Alexander of Hales, Summa Theologica

c. Item, Ioannes Damascenus : " Necesse est eumdem esse factorem eorum quae sunt et provisorem: neque enim decens neque consequens est alium esse factorem, alium provisorem, quia si hoc esset, in imbecillitate essent utrique hic faciendi, ille providendi: Deus igitur est factor et provisor". Ex hoc potest elici ratio.

d. Item, Damascenus, ibidem ad idem " Homines et irrationabilia provident propriis filiis naturaliter, et qui non providet, exprobratur". Si igitur opprobrium est non providere ei qui est ab ipso et bonitatis est providere, ergo providentia est in Deo, quia bonus est et non potest ei opprobrium obici.

e. Item, Eccle. 5,5: Ne dicas coram angelo: non est providentia, ne forte Deus iratus super sermones tuos, dissipet cuncta opera manuum tuarum. Ex quo patet quod divina providentia est f. Item, hoc patet ex ratione: quoniam videmus res istas in universo habere ordinem, sicut elementa et quae sunt super elementa: quod ergo sic ordinate currunt, non posset esse nisi esset aliquid nobilius illis, quia non a se ipsis hoc habent. Similiter videmus de creaturis spiritualibus: quoniam videmus ordinatos motus angelorum: ergo aliquid est super illos nobilius illis . Haec ergo ordinatio eorum quae sunt in universo et motuum rerum ostendit aliquid nobilius omni creatura, cuius est ordinare illas, cum a se ipsis non habeant illam ordinationem .

g. Item, sapientis non est facere domum nisi et ipsam factam conservet : ergo et summe sapientis Artificis erit non tantum producere universum, sed et productum gubernare: quod quidem est providere.

h. Item, Ioan. 5,17: Pater meus usque modo operatur et ego operor, constat quod intelligit de illa gubernatione quae nunquam deficit

Ex iis ergo patet divinam providentiam esse in rerum universitate.

Contra: 1. Damascenus : " Necesse est omnia, quae providentia fiunt, secundum rectam rationem et optima et Deo decentissima fieri et ut non est melius fieri "; sed ea quae sunt, in. mundo confusa sunt: quod enim inferius est dignitate, superius est loco et e converso. Unde Eccle. 10,5: Vidi quasi malum sub sole, quasi per errorem egrediens a facie principis, stultum positum in dignitate sublimi et divites sedere deorsum

et dicuntur ibi divites moribus, secundum quod dicitur Isai. 33,6: Divitiae salutis sapientia et scientia

item, in Eccle. post illud: Vidi servos in equis et principes ambulantes quasi servos super terram etc. Si ergo stultitia est in superiori loco, divitiae sapientiae et scientiae in inferiori

- et haec est confusio et inordinatio, quoniam e contrario erit post iudicium, quando ordinabuntur et meliorabuntur res

ergo non est providentia eorum quae sunt in mundo ; et constat quod si esset, illorum esset ; ergo providentia divina non est.

2. Ad idem facit illud quod habetur Prov. 30,21-23: Per tria movetur terra, et quartum quod non potest sustinere: per servum cum regnaverit, per stultum cum saturatus fuerit, per odiosam mulierem cum in matrimonio fuerit assumpta et per ancillam cum heres fuerit dominae suae. Hoc autem est quia inordinatum est quod est in terra: ergo eorum quae sunt in mundo non est providentia.

3. Item, si esset providentia eorum quae sunt in mundo, ergo bonis bona redderentur et malis mala: sed non est ita, immo malis quibusdam redduntur bona et bonis mala. Unde exclamat Propheta Ierem. 12,1: Quare via impiorum prosperatur? bene est omnibus qui praevaricantur et inique agunt. Et similiter Habac. exclamat : Quare non respicis super inique agentes, et taces, devorante impio iustiorem se ?. Et constat quod haec omnia sunt inordinationes. Ex iis ergo patet quod non est divina providentia eorum quae sunt in mundo.

4. Praeterea, cum Deus sit pronior ad miserendum quam ad condemnandum, si esset providentia, non tot crearentur mali. Nam ponatur quod aliquis debeat providere domui suae, non esset bona providentia, si plures haberet in carcere et paucos in quibus confideret in domo, ex quo posset habere plures; sed maior pars mundi tenet illos qui sunt deputati carceri divino, quia minima est pars electorum eorum qui sunt in mundo: ergo non est providentia eorum.

