Alexander of Hales, Summa Theologica

Ad quod sic: a. Rom. 1,29: Repletos omni iniquitate et homicidiis etc, Glossa : " Bene dicit ' ''homicidiis ' ''pluraliter, quia plura sunt homicidia, voluntatis scilicet et operis ". Ergo ad plura praecepta pertinet prohibitio homicidii voluntatis et operis .

b. Item, Psalmus : Appone iniquitatem super iniquitatem eorum, Glossa : "Qui malum opus addit voluntati, iniquitatem addit iniquitati".

c. Item, circa moechiam et furtum diversae sunt prohibitiones operis et voluntatis, quia propter opus dicitur : Non moechaberis, non furtum facies; propter voluntatem vero dicitur : Non concupisces uxorem, non concupisces rem proximi.

d. Item, diversa sunt voluntas et actio exterior ergo diversis debent prohiberi praeceptis.

Contra: 1. Actio exterior non est culpabilis nisi a malitia voluntatis, quia, sicut dicit Ioannes Damascenus , actus involuntarii non sunt culpabiles; et dicit Augustinus quod "peccatum adeo est voluntarium, quod, si non sit voluntarium, non est peccatum ". Ergo una est transgressio voluntatis et operis: ergo una erit prohibitio.

2. Item, idem est finis malus voluntatis et operis et idem principium movens, scilicet libido: ergo idem malum.

3. Item, unus est contemptus Dei in voluntate et opere; ergo idem reatus transgressionis ; ergo eadem prohibitio.

4. Item, si dicatur idem praeceptum, erit superflua prohibitio, qua dicitur: Non concupisces uxorem , et non concupisces rem proximi , ex quo dictum est: Non moechaberis, non furtum facies.

5. Item, si voluntas pro facto reputatur, ut dicit auctoritas , quia quod vis pro facto tibi reputat Deus, si non potes, et hoc in bonis, ergo et in malis voluntas pro facto reputabitur; ergo idem reputabitur reatus: ergo eadem erit prohibitio utriusque.

Solatio: Dicendum quod refert, cum voluntatem sequitur opus et cum non sequitur. Cum autem opus sequitur, duplex est consideratio: aut enim voluntas et opus referuntur ad radicem aut considerantur in se. Contingit ergo peccatum esse in voluntate, non sequente opere. Ne ergo Iudaei carnales et rudes aestimarent solum culpam esse, cum opus coniungitur voluntati, separatim prohibenda fuit mala voluntas. Item, si consideretur voluntas in se et opus exterius in se, aliae sunt circumstantiae boni debitae actui exteriori quam voluntati, quia diversificantur modus, locus, tempus et quaedam aliae circumstantiae, quamvis circumstantia finis sit eadem. Si ergo, ut dicit Augustinus , "peccatum est actus incidens ex defectu boni", alius autem est defectus actus hinc inde, ergo secundum hoc aliud peccatum; geminanda ergo erat prohibitio voluntatis et operis, ut istud iudicaretur .

Si autem attendantur voluntas et opus sequens in radice, scilicet libidine et intentione, idem erit. Lex igitur Dei secundum rationem lationis perfecta utrumque docuit. Nam in aliquibus propter unitatem radicis, qua unum sunt voluntas et opus, una sola prohibitione utrumque interdixit, ut in homicidio et falso testimonio: in aliquibus vero differenti praecepto propter defectum et inordinationem in utroque differentem utrumque prohibuit, ut in moechia et furto. Quae autem sit ratio quare ista plus quam alia, dictum est supra, Quaestione De distinctione praeceptorum Decalogi .

Respondendum igitur est quod peccatum voluntatis et operis unum sunt in radice et intentione, sed duo peccata in defectu inordinationis: et ideo, cum voluntatem sequatur opus, magis duplex peccatum dicitur quam duo vel unum, nec superfluit prohibitio, sicut ostensum est . Et quod dicitur 'voluntas pro facto reputatur' hoc non intelligitur nisi de voluntate plena: plena autem voluntas est, quae, quantum in ipsa est, exiret in opus, si daretur facultas . Praeterea, etsi reputatur pro facto talis voluntas quantum ad reatum radicis, non tamen omnino idem est quantum ad defectum inordinationis, ex hoc quod non est cum debitis circumstantiis.

II. Deinde quaerendum esset utrum esset maior reatus voluntatis quam operis. Sed istud determinatum est in Tractatu de vitiis, Quaestione De comparatione peccatorum . Quaeritur tamen'' , si hic prohibetur actus cordis, cum dicitur ' non concupisces', ''in quo superabundat Evangelium a Lege.

Item, si haec non est vera differentia quam posuerunt, quod Lex cohibet manum, non animum, Evangelium vero animum.

[Solutio]: Ad quod intelligendum quod Lex prohibet hic actum cordis. Nisi enim esset in Lege prohibitum, putaretur esse concessum: Concupiscentiam enim nesciebam esse peccatum nisi Lex diceret, non concupisces, Rom. 7,7. Superabundat tamen Evangelium a Lege in generalitate prohibendi et expressione. In generalitate, quia inordinatio secundum actum cordis in proximum generalius prohibetur in Evangelio quam hic. Enim Matth. 5,28, prohibetur actus cordis inordinatus et secundum vim irascibilem et secundum vim concupiscibilem: hic autem tantum secundum vim concupiscibilem: unde abundat Evangelium in generalitate prohibendi In expressione etiam abundat, quia expressius prohibetur inordinatio cordis in Evangelio quam in Lege. In Lege enim non prohibetur nisi inordinatio affectionis, cum dicitur ' ''non concupisces'; in Evangelio vero prohibetur intentio cogitationis , Matth. 5,28, ubi dicitur: Si videris mulierem etc, hoc est, si oculum habeas intentione cordis in mulierem cogitando, ut concupiscas eam, iam moechatus es etc. Et hoc infra plenius declarabitur . ''

TITULUS X. BREVIS EXPLANATIO PRAECEPTORUM AD INSTRUCTIONEM SIMPLICIUM.

Quoniam, secundum Apostolum , docendo sumus sapientibus et insipientibus debitores, post disputationem praeceptorum Decalogi, quae pertinet ad studium sapientum, dicenda est breviter explanatio praeceptorum ad instructionem simplicium. Ad quorum explanationem quaedam praeambula sunt dicenda, ut cetera clarius videantur, scilicet:

Quid sit praeceptum et quae divisio praecepti generaliter;

quae divisio praeceptorum legis naturae ;

quae divisio praeceptorum Legis scriptae;

quae differentia praeceptorum legis naturae et scriptae;

quae divisio praeceptorum legis Mosaicae;

qualis intelligentia singulorum praeceptorum Decalogi.

395 I. Quid sit praeceptum et quae divisio eius.

Circa primum notandum quod praeceptum est iussio vel imperium faciendi aliquid vel non faciendi. Faciendum autem dicitur quod est debitum fieri, ut honorare patrem non faciendum autem quod est debitum non fieri, ut moechari. Iussio vel imperium est superioris, sicut obedire minoris. Unde sic potest describi: iussio est voluntatis superioris expressio de faciendo vel non faciendo ei qui inferior est. Patet ergo generaliter posita ratio praecepti: praeceptum est etc.

