Caput VI. 1 In Stilichonis auctoritatem succedit Olympius. 2 Huic in Bonifacii Cataquensis episcopi negotio litteras mittit Augustinus. 3 Bonifacii episcopi quaestiones ab Augustino exponuntur. 4 Post Stilichonis necem tumultuantibus Ethnicis et Haereticis perturbatur Ecclesia. 5 Novae in eos leges ab Imperatore obtentae. 6 Donatum rogat Augustinus, ut lenitatis christianae memor, Donatistas sic data sibi potestate coerceat, ut non occidat. 7 Ad Italicam de videndo Deo ac de Urbis obsidione scribit.

I. Cum Honorius extremo maio Roma profectus esset, accepta prius in matrimonium Thermantia Stilichonis secunda filia, quemadmodum anno trecentesimo nonagesimo octavo Mariam ejus natu majorem duxerat: ubi Ticinum pervenit, gravissima coorta seditione milites praecipuis Imperii praefectis necem attulere: cujus quidem tumultus hic exitus fuit, ut in vincula conjiceretur ipse Stilicho, et Ravennae decimo kalendas septembres anni quadringentesimi octavi jugularetur. Olympium Stilichoni exitium creasse, communis est historicorum consensus, quorum illum propterea laudant alii, alii damnant. Christianum illum 0375 fuisse tradit Augustinus, qui et commendat ejus pietatem, eamque pro vera ac solida videtur habuisse (Epist. 96, n. 1, et Epist. 97, n. 1) . Erat ei cum illo litterarum consuetudo: quem forte ex episcopis Africanis, qui illum in aula viderant, atque ad promovenda sancta eorum concilia propensum experti fuerant, cognitum habebat. Zosimus illi, si vere christianum putabat, necessario infensus, ipsum christianae pietatis officiis assiduam dedisse operam fatetur; quamvis externam illam speciem contendat ei personae loco fuisse, qua et nequitiam tegeret suam, et Imperatoris voluntatem ad se pelliceret. Idem tradit, eum veluti quodam religionis officio aegrotos milites invisere solitum. Addit praeterea, Honorium per Imperii discidia in precibus istius Olympii fiduciam suam collocasse (Zosimus, Historiae libro 5.) Vivente Stilichone jam tum amplissimos honores adeptus erat; eo autem caeso magistri officiorum, quem alii majorem palatii vocant, dignitatem obtinuit; ac tandem primus minister et rerum aulicarum arbiter est constitutus. Augustinus eum hoc honore dignum arbitratus est: cumque non ignoraret divinitus ipsum didicisse, non alta sapere, sed humilibus consentire (Epist. 96, n. 1) , minime dubitavit quin temporali felicitate sapienter ad aeterna comparanda merita uteretur; et, cum verus esset Ecclesiae filius, ei suam operam hoc majori sedulitate impenderet, quo plus in Imperio obtinebat auctoritatis. Itaque ubi primum ejus promotio in Africam nuntiata est, necdum etiam rei veritate plane comperta, hoc est, ut quidem videtur, ineunte septembri vel circiter, eidem Bonifacii causam commendavit.