5. Item, cum Deus suam imaginem, quae tam pretiosa est, in malis impressit sicut in bonis, nullatenus, si provideret, vellet aut permitteret suam imaginem in tot deturpari et in paucis reformari.

Respondeo, secundum Boethium, qui eamdem movet quaestionem, in libro De consolatione, dicens : " Quae vero, inquies potest esse ulla iniquior confusio quam ut bonis tum adversa tum prospera, malis etiam tum optata tum odiosa contingant ? " Et dicit ad hoc, ponens simile: " Non dissimile est miraculum nescienti cur sanis , iis quaedam dulcia, illis vero amara communicant, cur aegri quidam etiam lenibus medicinis, quidam vero acribus curantur. At hoc medicus, qui sanitatis ipsius atque aegritudinis modum temperamentumque dignoscit, minime miratur. Quid vero aliud animarum salus videtur esse quam probitas ? quid aegritudo quam vitia ? quis autem alius est vel servator bonorum vel malorum dispulsor quam rector atque medicato^ mentium Deus? qui cum ex alta providentiae specula respicit, quid unicuique conveniat agnoscit, et quod convenire agnovit accommodat ".

1. Ad primum ergo quod obicitur de Eccle, in contrarium: dicendum quod, licet ea quae sunt in mundo, illo modo in se ipsis considerata videantur esse inordinata in mundo, respectu tamen ipsius providentiae sunt bene ordinata ; unde respectu ipsius non est. ibi confusio nec inordinatio. Et ponit Augustinus exemplum: sicut quando est collisio nubium, videtur esse ibi quaedam confusio in ipsis vaporibus, quia quod terrestre est videtur superius et quod est igneum inferius; nihilominus haec quae videtur esse confusio est recta ordinatio secundum considerationem ipsius universi; unde respectu ipsius ordinatum est et ipsi ordini universitatis congruit. Similiter quando pluit in aliqua parte mundi, licet noceat illi parti et sit forte ad malum ipsius, tamen secundum ordinationem universi prodest: unde non est hoc malum ipsi universo, licet illi parti videatur esse malum, quia nocet illi et non ipsi universo . Eodem modo dicimus quod in hoc mundo ita fit quod mali sursum sint dignitate et stulti, sapientes inferius, licet non sit in se bene ordinatum, tamen respectu divinae providentiae est ordinatum, quae semper ordinat ad bonum, sive ut eliciatur

sic bonum, sive sint bona sive mala. Unde quod mali sint sursum, istud prodest bonis qui sunt deorsum ; item potest prodesse illis, scilicet malis. Hoc autem facit totum providentia quae sic ordinat; unde semper respectu divinae providentiae bene ordinata sunt et non confusa.

2. Ad secundum de Prov, similis est responsio: unde Psalm. : Et,in eo paravit vasa mortis, Glossa : " Hoc autem divinae dispositioni tribuitur, non quia ipsa peccatores faciat, sed quia ipsa de malis eorum ordinat, cum peccaverint ". Et sic respectu divinae providentiae sunt omnia bene ordinata, quia secundum ipsam ordinantur sic, licet videantur aliquando hominibus confusa. Unde Psalm. : Avertit faciem, suam, ne videat in finem, dicit Glossa : " Terra finis est et ultimum elementum, in quo nil agitur sine ordine, sed homines eum non vident, quia pertinet ad occulta Filii " vel consilii.

3. Ad illud ergo quod quaeritur 'si est providentia, quare bonis redduntur mala': dicendum quod hoc est a divina providentia quae sic ordinat. Quod enim bonis veniunt mala poenae, hoc est ad probationem illorum et ad meritum ipsorum. Unde Tob. 12,13 dicitur: Quia acceptus eras Deo , necesse fuit ut tentatio probaret te; unde ex hoc elicitur maius bonum. Et hoc est quod dicit Boethius : " Est alius cunctis virtutibus absolutus, sanctus ac Deo proximus; hunc contingi quibuslibet adversis nefas esse providentia iudicat, adeo ut nec corporeis quidem morbis sinat agitari". Et post dicit : "Alios duris agitari patitur, ut virtutes animi patientiae usu atque exercitatione confirment". Sed alius est cui Deus nunquam infert mala sive adversitates: et reddit rationem Boethius, dicens : "Si sit aliquis ita bene morigeratus ut de eo divinum iudicium pariterque humanum consentiat, sed est animi viribus infirmus, cui si quid adveniat adversi, desinet colere forsitan innocentiam , per quam non potuit retinere fortunam parcit itaque sapiens dispensator ei quem deteriorem facere possit adversitas, nec cui non convenit, laborare patitur ". Et sic illud est divinae providentiae.