Nota autem quod praeceptorum aliud est affirmativum, quod est de'' faciendo, ut 'honora patrem ' ; aliud est quod est negativum, quod est de non faciendo, ut 'non occides' . Et datur ista divisio secundum rationem causae formalis praecipiendi. Differunt ergo effectu praeceptum affirmativum, quod restricto nomine solet dici praeceptum, et praeceptum negativum, quod prohibitio dicitur, quia affirmativum obligat semper, id est in omni tempore, sed non ad semper, id est non ad omne tempus; negativum autem obligat semper et ad semper. Et hoc intellige in praeceptis Decalogi et iuris naturalis. Verbi gratia ' honora patrem ', praeceptum est affirmativum, quod obligat me semper, quia semper teneor ad honorandum patrem, sed tamen non ad semper honorandum: non enim est possibile nec expediens ut semper honorem eum, sed cum tempus requirit Negativum praeceptum semper obligat et ad semper, sicut ' non moechaberis ''', quia semper teneor et quocumque tempore non moechari.

Item, praeceptorum aliud naturae, aliud disciplinae, aliud Legis scriptae. Praeceptum naturae est necessitatis, disciplinae debiti, Legis scriptae honestatis, sicut patebit .

II. Divisio praeceptorum legis naturae. 396

Praeceptum naturae dicitur duobus modis: vel quod est datum propter naturam, ut' ''crescite et multiplicamini', Gen. 9,1 ; vel quod est secundum dictamen rationis faciendum, ut 'non facias alii quod tibi non vis fieri''', Tob. 4, te. Item, natura differentiam habet: ante peccatum, cum erat bene instituta, et post peccatum, cum est corrupta. Et iterum post peccatum dicitur antequam esset multiplicata et postquam est multiplicata . Secundum hoc praecepta naturae recipiunt divisionem. Nam quaedam respiciunt naturam bene institutam, secundum quod ' omnia esse communia' dicitur esse praeceptum naturae sive iuris naturalis a Sanctis ; quaedam vero respiciunt naturam bene institutam et corruptam ante multiplicationem, ut ''' crescite et multiplicamini '; quaedam naturam secundum omnem statum, scilicet ante corruptionem et post, ante multiplicationem et post ;unde ' non facias alii''' etc.

Dividamus ergo: praeceptum naturae aut est datum aut innatum. Si datum, aut est datum propter naturam conservandam secundum actum nutritivae, ut Gen. 2,16 ''' De omni ligno paradisi comede '; aut propter naturam multiplicandam secundum actum generativae, ut ' Crescite et multiplicamini'. ''Gen. 2 et 9,1.

Si innatum, iuxta illud Rom. 2,14,15: Si gentes naturaliter ea, quae Legis sunt, faciunt, eiusmodi Legem non habentes, ipsi sibi sunt Lex, qui ostendunt opus Legis scriptum in cordibus suis. Haec scriptura innata est cuilibet . Praeceptum ergo insitum est conscientiae cuiuslibet secundum dictamen rationis de faciendo vel non faciendo. Hoc vero recipit divisionem. Nam aliud est ordinativum in Deum, sicut diligere Creatorem super omnia et obedire ei in omnibus et super omnia, quod est insitum cuiuslibet conscientiae . Aliud est manifestativum ordinis in proximum , et hoc duobus modis, scilicet secundum viam innocentiae , ut illud Tob. 4,16: Quod ab alio oderis tibi fieri etc. et secundum viam beneficentiae, ut est illud Matth. 7,12: Quaecumque vultis ut faciant vobis homines , vos eadem facite illis. Haec est igitur differentia praecepti naturae sive legis naturalis.

397 III. Divisio praeceptorum legis scriptae.

Praeceptum vero disciplinae generaliter est praeceptum datum ad probationem, ut homo sciat Deo se debere obedientiam, non tantum in expedientibus vel honestis, sed etiam in indifferentibus Et hoc recipit divisionem. Nam aliquod praeceptum disciplinae datum f est ad probationem obedientiae, ut illud praeceptum negativum datum Adae, Gen. 2,17: De ligno scientiae boni et mali non comedes; quoddam ad probationem fidei, ut illud datum Abrahae, Gen. 22,2: Tolle filium tuum quem diligis, Isaac, et est praeceptum affirmativum.

398 IV. Differentia praeceptorum legis naturae et scriptae.

Praenotanda est differentia praeceptorum legis naturalis et Legis scriptae quantum ad moralia, quia quantum ad alia planum est, quam quidam posuerunt in duobus, scilicet in obligatione et fine. In obligatione , quia praecepta iuris naturalis non tenemur implere ex caritate, praecepta vero legis divinae tenemur implere ex caritate. Et hoc dicunt propter illud I ad Tim. 1,5: Finis praecepti est caritas, et implentibus praecepta promittitur vita aeterna. Ex quo sequitur quod in omni praecepto Legis scriptae includitur motus gratiae, scilicet ex caritate; in praecepto naturae includitur motus'' naturae, scilicet ut fiat ex naturali pietate : nam potest aliquis facere alii quod sibi vult fieri, ex dolo vel proditione. Unde relinquitur quod cointelligitur ' ''ex naturali pietate' in omni praecepto iuris naturalis. Item, motus naturae semper reflectitur in se ipsum, scilicet commodum proprium: unde hae, quae ex lege naturali procedunt , operationes tendunt in bonum expediens et consentaneum naturae ; motus vero gratiae semper est in Deum Nam praecepta Legis scriptae, quorum impletio secundum tenorem suum manat a gratia

quod patet, quia finem habent caritatem

tendunt in bonum quod dicitur honestum secundum se. Et ideo supra , assignata est ratio illius divisionis: praeceptum naturae, disciplinae et Legis scriptae, quia praeceptum naturae secundum se expediens, disciplinae indifferens, Legis scriptae honestum.

In fine etiam differunt, quia praecepta Legis scriptae data sunt ad merendum vitam aeternam primo et per se; praeceptum vero naturae ad habilitandum ad virtutes politicas, ut per virtutes politicas disponatur homo ad virtutes theologicas, quae faciunt dignum vita aeterna. Sic enim est conveniens ordo, ut homo per principia iuris naturalis descripti in conscientia habilitetur et exerceatur ad virtutes politicas, et sic facienti homini quod in se est, sic disposito infundatur gratia et virtutes, quae faciunt gratum Deo. Sed illud disputationis est, ideo potest poni differentia certior. Dicamus ergo quod differunt per explicitum et implicitum'' , sicut praeceptum Legis morale et Evangelii. Nam quod lex naturalis, quae est insita conscientiae cuiusque, habet implicite, Lex scripta Decalogi habet explicite. Verbi gratia, lex naturalis dicit ' non facias alii' etc.; Lex scripta explicat: Non occides ''etc, secundum quod dicit Augustinus .

399 V. Divisio praeceptorum legis Mosaicae.

Distinctio praeceptorum Veteris Legis ponitur, sicut supra ostensum est , in moralia, iudicialia, caerimonialia. Moralia sunt, ut quae in Decalogo: iudicialia sunt, ut quae in decisione causarum instituta sunt, ut ea de quibus Exod. 21,1: Haec sunt iudicia, quae propones eis; caerimonialia in figuram futurorum instituebantur, ut ea omnino quae de compositione tabernaculi et de sacrificiis et huiusmodi.