2. Hic Bonifacius Cataquae in Numidia forsitan positae episcopus, Paulo illi successerat, cujus agendi rationem vidimus ab Augustino reprehensam (Supra, cap. 3, n. 2) . Paulus porro non solum quosdam agres pecunia a se fisco debita emerat sub alieno nomine, verum etiam fructus agrorum illorum sub Ecclesiae nomine percipiens, haudquaquam pependerat tributa, quibus ob eosdem fisco obnoxius erat. De his tributis persolvendis interpellatus videtur successor ejus Bonifacius. Et ille quidem cum posset immunitatem ab hac summa Imperatorem rogare, ac deinde bona quae praecessor ipsius comparaverat, et sub Ecclesiae nomine possidere jam coeperat, consequenter etiam ipse sine ulla disceptatione retinere; fraudem tamen fisco factam dissimulare non sustinuit, aut animum suum hac religione angi, ut bona dolo malo comparata retineret. Itaque qua ratione res peracta esset, declaravit; et eorumdem agrorum usum ab Imperatore poposcit; satius esse ducens eos manifestae Principis benignitati, quam occultae praecessoris iniquitati, referri acceptos. Quin etsi contingeret, ut repulsam ea in re pateretur, servis Dei melius esse judicabat inopiae laborem tolerare, quam sibi necessaria cum conscientia fraudis obtinere. Jam ab Imperatore quosdam codicillos hac de re obtinuerat; idque ut videtur, Augustini, a quo fuerat Olympio commendatus, beneficio: sed tamen res non omnino ex animi sententia processerat (Ibid., n. 3) . Quapropter cum hi codicilli 0376 minime sufficerent: iis uti, quo posset alios impetrare, noluit Bonifacius. Quamobrem Augustinus ejus gratia Olympio scripsit, eumque rogavit, ut eidem episcopo ad obtinendum hoc beneficium faveret; vel sibi possessiones illas ipse peteret, quas postea Cataquensi Ecclesiae dono daret. Reperitur in Collatione Cataquensis illius Bonifacii mentio (Collat. Carthag. 1, cap. 142) Ex ea, quam in toto hoc negotio prae se tulit, conscientiae integritate, haud perperam augurabimur, eum ipsum esse Bonifacium a mendacio vehementer abhorrentem, ad cujus inquisitiones respondet Augustinus (Epist. 98, n. 7) : qui variis in locis de sancto fratre suo Bonifacio loquitur (Epist. 97, n. 3) ; ac testatur alicubi, apud illum sese anno circiter quadringentesimo decimo quarto fuisse (Epist. 149, n. 2) .

3. Quod vero spectat ad quaestiones Bonifacii, hae duae erant. Prima scilicet, utrum parentes liberis suis parvulis, quando eorum sanandorum causa vel remedia superstitiosa vel inanium deorum sacrificia adhibent, detrimenti quidpiam afferant: cum negaret intelligere se, quid esset, quod infantibus ad vivificas Baptismatis aquas oblatis parentum fides prodesset; si quidem eis illorum perfidia nihil noceret (Epist. 98, n. 1) . Defendit Augustinus, parvulis spiritualem vitam eripi a parentibus nullo modo posse: dein locis quibusdam abstrusioris intelligentiae ex Cypriano petitis respondet. Observat praeterea, infantes ab iis quidem, quorum gestantur manibus, si vere fideles sint, offerri ad Baptismum; sed maxime tamen ab universa sanctorum atque fidelium societate. Id autem cum sentire Bonifacius videretur, parvulos ab originali macula non expiari, nisi ab utroque parentum ad salutiferas aquas delatos; ei Augustinus posse quoque illos a quibuslibet offerri ex constanti Ecclesiae usu demonstrat. Altera Bonifacii quaestio erat, qua ratione parentibus, dum ad sacros fontes parvulos sistunt, eos credere, itemque ad alias, quae fieri solent, interrogationes, respondere liceat (Ibid., n. 7) . Haec ei quaestio, propterea quod a mendacio multum abhorrebat, videbatur difficilis. Augustinum in litterarum calce rogabat, ut suis dubitationibus responderet, in id non sola consuetudinis auctoritate, sed argumentis ex ipsa ratione adductis. Ipsi igitur ut cumulate satisfaciat Augustinus, usus ecclesiastici rationem, quoad erat necessum, exponit.