Ad illud autem quod exclamat Propheta Ierem.: Quare mali prosperantur? : dicendum quod hoc est ab ordine providentiae quae bonum intendit: ex hoc aliquando enim contigit quod dat eis prospera, ut per haec revocentur a malo suo: quia considerant beneficium Dei revocantur citius, et hoc est magnum bonum: unde ad hoc bonum ordinat, quod ipsis dat aliquando prospera. Et hoc est, quod dicit Boethius : " Credo quod est forsitan alicuius tam praeceps atque importuna natura ut eum in scelera potius exacerbare possit rei familiaris inopia: hujusmodi morbo providentia collatae pecuniae remedio medetur. Hic foedatam probris conscientiam spectans et se cum fortuna sua comparans, forsitan pertimescit ne eius rei, cuius usus iucundus est, sit tristis amissio. Mutabit igitur mores, ac. dum fortunam metuit amittere, nequitiam derelinquit".

Item, ponatur quod permaneat adhuc in suo malo cum illis prosperitatibus adhuc Dominus ponit ibi finem et ordinat de illis, quia aliquando contingit quod haec bona, quae proveniunt ipsis malis et quae acquirunt per suum laborem, aliquando postea utuntur illis boni et redeunt ad usus 1. et profectum bonorum. Et hoc est quod dicitur Iob 27,16-17, ubi loquitur de impio: Si comportaverit quasi terram argentum, et sicut lutum praeparaverit vestimenta, praeparabit quidem, sed iustus vestietur illis et argentum innocens dividet.

Similiter, ad illud Habac.: Quare impius devorat et subicit iustiorem se? dicimus quod hoc est ab ordinatione divinae providentiae, quae hoc totum ordinat ad magnum bonum. Et hoc dicit Boethius : " Quibusdam permissum est puniendi ius, ut exercitii bonis, et malis esset causa supplicii'' "; et sic Dominus non sinit hoc esse inordinatum, immo ordinat hoc vel ad exercitium bonorum in bono vel ad supplicium malorum.

Item, nota: similiter dicit Boethius quod aliquando est ita quod Dominus permittit inter malos iurgia et discordias, et hoc totum ordinat ipsa Dei providentia, quia aliquando ex hoc elicit magnum bonum, scilicet conversionem malorum. Unde dicit: "Nam ut probis, atque improbis nullum foedus est, ita ipsi inter se improbi nequeunt convenire. Quid mirum? cum a semetipsis discedentibus conscientiam vitiis quique dissentiant , faciantque saepe quae congesserint, non fuisse gerenda decernant ? Ex quo saepe illa summa providentia protulit insigne miraculum, ut malos mali bonos facerent: nam dum iniqua sibi a pessimis quidam perpeti videntur, noxiorum odio flagrantes ad virtutis frugem rediere dum se eis dissimiles student esse quos oderant ". 4. Ad illud quod obicitur de multitudine reproborum et paucitate electorum: dicimus quod non omnes sunt electi nec omnes sunt reprobi, et hoc secundum ordinem providentiae determinatur: unde ordinatio est et non confusio. Et ratio huius habetur Rom. 9,21: Deus sustinuit vasa quaedam in honorem ''etc. Dicit Glossa Augustini : " Bene dispensavit Dominus, ut nec omnes damnaret nec omnes liberaret: si enim omnes liberarentur, lateret quid pro peccato per iustitiam deberetur: si vero nulli liberarentur, lateret quid gratia largiretur, quia proculdubio, quantum pertinet ad originale peccatum, omnes pares erant, sed misericordia quos voluit discrevit " liberandos .

Sed iterum est quaestio quare Dei providentia sunt reprobi aliqui item quare plures quam electi.

