo secundo ab Juliano Apostata impetraverant Donatistae; quo rescripto illorum propudiosae ad eumdem imperatorem preces continebantur (Cod. Theod. de Haeret., lege 37) .