4. Quae Stilichonis casum in aula consecutae sunt turbae, eaedem alias quoque in Africana Ecclesia turbas continuo pepererunt. Namque Pagani et Donatistae leges vivente Stilichone latas cum eo simul exstinctas palam jactabant (Epist. 97, n. 2, et Epist. 100, n. 2) ; utpote quae sola hujusce ministri auctoritate, Imperatore inscio aut etiam invito, promulgatae fuissent; atque adeo jam nihil valere eas sanctiones, quae vel ad haereticos reprimendos vel ad idola confringenda pertinerent: quin etiam vulgata fuit a Donatistis falsa quaedam Honorii in eorum gratiam indulgentia (Epist. 105, n. 6) . Vani hujuscemodi rumores ab Ecclesiae adversariis sparsi dissipatique, totam Africam subito pervaserunt, et ingentes ubique tumultus edere, ac 0377 animos adversus antistites ita concitare coeperunt, ut illi de salute sua non essent ullo modo securi. Tum porro necati sunt a Paganis aut haereticis mense circiter septembri Severus et Macarius: Evodius autem, Theasius ac Victor episcopi verberibus ac plagis excepti fuere (Codice Canonum Afric., can. 106) . Appendicis ad codicem Theodosianum decima quarta constitutio si tota ad ea, quae per Africam eo tempore gesta sunt, spectat; ibi manifesto videre est episcoporum alios per vim ex suis aedibus, imo etiam e templis abstractos, ac diversis insuper suppliciis affectos fuisse: alios vero minus quidem crudeliter, sed magis contumeliose tractatos; quippe quibus capillorum pars evulsa, et variae in christianae fidei probrum ac dedecus illatae sunt injuriae: atque haec scelera, tametsi mediis in urbibus perpetrata magistratuum cognitionem fugere non poterant, nullis tamen poenis coercita ab illis esse, ac ne quidem perlata in notitiam Imperatoris.

5. His permoti in Carthaginensi synodo episcopi, e suo collegio Florentium ac Restitutum tertio idus octobris in aulam adversus idololatras atque haereticos destinarunt (Ibid.) . Nec videtur aliud innuisse Augustinus, cum ab episcopis ad Imperatorem missis indicari posse tradit viam aliquam his malis occurrendi, prout communi collegarum consilio diligentius deliberatum fuerat, quantum temporis permittebat angustia (Epist. 97, n. 3) : sibi vero consilium cum illis communicare non licuisse (Ibid., n. 2) . Quibus verbis Carthaginensi illi synodo, quam provincialem tantum fuisse satis verisimile est, ipsum non interfuisse declaratur. Simul etiam affirmat bene multos antistites ingenti illo Ecclesiae tumultu ac trepidatione, ut in aulam contenderent, ac propemodum fugerent, coactos (Ibid.) : cum hi procul dubio, qui vexabantur atrocius, sese legatis synodi adjunxissent. Ii Roma transire constituerant. Horum quidem incommodorum in epistola, quam ad Olympium de Bonifacio scripserat Augustinus, nulla fuerat facta mentio; necdum enim illa contigisse audierat. Sed cum postea litteras Olympii accepisset, eum ultro compellantis, ut de rebus Ecclesiae commodo necessariis, quo procurandis illis operam navare suam posset, ab eo certior fieret (Ibid., n. 1) : opportunam tandem episcopo Severo procurante occasionem nactus (Ibid., n. 3) , Milevitani scilicet presbyteri, qui urgente necessitate pro salute civis sui ad illas partes proficisci, quanquam media hieme, compellebatur, eo usus est tabellario, ut epistolam alteram Olympio mitteret, qua illi, quam necessarium esset Ecclesiae Africanae praesidium, quod eidem ab ipso sponte oblatum fuerat, exponit. In illo quantum fiduciae reponeret, ea re demonstrat, quod non dubitet simul commonitorium, quo quid agendum censeret explicabat, ad eum perferendum dare, quod episcopis, posteaquam in aulam pervenerint, reddat (Ibid., n. 4) . Etenim putabat fore, ut illi a presbytero, quanquam itineri priores se dedissent, praeverterentur. Sic tamen consilia sua confert, ut quibus