Respondeo: A d primum dicendum quod Apostolus hoc ostendit, II Tim. 2,20, per quamdam similitudinem dicens: In magna domo non solum sunt vasa aurea et argentea, sed et lignea et fictilia: per vasa aurea et argentea boni significantur, per lignea et fictilia mali ; et " sicut vasa lignea et fictilia valent ut purgentur aurea et argentea, sic mali prosunt ad profectum bonorum ". Et dicit Psalm. : Dum superbit impius, incenditur pauper; Glossa dicit ibi quod " ex iis patet vel liquet quod mire providentia Dei de malis operatur. Comparatione namque peccantium boni magno studio bonae spei accenduntur ad recte vivendum ". Et sic expedit ipsis bonis quod mali sunt et est ad bonum eorum.

Ad secundum quod quaeritur quare plures sint mali quam boni: dicimus quod hoc non est a Deo quod plures sint mali quam boni in universo, immo a libertate liberi arbitrii, deficiente Scilicet, quia liberum arbitrium de se sufficiens est ad cadendum, sed non ad proficiendum sine gratia: nam ex ipsa corruptione originalis culpae trahitur ad cadendum, et ita de se habet homo quod cadat per peccatum, sed non quod proficiat sine gratia Dei miserante ; et ideo maior est multitudo malorum quam bonorum, quia de se habent quod sint mali, non solum de se quod sint boni vel electi. Et hoc est quod Augustinus dicit. Super illum locum Rom. 9,21: An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere quidem aliud vas in honorem? etc, dicit Augustinus : "Deus, cum omnes ex una eademque massa simus in substantia et cuncti peccatores, alii miseretur ex misericordia et alterum despicit non sine iustitia. In figulo enim sola voluntas est, in Deo autem voluntas cum iustitia. Sicut igitur vas, quod fit non in honorem, si vile est, ex se luto habet, non ex figulo: sic tota massa humani generis non ex Deo, sed suo vitio iuste corrupta et lutosa est. Ideoque si inde vas fit in honorem, misericordia est: si in contumeliam, iustum est, quia hoc erat ex materia: tota enim nostra natura, in radice ipsa vitiata, divino iudicio debitae damnationi est subiecta et merito peccati universa damnata est".

Ad exemplum supra positum: dicendum quod aliud est de ordine iustitiae, aliud de ordine misericordiae. Si enim aliquis homo plures haberet in sua potestate, qui ab ipso recederent ex sua propria perversitate et non ex perversitate domini, et adhaererent adversario ipsius, numquid iustum esset quod illos incarceraret, etsi tamen ex misericordia posset illos dimittere ? Constat quod sic; sed si ex domini sui perversitate recederent, non esset iustum. Ita dicimus hic: quia quod homines sint mali et recedentes a Deo, hoc est ex propria sua perversitate et non ex Deo, ut dictum est: cum multiplicati sunt in malitia sua et impietate , quod ipsa Dei providentia ordinet illorum impietates et ex illis eliciat bonum. Et hoc est quod dicit Augustinus, in libro De agone christiano : " Omnis creatura , velit nolit, uni Deo et Domino suo subiecta est". Et post dicit: "Omnes providentiae divinae serviunt: sed alii obediunt tamquam filii et faciunt quod bonum est, alii vero ligantur tamquam servi et fit de illis quod iustum est . Ita Deus omnipotens, Dominus universae creaturae, quae fecit, sicut scriptum est , valde bona, sic ea ordinat ut et de bonis et de malis bene faciat: quod enim iuste fit, bene fit; iuste autem sunt beati boni et iuste mali poenas patiuntur: ergo et de bonis et de malis bene facit Deus,

quoniam omnia iuste facit: boni autem sunt qui tota virtute Deo serviunt vel voluntate mali vero qui necessitate serviunt".

5. Ad ultimum dicendum quod ipsius providentiae non est nec ab ipsa est quod deturpetur ipsa imago Dei in malis hominibus, immo ab ipsis, quoniam a se est quod cadunt: sed ipsius providentiae est ordinare illud malum, et hoc etiam de ordine iustitiae, et ex illo elicere bonum.

Sic igitur patet quod divina providentia est et quod " ordo ipsius cuncta complectitur " nec ipsam aliqua evadunt.

CAPUT. II 196

QUID SIT PROVIDENTIA.