Cuius divisionis ratio sic potest sumi: quod iubetur, aut iubetur propter significandum quoad intellectum, et sub hac ratione omnia caerimonialia iubentur: aut iubetur propter operandum quoad affectum et hoc duobus modis, quia aut hoc est operandum simpliciter, universaliter et secundum omne tempus, et sic morale. Simpliciter, dico, quia nulla determinatione addita faciendum vel non faciendum est, ut ' ''honora patrem, non occides '; universaliter, dico, quoad omnes, quia secundum dictamen omnis rationis faciendum vel non faciendum est; secundum omne tempus, quia nullum tempus est in quo non obligentur ad faciendum vel non faciendum f, ''quamvis non pro quocumque tempore.

Aut hoc est operandum secundum quid et particulariter et quantum ad aliquod tempus, et ita iudiciale, ut: Qui furatus fuerit, reddet quadruplum aut quintuplum, Exod. 22,1. Secundum quid, dico, quia in casu: nam si contingeret quod aliquis in extrema necessitate furatus fuisset panem aut vestem et hoc constaret cunctis, numquid cum tali huiusmodi iudicium exequendum esset? Constat quod non. Praeceptum ergo iudiciale respicit casum, et ideo secundum quid operandum vel non operandum demonstratur per praeceptum iudiciale. Particulariter , dico, quia non quoad omnes est istud iudicium, immo in terra illa ubi fures sunt latrones, hoc est interfectores hominum, ut eos spolient, iudicium est ut qui furatur suspendatur. Quoad tempus, dico: nam apud eosdem homines, scilicet Iudaeos, de eodem iudicium variatur, ut fur in Lege puniebatur vel quadruplo Exod. 22, 1, vel quintuplo vel quintae partis additione, ut Numer. 5,7; postea vero, crescente malitia hominum, iudicium aggravatum est , ut Prov. 6,31, ubi dicitur quod qui furatur, deprehensus, reddet septuplum.

Distinguuntur Legis praecepta ratione lationis ipsorum praeceptorum sive injunctionis, quia caerimonialia lata sunt principaliter in figuram futurorum, moralia et iudicialia in demonstrationem faciendorum vel non faciendorum. Sed differenter, quia moralia demonstrant facienda secundum se et secundum omne tempus ; iudicialia facienda ex causa et secundum aliquod tempus.

VI. Titulus Decalogi. 400

Nunc restat intendere circa expositionem praeceptorum Decalogi. Et accipiamus ipsa verba prout scripta sunt in Exodo 20,2.

Sciendum ergo quod ipsi Decalogo praeponitur quasi titulus talis : Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti, de domo servitutis. In quo ostenduntur duo: quis, loquatur in Decalogo et cui loquatur. Loquitur Deus Trinitas, unus'' in essentia, trinus in personis, et hoc est quod dicitur ' ego sum Dominus Deus tuus'. ''Nomine ' Domini' intelligitur potentia, in qua magnificatur Pater ; nomine ' Dei ', qui interpretatur AdminBookmark graece, id est videns, intelligitur sapientia, in qua magnificatur Filius: in pronomine'' possessivo, quod loco determinationis additur, scilicet ' tuus', insinuatur bonitas , per cuius participationem efficitur meus vel tuus, in qua magnificatur Spiritus Sanctus. Insinuatur ergo per ista tria vocabula ' Dominus, Deus, tuus' Pater , Filius et Spiritus Sanctus: unitas vero essentiae per hoc quod singulariter dicitur ' ego sum '. ''Ecce patet quis loquitur.

Cui loquitur insinuatur, quia illi populo qui eductus erat de Aegypto; unde dixit ' qui eduxi te ' etc. In quo attendendum est quod praecepta Decalogi sunt innata consciente cuiuslibet rationalis creaturae; sunt etiam data expressis vocibus, sicut hic dicitur. Sciendum ergo quod praecepta, secundum quod innata, respiciunt omnes: secundum quod data, tantum illum populum, quia tantum illi populo verbis expressis dabantur quem Dominus eduxit de Aegypto, ad litteram

Tamen spiritualiter effectus triplex, respondens appropriatis Trinitatis, tangitur, cum dicitur ''' eduxi' etc. ''Educere enim est potentiae: ' ''de terra Aegypti ', ''sapientiae; ' de domo servitutis ', bonitatis. Aegyptus enim tenebrae interpretatur, in quo error infidelitatis: domus servitutis, reatus peccati: qui enim facit peccatum, servus est peccati. Dicit ergo ' ego Dominus, qui te eduxi ', scilicet'' per potentiam; ' Deus, qui te eduxi de terra Aegypti', ''id est de tenebris erroris et infidelitatis ad intelligentiam veritatis; ' ''ego tuus qui te eduxi de domo servitutis', ''id est reatu peccati et pravorum morum ad libertatem gratiae et affectionem bonitatis.

401 VII. Primum praeceptum.

Sequitur post titulum Decalogus. Primum mandatum est : .Non habebis deos etc, non facies tibi sculptile etc. Et continet duo: praeceptionem et cum comminatione promissionem. In praeceptione vero continentur tres clausulae. Prima est' ''non habebis deos alienos', in qua prohibetur ad litteram idololatria, qua colitur creatura spiritualis. Unde Origenes, in Glossa : " Angelos, quibus gentes commisit Excelsus, deos appellat Scriptura, deos quasi a Deo datos ; unde : Ego dixi dii estis ''".

Secunda clausula est ' non facies tibi sculptile ', in qua prohibetur idololatria, qua colebant imagines alicuius rei naturalis ; et specificat, cum addit ' ''neque eorum quae in caelo sunt', ut solis et lunae; 'et quae in terra', ut hominis, bovis et similium ; ' et quae in aquis sub terra ','' id est piscium.

Sed dubitabit aliquis propter hoc quod dicitur ' aqua sub terra ', cum terra naturaliter, ut gravissima, teneat locum inferiorem mundi, id est centrum, Prov. 25,3: Caelum sursum , terra deorsum. Et intelligitur aquas sub terra dici propter aquas quae recipiuntur in venis terrae, unde erumpunt fontes et flumina, et ratione illarum aquarum dicitur terra super aquas: similiter in Psalmo : Qui firmavit terram super aquas. Respectu autem oceani, qui circuit totam terram et supereminet, ut natura minus gravis, non dicitur.

Dubitabit etiam de hoc quod dicitur ' non facies sculptile nec omnem similitudinem '; ergo christiani qui faciunt imagines sunt idololatrae. Respondeo per determinationem sequentis textus : Non adorabis neque coles, quasi non facies ad adorandum vel colendum. Christiani autem non faciunt ad adorandum vel ad 1. colendum, sed ad memorandum, et omnis ille honor qui exhibetur imagini, ad prototypum refertur, sicut dicit Damascenus , id est principalem formam, id est ad illam rem cuius est repraesentabilis. Honor autem, qui exhibetur sanctis vel B. Virgini, est honor duliae et non latriae. Dulia enim est honor debitus creaturae in quantum est aliquid divinae bonitatis participativa ; latria autem est honor soli Deo debitus, in quantum est principium creans et conservans et principium omnis rei.