viis Ecclesiae consuli commodius 0378 possit, praesulibus iisdem relinquat exponendum. At vero petit, obsecrat, flagitat, ut ipse publicis quamprimum documentis declaret, leges, quae in Paganos, haereticosque propositae fuerant, ab Imperatore volente ac sciente fuisse profectas, nec proinde illas Stilichonis morte potuisse abrogari; operae pretium esse, ut sine ulla procrastinatione id fiat, nec adventu quidem episcoporum in aulam exspectato (Ibid., n. 3) : propterea quod ea procella in salutis periculum adducerentur infirmi complures, quibus per vires fidei nondum licebat supra humana sese attollere. Ipse vero qua ratione difficillimis hisce temporibus animo comparatus fuerit, explicat in hunc modum: Multum sane de quorumdam, neque paucorum fide firma et stabili gratulamur, qui ex occasione legum ipsarum ad christianam religionem vel catholicam pacem conversi sunt; pro quorum salute sempiterna nos in hac temporali etiam periclitari delectat. Propterea enim maxime ab hominibus nimium dureque perversis, nunc inimicitiarum graviores impetus sustinemus (Ibid., n. 4) . Quamvis asserat Augustinus epistolam illam suam media hieme exaratam (Ibid., n. 2) ; non desunt tamen qui ejus causa (procul dubio quanta licuit diligentia perlatae) factum censeant, ut legem hoc ipso anno octavo kalendas decembres datam, ac Donato id temporis in Africa proconsulem agenti inscriptam (Codice Theod., de Haereticis, lege 44) , sanciri curaret Olympius: qua quidem lege statutum intelligitur, ut si quis in religionem aliquid attentaret, sacramentave profanaret, expressis nominatim Donatistis, in eum ex legum jure animadverteretur. Decimo octavo kalendas ejusdem mensis jam fuerat ab Honorio prohibitum, ne quis ipsi fidei religionisque vinculo non conjunctus, hoc est, ex adversariis veritatis catholicae, ulla imperialis aulae munera capesseret (Ibid., lege 42) . Hinc Ethnicis eo tempore hujuscemodi honoribus interdictum fuisse testatur Zosimus (Zosimus, Historiae lib. 5) . Ad haec Honorius Theodoro praetorii praefecto edictum quinto kalendas ejusdem mensis dedit, quo defensores caeterique magistratus universos a communione catholicorum antistitum alienos a quavis concione sive in urbibus seu ruri habenda prohiberent, universa loca, in quibus istiusmodi illiciti coetus celebrati essent, fisco addicerent; atque adeo illos proscriberent cogerentque ad solum vertendum, qui doctrinam ab ea, quam divinitus accepimus, condemnatam traderent (Codice Theod., de Haereticis, lege 45) . Hoc eodem die, si credendum Sirmundianae Appendici (Append. Cod. Theod., cap. 9) ; vel kalendis decembris, si Codicis editioni standum (Codice Theod., de Episcopis, lege 39) , Honorius demandavit eidem Theodoro constitutionem aliam, qua disciplinam ecclesiasticam sancit ac firmat, edicendo, ut qui ab episcopis clericatu fuerint abdicati, vel eum suapte sponte deseruerint, ejus etiam privilegiis caderent, muniis oneribusque publicis laicorum instar mancipati; sed illis omnino aditus ad dignitates militares intercluderetur. Neque enim hominibus fideles praestare se ullo modo posse, qui fidem Deo fregissent.

0379 6. Ex illis sane constitutionibus satis constabat, aulae voluntates ac studia in Ecclesiam catholicam nulla parte fuisse immutata. Quapropter haud erit absurdum credere, ad primam earumdem legum famam Augustinum Donato scripsisse epistolam illam, qua ei persuadere nititur, ut Donatistis eas leges, quas antiquatas praedicabant, vim suam adhuc obtinere quamprimum edicto significet (Epist. 