Ad secundum, scilicet quid sit divina providentia, proceditur sic:

I. Et videtur quod, sit ipsa sapientia vel quod spectat ad sapientiam in Deo: a. Dicit enim Ioannes Damascenus, in cap. De providentia , definiens ipsam, dicens quod "providentia est quae ex Deo ad existentia fit cura "; sed cura, secundum quod sic est, est ipsius sapientiae disponentis: ergo providentia est ipsius sapientiae: ad ipsam igitur spectat.

b. Item, providere est videre: sed videre importat cognitionem: ergo providentia dicit cognitionem, quam etiam non minuit praepositio addita, sed auget; ergo si cognitio spectat vel pertinet ad sapientiam, relinquitur quod et providentia similiter.

c. Item, tria attribuuntur Deo scilicet potentia, sapientia, bonitas vel voluntas. Potentia ei attribuitur, in quantum ipse est causa efficiens: sapientia, in quantum est causa formalis exemplaris rerum : voluntas vel bonitas determinatur ex parte finis. Si ergo secundum Boethium, De consolatione , providentia est forma.

quia ponit comparationem inter providentiam et fatum, et dicit quod providentia est forma ex qua disponuntur res fiendae, sub iis verbis: "Manifestum est immobilem simplicemque gerendarum'' formam rerum esse providentiam "

sed forma reducitur ad causam formalem, et haec est sa pientia in Deo: ergo providentia reducitur ad sapientiam. ''

d. Item, Boethius : " Ab aeterno cuncta prospiciens, providentiae cernit intuitus ". Ergo providentiae est cernere et intueri: sed istud est ipsius divinae sapientiae: ergo providentia est sapientiae.

II. Quod autem reducatur ad voluntatem, videtur : a. Quoniam dicit Damascenus quod " providentia est voluntas Dei, propter quam omnia quae sunt convenientem deductionem suscipiunt ". Ergo reducitur ad ipsam voluntatem.

b. Item, Damascenus: " Factiva eius virtus et contentiva et provisiva bona eius voluntas est". Ergo provisiva virtus sive providentia ad voluntatem pertinet c. Item, Damascenus: "Solus Deus bonus est natura et sapiens. Ut igitur bonus providet: qui enim non providet, non est bonus ". Ergo ex parte bonitatis ipsius est providentia, sicut habetur Sap. 14,3; sed bonitas spectat ad voluntatem: ergo et providentia.

d. Item, gubernare est actus ipsius providentiae, sicut habetur Sap. 14,3: Tu autem, Pater, gubernas omnia providentia; sed gubernatio et conservatio est bonitatis divinae, quae conservatrix et gubernatrix est omnium: et ideo dicitur Sap. 12, 13 quod ipsi est cura de omnibus; haec autem cura nihil aliud est quam gubernatio omnium. Unde ad Heb. 1, 3, super illud: Portans omnia verbo virtutis suae, dicit Glossa: " Continens et gubernans omnia solo imperio potentiae et voluntatis suae, quae non minor apparet gubernando quam creando: omnia enim continet bonitate ". Ergo si ipsius providentiae est gubernare, continere, constat quod ipsa pertinet ad ipsam bonitatem, et ita ad voluntatem cui appropriatur bonitas.

e. Item, Sap. 11, 26: Quomodo posset aliquid permanere, nisi tu voluisses, aut quod a te vocatum non esset, conservaretur? quasi diceret: nullo modo. Ex hoc patet quod ipsius voluntatis est quod res conservantur et gubernantur et permanent; ergo providentia pertinet ad voluntatem.

III. Quod autem providentia pertineat ad potentiam, videtur: a. Quoniam ratio subsistendi res pertinet ad potentiam. Unde Heb. 1, 3: Portans omnia verbo etc, Glossa; " Creatoris omnipotentia causa est subsistendi omni creaturae "; sed providentia est causa subsistendi creaturis, sicut vult Boethius; ergo providentia reducitur ad potentiam. Dicit enim Boethius quod " providentia est illa divina ratio in summo omnium Principe constituta, quae cuncta disponit". Unde est ratio et subsistendi et permanendi res, et ita ad potestatem pertinet.

IV. Item, quaeritur utrum providentia sit dispositio:

1. Boethius, IV De consolatione: " Providentia est ipsa divina ratio, in summo omnium Principe constituta, quae cuncta disponit". Ergo providentia est dispositio.

Contra: a. 35 dist., I libri: " Dispositio est de faciendis, providentia de gubernandis ".