Nota differentiam inter colere et adorare. Nam colere est actu interiori, scilicet affectu, adorare est actu exteriori . Unde Glossa : " Potest quis invitus adorare adulando regibus vel tormenti metu, cum sciat quod idolum nihil est ; colere vero est iis affectu et studio mancipari. Utrumque ergo resecat, ut nec affectu colas nec specie adores ". Collige ergo omnem differentiam latriae ex iis clausulis. Idololatria est exhibitio honoris, soli Deo debiti, creaturae. Aut ergo exhibetur actu interiori, propter quod dicitur ''' non coles '; aut exteriori, propter quod dicitur ' non adorabis '. ''Item, honor exhibitus, sive hoc modo sive illo, aut est exhibitus creaturae spirituali: unde ' ''non habebis deos alienos'; aut corporali, et hoc dupliciter: aut imagine ficta , quae nullius rei est repraesentativa: unde ' non facies sculptile'; aut imagine vera, id est alicuius rei repraesentativa: unde dicit ' neque omnem similitudinem caelestium, terrestrium , aquatilium ', et nomine caelestium aves possunt accipi, quia aer caelum dicitur: unde aves caeli, ''Matth. 13,4. Haec secundum superficiem litterae prohibet primum mandatum.

Adhuc amplius video in isto praecepto secundum rationem huius praecepti allegoricam. Prima clausula ostendit Iudaeos et Saracenos idololatras, secunda haereticos, tertia christianos peccatores. Prima est ' ''non habebis deos alienos '. Habent Saraceni et Iudaei deos: Mahumetum Saraceni, Messiam futurum Iudaei, id est Antichristum, Saraceni Mahumetum fuisse suum prophetam credunt; Iudaei suum Messiam maximum fore insaniendo contendunt. Habent ergo deos alienos, id est prophetas; prophetae enim dii dicuntur eo quod ad illos sermo Dei factus sit, Ioan. 10,35: Illos dixit deos, ad quos sermo Dei factus est. ''Convincuntur ergo de idololatria, quia deos habent alienos.

Secunda clausula est' non facies sculptile '. Faciunt haeretici sculptilia, cum fingunt Deum esse quod nihil est: non enim de

Deo credunt nisi quod imaginatione et phantasia confingunt, Isai. 40,18: Cui similem fecistis Deam aut quam imaginem ponetis ei? Numquid sculptile?

Tertia clausula est''' non facies similitudinem eorum quae in caelo sunt' etc. Facit christianus peccator similitudinem, quam colit ut Deum. Sicut enim dicit Hieronymus : " Quod quis plus veneratur et amat, hoc illi Deus est". Colit superbus et ambitiosus similitudinem eorum quae in caelo desuper , quia super omnia diligit praelaturam, Dan. 11,38: Deum Maozim in loco suo venerabitur , dicitur de Antichristo , quoniam ambitiosissimus Maozim habitaculum fortitudinis eorum. Colit cupidus similitudinem eorum quae in terra, Coloss. 3,5: Avaritia est idolorum servitus; colit carnalis similitudinem eorum quae in aquis, id est deliciis, Philipp. 3,19: Quorum Deus venter est , gloria in confusionem. ''Ecce habes primi mandati praeceptionem.

Sequitur cum comminatione promissio : Ego sum Dominus. Et primo comminatio, cum dicitur ' ''fortis, zelotes', ut aggeneretur timor transgressionis: secundo promissio, ibi : Faciens misericordiam etc, ut aggeneretur timor obeditionis. Comminatio vero est vindictae iniquitatis patrum in filios usque i n tertiam et quartam generationem '' .

De quo dubitabit aliquis propter illud verbum Ezech. 18,20: Filius non portabit iniquitatem patris etc. Ad quod respondetur per sequentem determinationem textus, qua dicitur '''eorum qui oderunt me ' , per imitationem paternae malitiae. Tertiam vero et quartam generationem ponit, quia tantum solent vivere patres Puniuntur ergo in filiis toto tempore vitae suae, ad quos exemplum iniquitatis transmiserunt. Promissio autem misericordiae est 'in millia' , id est in infinitum, diligentibus et custodientibus praecepta. In quo ostenditur quantum misericordia excedat iustitiam. ''

402 VIII. Secundum praeceptum.

Secundum mandatum est : Non assumes nomen Det tui in vanum. Constat quod, sicut supra ostensum est , hoc praeceptum ordinat ad reverentiam Veritatis summae. Ideo prohibetur hic iurare sine causa vel peierare: uterque enim, scilicet pro nihilo iurans et falso iurans, assumit nomen Dei in. testimonium suae locutionis, sed in vanum, quia ille sine causa nominando summam Veritatem, iste nominatam contemnendo. Tamen, quia idem est iurare quod nomen Dei assumere, notandum breviter quod iurare est nomen Dei assumere in testimonium suae locutionis; quod fit duobus modis: vel asserendo de praesenti vel de praeterito vel promittendo de futura. Unde distinguitur iuramentum aliud assertorium, aliud promissorium; in vanum ergo iurare prohibetur hic. Iuramentum autem vanum determinari potest quod caret aliqua illarum trium conditionum quae ponuntur Ierem. 4,2: Iurabitis, vivit Dominus, in veritate et iustitia et iudicio . Dicit ibi Interlinearis : "Hos tres comites debet habere iuramentum ". Et sumitur veritas ex parte iurantis, iustitia ex parte eius quod iuratur, iudicium ex parte circumstantiarum utriusque . Veritas enim debet esse in conscientia iurantis, ut credat ita esse ut iurat, ut in iuramento assertorio, ut ' iuro per Deum me ita vidisse '; vel ut proponat ita facere ut iurat, ut in promissorio, ut iuro per Deum me daturum tibi decem'. Iustitia debet esse in eo quod iuratur. Oportet enim quod tale non repugnet iustitiae, hoc est quod sit licitum: si enim esset contra legem Dei vel contra praeceptum Ecclesiae, iam non esset iustitia in eo quod iuratur. In circumstantiis vero attenditur iudicium, scilicet discretionis, ut diligenter attendatur et causa pro qua iuratur et modus: si enim desit causa, iam deest iudicium discretionis in circumstantiis iuramenti. Determinatur ergo iurare in vanum, iurare vel sine veritate vel sine iustitia vel sine iudicio. Quod planius erit et quid sit in vanum iurare, si ponamus causas propter quas licet iurare .

Notandum quod iuratur causa mali et causa boni. Causa boni multipliciter: vel veritatis vel pacis vel amicitiae vel obedientiae. Causa veritatis dupliciter iuratur: vel causa veritatis summae credendae, cuius causa iurat Paulus, cum dicit : Testis est mihi Deus: et ipse Dominus :

Amen, amen dico vobis, ut veritas credendorum, quam praedicabat, astrueretur in cordibus auditorum. Vel iuratur causa veritatis creatae, sicut iurant testes in causis pro veritate alicuius facti manifestanda Deuter. 19,15: In ore duorum vel trium testium stabit omne verbum.

Ratione vero pacis reformandae iuratur, ut Iacob et Laban, Gen. 31,53: Iuravit ergo Iacob Laban per timorem patris sui Isaac.

Causa vero amicitiae reformandae iuratur, ut Quaritae, Gen. 26,28: Sit iuramentum inter nos, et ineamus foedus.