100, n. 7) . De idololatris nihil addit, cum leges hoc anno latae ea de re verbis expressis non perinde praeciperent, atque illa, quae proxime sequenti promulgata est. Obnixe ac vehementer illum obsecrat, ut ne quem propter vim Ecclesiae illatam capitis damnet (Ibid., nn. 1, 2) . Quod utique in praeteritis criminibus necessum non erat, post legem decimo octavo kalendas februarias anni quadringentesimi noni datam; quippe quae, quantum ad illa, capitalem poenam removeret; eadem tamen illis proposita, qui tale quidpiam in posterum attentassent. Donatus, uti videtur, proconsul haud ita pridem factus fuerat, cum litteras accepit ab Augustino. Intercedebat alteri cum altero vetus quaedam ac singularis necessitudo (Epist. 112, n. 1) : ita ut etiamsi Augustinus episcopali dignitate careret, Donatus vero gradum proconsulatu multo altiorem obtineret, huic tamen apud illum licuisset magnam libertatem usurpare (Epist. 100, n. 2) . Eumdem sincerissimum Ecclesiae catholicae filium appellat; putavitque dum is proconsulari auctoritate polleret, Africanae Ecclesiae datum divinitus, qui solatium ei adhiberet maximis in malis, ac inimicorum illius audaciam frangeret. Id unum ab ejus in justitiam studio metuebat, ne scilicet admissa contra Ecclesiam summa, quam merebantur, severitate, id est, extremo supplicio vindicaret. Quod ne committat, ipsum Jesu Christi nomine interposito obtestatur: hinc siquidem fore, ut ea clerici ad illum deferre jam non audeant, ac caeteris illud officii negligentibus impunita illa remaneant, insuperque ad eadem perpetranda accedat adversariis Ecclesiae nova audacia. Corrigi eos cupimus, ait, non necari, nec disciplinam circa eos negligi volumus, nec suppliciis quibus digni sunt exerceri. Sic igitur eorum peccata compesce, ut sint quos poeniteat peccasse (Ibid., n. 1) . Nec minori studio eum admonet, ne Donatistarum vanissimam et impiae superbiae plenissimam sectam ita curet imperialibus legibus comprimi, ut vel sibi vel suis videantur qualescumque molestias pro veritate vel justitia sustinere: ideoque si quis eorum jussu ipsius attineatur, illum a Catholicis, ubi petierint, manifestissimis rerum certarum documentis apud Acta convinci atque instrui patiatur. Onerosior est quippe, inquit, quam utilior diligentia, quamvis ut magnum deseratur malum, et magnum teneatur bonum, cogi tantum homines, non doceri (Ibid., n. 2) . Quoniam autem perspectis proconsulis hujusce dotibus atque ornamentis, existimabat Augustinus idoneum viri pectus, cui se Christus largissime infunderet, propterea desiderio ejus videndi quam vehementissimo tenebatur: verum ejus explendi, quoad ille magistratum gessit, quamvis Tibilim Hippone-Regio, ut par est credere, non admodum 0380 remotam venisset, occasionem nunquam est adeptus (Epist. 112, n. 1) . At ubi terrenis curis solutum illum ac liberum vidit, aliquid cum eo commercii coire dandis atque accipiendis ultro citroque litteris tentavit. In his ad studium virtutis, non humanae existimationis laudumve cupiditate, sed virtutis ipsius ac aequitatis amore inflammat. Intuere, ait, ut coepisti, fortissima cordis acie Dominum nostrum Jesum Christum, et ab omni inani fastu omnino detumescens assurge in illum, qui non ventose allevat conversos ad se, sed certis fidei passibus innitentes atque ascendentes collocat in sempiterno fastigio coelestis atque angelicae dignitatis (Ibid., n. 3) . Ei de patre in Ecclesiae gremio ipsius opera genito gratulatur. Supplicat etiam ut se conveniat, quo pari consilio laborent procurandae saluti quorumdam, praedia ejus in agro Sinitensi atque Hipponensi posita colentium; quibus ut interim scribat, eosque ad amplectendam Ecclesiae catholicae communionem benigne atque humaniter excitet, cupere se testatur. Quandonam proconsulari dignitate Donatus abierit, non liquet: id tamen planum est contigisse ante septimum kalendas julias anni quadringentesimi decimi; quo die datam ad Macrobium proconsulem Africae legem reperimus (Codice Theod., de Indul., lege 6) .