Et respondetur quod dispositio dicitur dupliciter. Dispositio enim respicit fieri rei; sed est fieri rei ad esse rei, quod fit ad hoc ut res sit, et est fieri in esse rei, quod est in continuatione. Primo modo dicitur dispositio respectu fieri, Sap. 11, 21: Omnia disposuisti in numero, pondere et mensura. Secundo modo dicitur dispositio respectu fieri in esse, Sap. 8, 1: Disponit omnia suaviter; sed continuatio ipsius esse nihil aliud videtur quam gubernatio vel permanentia ipsius esse, quae est providentia; ergo providentia est dispositio, ad minus secundum quod dicitur respectu fieri in esse.

V. Item, quaeritur utrum idem sit providentia quod fatum.

Et videtur quod sic: a. Boethius, IV De consolatione: " Quidquid aliquo modo movetur causas, ordinem, formas ex divinae mentis stabilitate sortitur: haec in suae simplicitatis arte composita multiplicem gerendi modum statuit; qui modus, cum ipsa divinae intelligentiae puritate conspicitur, providentia nominatur; cum ad ea quae movet aut quae disponit refertur, fatum a veteribus appellatur ". Idem ergo est modus qui dicitur providentia et fatum.

Contra: 1. Idem, in eodem: " Fatum est inhaerens mobilibus rebus dispositio, per quod providentia suis quaeque nectit ordinibus ". Vult dicere quod omnia connexa sunt et quod connexio causarum sit fatum; ergo fatum est dispositio in re mutabili; sed providentia est in ipsa re immutabili; non ergo idem sunt fatum et providentia.

2. Item, idem ibidem: " Ordo fatalis ex providentiae simplicitate procedit ". Ergo fatum est ex providentia; ergo non est providentia, quia " nec intellectus capit nec natura permittit illum, qui de alio est, esse illum de quo est ", ut dicit Anselmus.

3. Item, idem ibidem: " Providentia est forma rerum agendarum simpliciter et immutabiliter; fatum vero est eorum, quae divina simplicitas gerenda disposuit, mobilis nexus atque ordo temporalis ". Ergo providentia est aeterna et fatum temporale.

4. Item, Boethius: " Providentia immobilis, fatum mobile ". Ergo non sunt idem.

5. Item, Boethius: " Non quaecumque subiecta sunt providentiae, subiecta sunt fato, sed e converso quaecumque fato subiecta sunt, et providentiae subiecta sunt ". Ergo non sunt idem.

Solutio: I-II. Ad hoc intelligendum est quod providentia reducitur et spectat ad sapientiam et bonitatem secundum differentes rationes, et secundum hoc etiam traduntur eius differentes definitiones sive descriptiones a Damasceno. Sicut enim videmus quod scientia beneplaciti in Deo importat in se quod est scientiae et voluntatis - quia ratione notitiae importat quod est scientiae, ratione vero * placentiae vel approbationis importat quod est voluntatis et spectat ad voluntatem -ita dicimus de providentia, quoniam in providentia duo sunt, scilicet videntia sive cognitio, quia providere est videre; item est ibi superadditum, scilicet causalitas: providentia enim dicit causalitatem quamdam ordinationis sive gubernationis et regiminis. Ratione ergo videntiae importat cognitionem vel scientiam; ratione autem eius quod superadditur ex praepositione, quae notat causalitatem gubernationis sive ordinationis, dicit bonam Dei voluntatem, quia ipsa est quae est gubernatrix rerum: et sic ratione primi pertinet ad sapientiam, ratione secundi ad voluntatem; et ideo differenter definit eam Damascenus, cum dicit quod " providentia est cura " et cum dicit quod " providentia est bona voluntas Dei". Et Hugo dicit quod " providentia est qua Deus curat de omnibus quae fecit et nihil derelinquit ex omnibus quae pertinent ad ipsum et quae subiecta sunt ipsi, et providet singulis ut habeant unumquodque quod sibi debetur et convenit ". Et ratione huius curae, quia cura importat cognitionem et scientiam sive circumspectionem quamdam, spectat ad sapientiam; sed ratione superadditi, quod dicit causalitatem in ordinando vel gubernando, cum haec bonitas ordinis sit a summa voluntate, mota ab ipsa summa bonitate, hoc modo spectat ad voluntatem. Et propter hoc prima definitio datur magis secundum quod se trahit ex parte sapientiae, licet forte utrumque respiciat; secunda autem secundum quod respicit additum; et sic providentia providet et ordinat sive gubernat: hoc videre ad sapientiam pertinet, hic autem ordo et gubernatio est a summa bonitate et voluntate. Unde dicit Augustinus, in libro 83 Quaestionum: " Omnia quae sunt, in quantum sunt, bona sunt; summe enim illud est bonum cuius participatione cetera sunt bona. Porro * illud, cuius participatione cetera sunt bona, per se ipsum bonum est, quam divinam providentiam vocamus ". Et sic bonitas ordinis est a divina providentia in rebus; et hoc in quantum dicitur " bona voluntas ", sicut dicit Damascenus.