Ratione obedientiae fit iuramentum triplex vel iuramentum fidelitatis, quod faciunt principes regi et rex principibus cum inungitur, II Reg. 5,3: Venerunt seniores Israel ad Regem in Hebron, et percussit cum eis foedus coram Domino. Vel fit iuramentum subiectionis, sicut abbates episcopis et episcopi metropolitanis pro subiectionis recognitione, Iudic. 11,10: Dominus, qui audit, ipse mediator est ac testis quod nostra promissa faciemus, iuraverunt principes Galaad ad Iephte. Vel iuramentum observationis, ut iurant canonici, cum datur canonia , pro consuetudinibus servandis, Exod. 20, postquam Dominus per Moysen legem promulgavit, iuraverunt se servaturos eam. Et ista tria iuramenta fiunt propter bonum obedientiae servandum. Sic igitur iuratur ratione boni.

Ratione mali iuratur dupliciter: vel ratione mali vitandi vel ratione mali expurgandi. Ratione mali vitandi, sicut quando fit sacramentum de calumnia, quod fit in principio causarum, ne aliqua personarum, inter quas Iis est, calumniose aliam impetat nec altera calumniose se defendat. - Ratione mali expurgandi, ut cum iuratur pro expurganda infamia, Deuter. 21,1-2, 6-7: Si inveniatur in terra cadaver occisi hominis et ignoretur reus, egredientur seniores et maiores natu etc, Iuvabuntque 1. manus suas et dicent: manus nostrae non effuderunt sanguinem hunc etc.

Sic igitur manifestae sunt causae propter quas licet iurare et assumere nomen Dei in testimonium suae veritatis. Iis ergo demptis, iurare est assumere nomen Dei in vanum. Similiter peierare est assumere nomen Dei in vanum , quod tamen fit tripliciter: vel iurando contra conscientiam vel iurando illicitum vel veniendo contra iuramentum.

Nota istud praeceptum non solum intelligi secundum praedictam rationem litteralem, sed etiam secundum extensionem moralem, cum dicitur ' ''non assumes nomen Dei tui in vanum'. ''Assumitur enim nomen Dei multipliciter in vanum: assumitur corde, assumitur ore, assumitur opere.

Corde assumitur dupliciter fide, Rom. 10,8: Prope est verbum in corde tuo, hoc est verbum fidei, quod praedicamus; et sacramenti baptismi perceptione : Quotquot enim baptizati estis, Christum induistis ; unde Augustinus : Ut ab Uncto uncti et a Christo dicamur christiani". Assumitur autem in vanum fide nomen Domini a paganis et haereticis; assumitur in vanum sacramenti perceptione a falsis christianis. Assumit paganus nomen Domini fide, credens quia Deus, sed in vanum, quia divinitatis naturam credit inesse creaturae, et ideo in vanum, Rom. 8,20: Vanitati subiecta est omnis creatura. Similiter haereticus credit esse Dei Filium, qui Dei Verbum et nomen est, Ioan. 1,1 sed credit eum esse puram creaturam, et ideo in vanum, Eccle. 1,2: Vanitas vanitatum et omnia vanitas. Item, assumit malus christianus nomen Dei in sacramenti baptismi perceptione, sed in vanum, quia nec mentem christiani nec vitam gerit, Psalmus : Cor eorum vanum est. Tu autem, fidelis anima, non assumes nomen Dei in vanum, nec fide nec sacramenti perceptione, quemadmodum dictum est .

Item, assumitur nomen Dei ore quadrupliciter: in iurando, in vovendo, in praedicando, in orando '' ; et in vanum totidem modis . In vanum enim assumitur in illa iuratione quae sine causa est sive in ipsius iuramenti violatione, sicut dictum est .

In vanum etiam assumitur in voti transgressione, Deuter. 23,23: Quod semel egressum 1 est de labiis tuis, observabis et facies, sicut promisisti Domino Deo tuo. ''Unde haec est differentia inter votum et promissorium iuramentum, quod in voto assumit quis nomen Domini ut se obliget primae Veritati; in iuramento vero promissorio, ut se obliget cuicumque per illam, scilicet per primam Veritatem.

Assumitur etiam nomen Domini in vanum in praedicatione quae fit vana intentione: unde Matth. 7,22: Nonne in nomine tuo prophetavimus? etc.

Item, in vanum assumitur nomen Dei in indevota oratione: unde Matth. 15, 8: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me.

Item, assumitur nomen eius in opere, nomen eius secundum proclamationem Seraphim: Sanctus, sanctus, sanctus, Isai. 6,3. Qui ergo ipsam sanctitatis formam in exemplo operis accipit, nomen Dei accipit, sed in vanum hypocrita, qui illud sumit in simulatione operis exterioris, non in puritate cordis; in vanum utique, quia tales, ut dicitur Matth. 6,2, receperunt mercedem suam.

403 IX. Tertium praeceptum.

Memento quod diem sabbati sanctifices . Tertium praeceptum, quod est inductivum ad participium bonitatis Dei. In quo praecepto sunt tres clausulae. Prima praecipit sanctificationem, cum dicitur ' ''memento quod diem sabbati sanctifices ';'' secunda sex dierum operationem, ibi ' sex diebus ' etc.; tertia interdicit omnem operationem in die sabbati, cum dicitur ' non facies ' etc.

Ut autem harum particularum expositio pateat, quaeritur quare huic praecepto additur verbum commemorationis et non aliis praeceptis . Dicendum quod in praecedenti scriptura mentio facta fuerat ipsis Iudaeis de observantia sabbati, Gen. 2,3 et Exod. 16,23, ideo specialiter dicitur de isto ' memento ', et non de aliis.

Item, quaerunt an illud praeceptum sit morale vel caerimoniale. Et ponuntur rationes ad utramque partem, et solventes varia opinantur. Dicamus autem, quamvis plenius supra disputando dictum sit , quod in praecepto isto est quoddam simpliciter morale, quoddam simpliciter caerimoniale, quoddam vero partim morale, partim caerimoniale. Tria enim sunt ibi: sanctificatio, temporis assignatio, observatio. Sanctificatio vero est ipsa quae est ad Deum vacatio orando, colendo, meditando, et hoc est pure morale.

Temporis assignatio, id est septimae diei, pure caerimonialis. Unde Damascenus : " Sabbatum quidem septima dies vocatur, significat autem '' requiem. Hic numerus apud Iudaeos honorabilis est, Deo iubente honorari ipsum "; et sequitur: " Non simpliciter hoc iussit, sed propter quasdam a spiritualibus viris intellectas causas mystice ".

Observantia autem sabbati ''partim moralis, partim caerimonialis, quia, si consideretur causa institutionis, invenietur quod institutum sit ad significandum quietem mentis et pacem animarum. Unde Damascenus : "Gratia, quae est ad Deum, ut vel ibi parvissimam vitae particulam

tribuant et requiescant et servus et subiugale sabbati observatio excogitata est parvulis et sub elementis mundi servis "; et sequitur: " Nos non adhuc sub Lege, sed sub gratia , non adhuc particulariter servientes Deo in timore, sed omne tempus ei offerre debemus ". Unde manifestum est quod ratione institutionis significandi caeremonialis est observatio sabbati: ratione institutionis operandi, quod est in aliquo genere virtutis moralis. Partim ergo moralis est, partim caerimonialis.