7. Quo tempore Augustinus Olympio alteram suam epistolam mittebat (Epist. 97) , qua legatos concilii significabat brevi Romam esse perventuros; hujus urbis obsessionem nondum audierat, cum illius nulla ibi fiat mentio: verum id non ita multo post evenit. Legimus siquidem Romae praesules Africanos exstitisse tum, cum eadem urbs ejusque confinia gravissimis premi calamitatibus ac damnis nuntiabantur (Epist. 99, n. 1) . Et certe si Zosimum audiendum putemus, necesse fuerit obsidionem illam in anni quadringentesimi octavi exitum referre (Zosimus, Historiae lib. 5) . Circumsessa Roma ad extremam ciborum commeatusque pecuniam, quam ipsa quoque pestis excepit, redacta est. Augustinum de miserrimo illius urbis statu docuerunt fratrum, ut indicat, episcoporum litterae (Epist. 99, n. 1) . Ex his quidem ille molesta et dura comperit, sed quibus addidit vulgatus rumor multo adhuc acerbiora. Accepit dein Italicae nobilis Romanae litteras, quae nihil prorsus ei hac de re nuntiabat. Id Augustinus, quem sua charitas non patiebatur fraternis aerumnis non affici, miratus est, sed nec illud minus, sanctos videlicet episcopos (Africanos haud dubie, qui tum in illis partibus versabantur) per domesticos Italicae non rescripsisse. Patet Urbis commercium tunc interclusum neutiquam fuisse. Unde intelligas id vel priusquam Alaricus Tiberis aditus occlusisset, hoc est, initio obsidionis, vel nonnisi illa jam transacta, factum. Eam rem pertinere ad expugnationem Urbis illam, quae anno quadringentesimo decimo contigit, opinatur Baronius. At vero lex contra haereticos Heracliano inscripta, quam non sine causa legatorum Africanae Ecclesiae precibus concessam volunt, diem octavum kalendas septembris, quo ipso tempore expugnata est Roma, prae se fert (Codice 0381 Theod., de Haereticis, lege 51) . Quo pacto igitur ibi tum, cum capta est, legati fuisse dicendi sunt? Nam quod ad annum quadringentesimum nonum, quo item anno Urbem Alaricus copiis cinxit, Afrorum antistitum in Italia, quod quidem legendo didicerimus, nullus fuit. Italicam illam, quam Augustinus religiosissimam ac merito laudabilem Dei famulam appellat (Epist. 99) , non abs re eamdem esse putamus, quam Chrysostomus, malevolorum exagitatus nequitia, per litteras ad operam suam componendis Orientalis Ecclesiae discidiis praestandam adhortabatur (Chrysost., Epist. 70) . Eam Romae tunc exstitisse disertis ille verbis indicat, sed praeterea nihil addit. Erant ei aetate nondum adulta liberi, quos, praeterita mariti mentione, in responso ad eam nunc misso salutat Augustinus (Epist. 99, n. 3) . Et hinc, jam ante ademptum illi fuisse conjugem, liquido constat; eamdemque hanc esse, quam de conjugis obitu in exordio alterius ad Italicam epistolae consolatur (Epist. 92, n. 1) , ubi ejus quoque liberis salutem verbis suis nuntiari jubet (Ibid., n. 6) . In hac porro totus ferme est in refellendis iis, qui Deum videri oculis corporeis posse affirmabant. Quinam isti essent, consulto non indicat: nam erat inter eos Africanus quidam episcopus, cujus nomini parcendum existimavit (Epist. 148, nn. 1, 4) : ac eorum aliqui cum antea tantum dixissent, Christo praestitum ut corporis intuitu divinam substantiam conspiceret, eo demum progressi fuerant, ut omnes post resurrectionem sanctos eodem modo visuros Deum assererent, imo istam etiam impiis videndi Dei possibilitatem donarent (Epist. 92, n. 4) . Hos duris admodum atque asperrimis verbis castigat, veritus scilicet ne subinde Deus ipse corporeus et per localia spatia divisibilis crederetur (Ibid., n. 3, et Epist. 148, n. 1) . Rogat Italicam ut eis, siquidem ipsos apud illam de suis deliramentis disserere contingat, epistolam hanc suam legat, sibique ad eam quid responderint, rescribat (Epist. 92, n. 6) . In alia posteriore ad eamdem epistola, quantum dolorem ex Urbis incommodis capiat, ostendit (Epist. 99, n. 1) . Itemque animadvertit Italicae liberos, ex iis quae contingunt, jam tum posse in aetatula adeo tenera intelligere, quam sit amor hujus saeculi periculosus et noxius. Atque utinam, inquit, cum magna et dura quatiuntur, parva et flexibilia corrigantur (Ibid., n. 3) .