III. Ad illud quod quaeritur utrum ad potentiam reducatur: dicendum quod non secundum proprietatem vocabuli, immo proprie respicit sapientiam et bonitatem sive voluntatem, secundum quod dictum est. Si autem reducatur ad potentiam, hoc non est ad potentiam prout distinguitur a sapientia et voluntate, immo prout cointelligitur in illis, secundum quod dictum est quod ad sapere oportet quod sit posse sapere. In gubernatione ergo est ipsum gubernare et virtus sive potentia gubernandi; et secundum hoc posse spectat providentia ad potentiam. Sed istud posse non distinguitur ab ipsa voluntate et sapientia; ita nec haec potentia ad quam reducitur; unde etiam cum appellat Damascenus providentiam " virtutem provisivam ", non sumitur hic virtus prout distinguitur ab ipsa sapientia et voluntate, sed prout cointelligitur in illis.

IV. Ad aliud dicendum quod dispositio accipitur communiter, et sic idem est quod providentia, secundum quod dicitur in Sententiis, quod " providentia est gubernandorum ", quae etiam quandoque dicitur dispositio. Alio modo dicitur dispositio * stricte, ut dispositio respiciat fieri, providentia factum esse. Sed duplex est esse et duplex fieri et duplex permanentia. Est enim esse naturae sive primum esse, quantum ad quod dicitur puer homo perfectus; et est esse secundum, quantum ad quod non est perfectus, quia nondum perceptibilis scientiae, et huiusmodi. Similiter est duplex fieri: est enim fieri quoad esse primum et fieri quoad esse secundum. Similiter dispositio Dei dupliciter dicitur: uno modo secundum quod respicit fieri quantum ad esse primum, alio modo secundum quod respicit fieri quantum ad esse secundum. Similiter duplex permanentia necessaria: est enim permanentia primi esse et permanentia secundi esse. Secundum hoc est duplex providentia; nec est oppositio quod sit completio primi esse et quod secundum esse adhuc sit in fieri.

V. Ad ultimum quaesitum dicendum, secundum Boethium: sicut dispositio dicitur dupliciter - dispositio quae est in disponente et dispositio quae est in re disposita: dispositio in disponente est exemplar, dispositio in disposito est ordo deductus ab ipso exemplari et est forma exemplata in ipsa re - similiter est de providentia.

Secundum ergo quod exemplaris ratio consideratur in arte divina, dicitur providentia: secundum quod consideratur in re vel in effectu operis, dicitur fatum. Unde Boethius ponit exemplum in artifice qui conspicit opus, et uno aspectu respicit dispositionem totam simul, sed in opere non simul, sed particulariter. Similiter in Deo ordo ille, qui est in mente divina, simul omnia conspicit, sed [in] opere non simul, sed particulariter et temporaliter. Unde verba Boethii sunt haec: " Sicut artifex, faciendae formam rei mente percipiens, movet operis effectum, et quod simpliciter praesentarieque prospexerat , per temporales etiam ordines ducit: ita Deus providentia quidem singulariter stabiliterque facienda disponit, fato vero haec ipsa quae disposuit, multipliciter ac temporaliter administrat". Sicut ergo dispositio in disponente et dispositio in disposito non sunt idem, sed unum exemplar, aliud imago vel exemplatum: sic est de providentia et fato. Unde illa relatio cum dicit: "qui modus " etc. fit relatio non pro identitate simpliciter, sed pro convenientia similitudinis.

Dicitur tamen fatum dupliciter: uno modo lex astrorum , per quam inducitur necessitas rebus singularibus , etiam libero arbitrio, sic nihil est fatum nisi error ; alio modo dicitur fatum " dispositio inhaerens rebus mobilibus " etc, sicut dicit Boethius .