Iis ergo intellectis, redeamus ad praedictarum clausularum expositionem ' memento ut diem sabbati ' etc. Prima praecipit sanctificationem sabbati, id est, vacationem ad Deum: sanctum enim, secundum Origenem , dicitur a communi usu ad cultum Dei separatum. Praeceptum ergo sanctificationis est de separando a curis superfluis animum, mancipando cultui divino, et hoc est vacare Deo. Quod facimus tribus modis generaliter, specialiter, specialissime. Generaliter, separando nos a vitiis et intentionem nostram ad sabbatum habentes, et exponit Glossa : Id est ad requiem aeternitatis. Et specialiter, temporibus determinatis, ut horis et diebus, vacationi divinae intendentes, orando, meditando, et separantes etiam nos ab utilibus et necessariis operibus, et hoc est sabbati sanctificatio. Specialissime, ut est in viris contemplativis, qui ab omnibus mundanis se separant, ut totaliter Deo vacent. Prima sanctificatio necessaria, secunda debita, tertia perfecta: in prima separatio fit a vitiis, in secunda a licitis, in tertia a sollicitudinibus.

Secunda clausula praecipit operari, cum dicitur ''' sex diebus operaberis'. Quod est accipere duobus modis : ad litteram, ut praecipiatur hic cuilibet operari tempore determinato, contra otiositatem ; vel spiritualiter, ut praecipiatur operatio secundum sex opera misericordiae, contra immisericordiam. ''

Tertia clausula interdicit operationem in sabbato, cum dicitur ' non facies opus ' etc. Quod est accipere duobus modis: ad litteram, vacare a corporalibus operibus quae impediunt vacationem ad Deum in solemnitatibus, ut negotiatio et hujusmodi; et ideo non tantum de rationalibus, sed etiam de irrationalibus iniungitur ut quiescant, quia non laborant irrationalia sine ducatu rationalium hominum: ideo, ut perfecte interdicatur in solemnitatibus corporalis negotiatio, utrumque interdicitur. Unde sumitur quod ducentes quadrigas in festis sine dispensatione sacerdotis et negotiantes peccant. Vel spiritualiter accipiatur quies ista per designationem quietis a vitiis.

Nota ergo quam mirabiliter istud praeceptum ordinat in summam bonitatem. Prima clausula iniungit conversionem ad summam bonitatem, qua praecipitur sanctificatio. Secunda iniungit imitationem, quae est per opus misericordiae; unde : Estote misericordes, sicut et Pater vester etc.; non enim est illa bonitas otiosa, immo diffundit radios beneficiorum super bonos et malos, Matth. 7 : Solem suum facit oriri etc. Tertia, omnis malitiae declinationem, qua praecipitur quietudo a vitiis.

404 X. Quartum praeceptum.

Honora patrem et matrem . Secunda tabula. Nota quod honor aliquando est actus reverentiae et idem honorare quod revereri ;secundum quem modum exponitur Levit. 19,3: Unusquisque patrem et matrem timeat, id est revereatur, secundum etiam quem modum dicit Apostolus : Honore invicem praevenientes. Aliquando honor est actus obedientiae, et sic honorare idem est quod obedire, secundum quam significationem exponitur hoc praeceptum Deuter. 21,18: Si invenerit homo filium contumacem, qui non audiat patris et matris imperium, et coercitus obedire contempserit, apprehendent eum. Aliquando honorare dicitur actus beneficentiae, secundum quod Dominus exponit illud praeceptum Matth. 15,4, ubi Dominus arguit Scribas, qui filios Iudaeorum docuerant ut voverent res suas Deo, et sic subtraherent a beneficio parentum, cum dicitur : Deas dixit: Honora patrem et matrem; vos autem dicitis: quicumque dixerit patri et matri, munus quodcumque est ex me, tibi proderit: et non honorificaverit patrem suum etc. et irritum fecistis mandatum Dei propter traditionem vestram. Ponit ibi Dominus verbum, quod Scribae et Pharisaei docuerant filios Iudaeorum ut patribus indigentibus responderent, ut postulanti patri beneficium filius responderet: Munus quodcumque

est ex me tibi proderit, quasi diceret: quidquid possum dare ex me, hoc est munus, quod est ex me, tibi proderit, id est ad utilitatem tuam erit et profectum et beneplacitum: hoc autem dicentes subinferebant se nihil posse dare, cum omnia Deo vovissent

Item, nota quod est pater spiritualis temporalis et est pater temporalis saecularis et est pater naturalis. Pater spiritualis temporalis , ut praelatus clericus, cui debetur honor, Rom. 13,7: Cui honorem, honorem: pater temporalis saecularis princeps laicus cui debetur honor, I Petri 2,17: Regem honorificate; pater naturalis'' , qui generat, cui etiam debetur honor, secundum quod dictum est . Tot ergo modis accipitur ' honora patrem'''.

XI. Quintum praeceptum. 405

Non occides . In isto praecepto explicite prohibetur homicidium, implicite vero omnis motus irae contra proximum, secundum quod ipse Dominus explicat, Matth. 5,22; sive in motu cordis tantum: unde ibi dicitur: Omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio; sive in motu oris, ut in contumelia, et haec occulta sive non plane expressa, ut racha; vel manifesta vel plane expressa, ut fatue: vel in motu operis, ut in percussione citra mortem sive usque ad mortem.

Sed opponunt haeretici ex isto loco, et ex Matth. 5,39, ubi dicitur: Non resistere malo, et ex hoc quod dictum est Petro : Omnis, qui acceperit gladium, gladio peribit, et ex aliis locis similibus arguentes quod non liceat occidere potestatibus saecularibus in aliquo casu.

Ad quod respondendum quod illud praeceptum tantum prohibet occisionem hominis iniustam. Iniusta autem est tripliciter: vel quia causa iniusta vel quia ordo iniustus vel quia iniustus animus. Iniusta est causa in illo qui occiditur sine merito, quia scilicet non meruit occidi.

Iniustus est ordo, cum ille, qui non est minister legis, occidit, ut si sacerdos evangelicus in aliquo casu occideret; illi enim in persona Petri dicitur: Omnis, qui acceperit gladium etc, omnis, inquam, qui Petrus est officio Nam de principe saeculari illud non accipitur, sicut probatur ex ad Rom. 13,4, ubi dicitur: Non sine causa gladium portat; vindex enim est Dei in iram in iis qui male agunt.

Iniustus est animus, cum minister legis, iudex saecularis, occidit libidine vindictae, non amore iustitiae; sed sic accipitur in expositione Domini, Matth. 5,22, ubi ipse Dominus cum determinatione istius prohibet iram, quasi dicat: non occides ex ira sive ex rancore animi sive ex libidine vindictae. Et istud declaratum est supra disputando .

Ad plenam autem huius intelligentiam nota quod homicidium est occisio hominis ab homine facta: nam, si non esset hominis et ab homine, non diceretur homicidium. Distinguitur autem homicidii duplex genus , verum scilicet et interpretativum. Verum autem homicidium dicitur materiale sive corporale, interpretativum vero spirituale. Interpretativum fit duobus modis: omittendo et committendo. Omittendo , ut cum quis videt alium in extrema necessitate et non subvenit ei, interpretative dicitur eum occidisse. Committendo fit tripliciter: corde, ore, opere. Corde odiendo. Ore dupliciter, scilicet detrahendo et malum consulendo: uterque enim'' , sive detrahens sive malum consulens, interpretatur proximum occidere: sed detrahens occidit eum in aliena conscientia, in qua ille, cui detrahitur, vivebat secundum opinionem per bonam famam: consulens autem malum occidit in propria conscientia, quia faciens eum peccare separat eum a vita sua Deo. Opere vero fit interpretativum homicidium malo exemplo. Qui enim malo suo exemplo praestat alii occasionem peccandi mortaliter interpretatur eum occidisse.

Verum autem homicidium fit tripliciter : casu, necessitate, voluntate. Casu, ut cum 1. aliquis proicit lapidem ad avem, et repercussione interficitur aliquis, nec aliquo modo erat in intentione iacientis; talis occisio fit casu. Necessitate vero fit homicidium, ut cum aliquis, ne interficiatur, interficit. Voluntarie vero fit homicidium, cum fit ex intentione sine aliqua impellente vel cogente causa. ''

406 XII. Sextum praeceptum.

Non moechaberis . Nota quod hoc praecepto non tantum prohibetur adulterium, sicut sonat verbum moechandi

moechari enim est adulterari, omnis moechus adulter est

immo, sicut dicit Augustinus , prohibetur " omnis illicitus coitus et illorum membrorum omnis illegitimus usus ". Omnem autem illicitum concubitum determinat per septem differentias : fornicationem, meretricium, adulterium, stuprum, sacrilegium, incestum, peccatum sodomiticum. Posset autem addi et octava differentia, quae posset per circumlocutionem nominari libidinosus coitus coniugalis. Quae possunt sic definiri Fornicatio est inordinatus concubitus, quo solutus solutam naturali usu cognoscit. Et intelliguntur solutus et soluta a vinculo coniugii et consanguinitatis, Ordinis, religionis seu voti continentiae. Naturalis vero usus intelligitur ad differentiam illius qui est contra naturam.

Meretricium vero dicitur duobus modis, quemadmodum et meretrix. Meretrix enim dicitur uno modo, quae vagam libidinem sequitur et secundum hunc modum meretricium est vagae libidinis insectatio: vaga autem libido dicitur ad differentiam fornicationis, in qua est libido determinata respectu unius personae, ut cum una extra matrimonium adhaeret uni: extra matrimonium dico'' vel quodlibet aliud praedictorum. Alio modo dicitur meretrix, cuius publice venalis est turpitudo, et secundum hunc modum meretricium est mulieris solutae publice venalis concubitus.

Adulterium vero est inordinatus concubitus, quo coniugalis thorus violatur ; unde adulterium dicitur ''quasi accessus ad alienum thorum.

Stuprum vero est'' inordinatus concubitus, quo virginalis integritas corrumpitur.

Sacrilegium vero secundum nomen suum non appropriatur differentiis luxuriae: sacrilegium enim est laesio sacrae rei. Tamen, prout distrahitur ad differentiam luxuriae, dicitur sacrilegium: tamen proprius et melius diceretur sacrilegus concubitus inordinatus concubitus, quo continentia Deo sacrata laeditur sive violatur. Consecratam, dico, continentiam in monialibus et religiosis, in iis qui receperunt sacros Ordines vel emiserunt contineri tiae votum: omnium talium concubitus sacrilegium est.

Incestus vero est inordinatus coitus ,quo vinculum consanguinitatis vel affinitatis vel paternitatis corrumpitur.

Peccatum vero sodomiticum est inordinatus coitus, quo naturalis usus in illum pervertitur qui est contra naturam.

Libidinosus vero coitus coniugalis multipliciter accipitur . ''

Ideo notandum quod , secundum quod distinguunt Magistri, coitus coniugalis alius est licitus, alius fragilis, alius impetuosus . Licitus tripliciter: causa suscitandae prolis ad cultum Dei vel causa reddendi debitum vel causa fornicationis vitandae. Primus est theosebiae, virtutis scilicet pietatis, quae ordinat ad cultum Dei: secundus iustitiae, tertius cautelae; et in iis dicunt nullum esse peccatum. - Fragilis vero determinatur qui ex fragilitate provenit et in uxore coniugalem delectationem quaerit, quia non causa prolis, non causa reddendi debitum nec causa vitandae fornicationis, sed causa delectationis talis in coniuge. Circa hoc distinguunt, quia amor illius delectationis aut praeponitur Deo aut postponitur. Si praeponitur, constat quod mortale peccatum est, hoc est si diligatur plus quam Deus, similiter et concubitus proveniens ex tali amore. Si vero postponatur, ita quod Deus semper plus diligatur, veniale est, et concubitus proveniens ex tali amore venialis, et hoc est propter gratiam sacramenti.

Impetuosus vero est qui ex sola libidine proveniens, metas honestatis et rationis transcendit, et ideo semper mortale. Quod fit quinque modis: primo, cum fit causa satiandae libidinis per meretricias blanditias: secundo, cum fit contra naturalem modum: tertio, cum fit in tempore prohibito; quarto cum in loco prohibito: quinto, cum acceditur ad praegnantem vicinam partui vel quae est in fluxo menstruo, et istud determinatum est prius .

407 XIII. Septimum praeceptum.

Non furtum facies . Nota quod in hoc praecepto prohibetur omnis contrectatio rei alienae ex cupiditate, sicut dicit Augustinus . Ex cupiditate dico: nam est contrectari rem alienam ex obedientia, sicut filii Israel vasa Aegyptiorum, Exod. 12,35; et ex cautela, ut qui furatur gladium furioso ne sibi vel aliis noceat. Contrectatio vero omnis rei alienae ex cupiditate prohibetur, quae determinatur per quinque differentias, quae sunt: beneficii subtractio, rapina, furtum, usura, simonia. Quae sic possunt definiri. Beneficii subtractio est contrectatio rei alienae communicandae tempore necessitatis. Cum enim aliquis, habens substantiam mundi huius, videt proximum in extrema necessitate positum, et non subvenit ei, rem eius contrectat , quia in tali necessitate omnia communia.

Rapina vero est usurpatio rei alienae violenta et manifesta .

Simonia vero est usurpatio rei alienae per venditionem vel'' emptionem spiritualis.

Usura vero est contrectatio rei alienae acquisitae per mutuum ultra sortem .

Furtum vero est contrectatio rei alienae fraudulenta et occulta . ''

XIV. Octavum praeceptum. 408

Non falsum testimonium dices . Sicut praedicto praecepto prohibetur omnis alienae rei contrectatio, ita isto praecepto prohibetur omne genus mendacii, sicut dicit Augustinus . Omne autem genus mendacii determinatur per tres differentias, quia est mendacium perniciosum, officiosum, iocosum. Perniciosum est quod nocet: officiosum, quod iuvat: iocosum, quod delectat. Est autem mendacium generaliter "falsa significatio vocis cum intentione fallendi", sicut dicit Augustinus . Falsa autem significatio dicitur duobus modis: active, et passive. Active, secundum quod est significantis: et tunc falsa significatio est ubi quod dicitur est verum, et tamen a dicente creditur esse falsum, et sic accipitur hic: passive vero secundum quod est ipsius significati, et sic non accipitur hic in praedicta definitione. Aliter distinguuntur ab Augustino genera mendaciorum per octo differentias, sicut dictum est supra .

XV. Nonum et decimum praeceptum. 409

Non concupisces uxorem. Non concupisces domum etc. Solet quaeri quae concupiscentia hic prohibeatur et quare determinetur prohibitio per concupiscentiam carnis et oculorum. Et quamvis pateat ex praedictis , notandum tamen quod concupiscentia dicitur multis modis. Generaliter, appetitus cuiuslibet vis apprehensivae; nam, proprie loquendo, in illis quae non apprehendunt non dicitur esse concupiscentia: generaliter ergo concupiscentia dicitur cuiuslibet vis apprehensivae appetitus sive secundum comprehensionem : unde rationalis dicitur concupiscere verum, concupiscibilis praecognitum bonum, irascibilis gloriosum, sensibilis appetitiva delectabile. - Specialiter vero concupiscentia dicitur multis modis:

nam dicitur appetitus ordinatus et inordinatus vel indifferens. Ordinatus dicitur concupiscentia innata superioris partis sive synderesis, secundum quam dicuntur etiam mali concupiscere beatitudinem. Inordinatus secundum partem inferiorem, quae est sensualitas ex corruptione fomitis, prout dicitur ad Gal. 5,17: Caro concupiscit adversus spiritum. Indifferens large et stricte: stricte appetitus vis concupiscibilis naturaliter motae; large appetitus rationalis, qui est liberi arbitrii. Cum ergo dicitur ' non concupisces ', prohibetur liberum arbitrium ab appetitu illicito, secundum veritatem praecepti, quamvis secundum carnalem intelligentiam Iudaeorum coarctaretur ut diceretur concupiscentia prohiberi quae aliquibus signis et actibus poterat iudicari. Sed istud intelligebatur de concupiscentia quae poterat puniri per iudicium Legis, quod attendebant in iudicio hominis et non Dei.

Quare autem determinetur hic prohibitio concupiscentiae quantum ad illa duo dictum est prius . Nam ad haec duo maxime inclinatur natura corrupta, sicut ostensum est Quaestione De numero praeceptorum . Tamen, secundum regulam B. Augustini , per synecdochen intelligendae sunt praeceptiones et prohibitiones Decalogi, ut curo dicitur ' non moechaberis ', prohibetur omnis illicitus coitus ; ' non furtum facies ', omnis contrectatio '' rei alienae. Similiter, cum dicitur ' non concupisces' , intelligetur universaliter prohiberi concupiscentia voluntatis malae, quamvis ad aliqua determinetur. ''

410 XVI. Quaestiuncula generalis.

Explanatis singulis praeceptis Decalogi, generaliter quaeritur an in praeceptis Decalogi praecipiatur omne faciendum et in prohibitionibus prohibeatur omne non faciendum.

1. Quod si non, non est perfecta ordinatio vitae humanae per praecepta Decalogi ad salutem, et sic non erit verum quod dicit Dominus : Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Si sic, quaeritur quibus praeceptis prohibeantur septem capitalia et non est assignare.

2. Item, quaeritur ubi praecipiantur actus virtutum theologicarum et cardinalium.

3. Item, cum ordinari oporteat non tantum quoad Deum et proximum, sed etiam quoad se ipsum, non sufficienter ordinatur vita hominis per Decalogum, cum nullum praeceptum detur homini propter ordinem ad se ipsum.

(Solutio): Ad quod dicendum quod faciendum vel non faciendum dicitur duobus modis. Est enim aliquid faciendum, quia natura sua bonum, ut diligere Deum, honorare patrem et hujusmodi: est autem aliquid faciendum, quia praeceptum tantum, ut praeceptum de sacrificiis et hujusmodi: facienda Iudaeis, quia praecepta, aliter vero indifferentia. Similiter non faciendum duobus modis. Est enim aliquid non faciendum, quia natura sua malum, ut occidere et moechari, et ista prohibita quia mala; et est aliquid non faciendum, solum quia prohibitum, quia de natura sua indifferens, ut comedere de ligno scientiae, et hoc malum, quia prohibitum. Sciendum ergo quod omne faciendum, quia bonum de natura sua in genere, praecipitur in Decalogo: omne non faciendum, quia de natura sua malum, hoc est secundum rationem generalem qua est ordinari ex caritate, prohibetur.

1. Ad illud vero quod quaeritur ' ubi prohibeantur septem capitalia vitia', dicendum quod non habent determinatas prohibitiones: sicut enim supra dictum est , determinatio praeceptorum non est secundum oppositionem ad vitia capitalia. Quaedam tamen '' manifeste prohibentur, ut avaritia, ibi ' non furtum facies'; ira, ibi ' non occides';'' luxuria, ibi ' ''non moechaberis '. Quaedam sub generali ratione, qua prohibetur omne peccatum in primo praecepto, in quo prohibetur aversio a Deo et conversio ad creaturam, quemadmodum supra expositum est : ideo superfluum est determinatas prohibitiones inquirere respondentes peccatis. ''

2. Similiter dicendum ad illud quod quaerit'' ubi praecipiantur actus virtutum. Nam actus quarumdam virtutum praecipiuntur expresse, ut actus fidei primo praecepto 'non habebis deos alienos ' etc.; et iustitiae secundum actum beneficentiae et innocentiae in multis praeceptis, ut 'honora patrem, non occides' etc.; actus vero temperantiae, ibi ' non concupisces' . Aliarum autem virtutum actus praecipiuntur tertio praecepto, in quo sub generali ratione praecipitur omnis actus virtutis. Actus enim virtutum quibus immediate movemur in Deum, ut fidei, spei et caritatis, praecipiuntur, cum dicitur ' sabbatum sanctifices';'' per has enim virtutes tres quietatur anima secundum suas vires in Deum, sicut patebit suo loco . Et hoc est sabbatum pectoris sive sanctificatio sabbati. Actus vero virtutum cardinalium, secundum quas est operari in iis quae sunt ad finem Deum, praecipiuntur sub ratione perfecta, quae intelligitur in senario, cum dicitur ' ''sex diebus operaberis'. ''Non est ergo quaerere praecepta respondentia virtutibus nec prohibitiones respondentes vitiis: nam secundum aliud et aliud multiplicantur virtutes et vitia et praecepta. Nam numerus virtutum sumitur secundum numerum potentiarum sive virium animae, quas perficiunt et habilitant ad motus in Deum, ut dicetur suo loco . Numerus vero capitalium vitiorum sumitur secundum actus primos virium animae et inordinationem amoris in ipsis. Numerus vero praeceptorum secundum actus consequentes, scilicet compositi, id est hominis,

prout distinguimus actum cordis, oris et operis, prout secundum ipsos est mereri, hoc est prout secundum ipsos est ordinari ex caritate ad Deum et ad proximum.

3. A d ultimum vero dicitur, et bene, quod non est necesse dare praecepta ordinativa hominis ad se ipsum, cum per eadem, per quae ordinatur ad Deum, ordinetur ad se ipsum. Item, ut dicit Augustinus , regula diligendi proximum sumitur a dilectione sui.

In hunc ergo modum terminatur pars de praeceptis moralibus Decalogi, quae sunt moralia necessitatis. De moralibus vero voluntatis, supra quae fundantur leges votorum, de quibus Levit. 27 et Num. 6 et 30, dicetur, Domino concedente, cum de perfectione evangelica disputabitur, ubi plenius inquiretur .