Alexander of Hales, Summa Theologica

Quod autem tentatio fiat secundum illam partem, sic ostenditur: a. Super illud Iob 18,10: Abscondita est in terra pedica eius, dicit Gregorius : "Intuetur hostis mores cuiusque, cui vitio sint propinqui, et illa ponit ante faciem ad quae facilius noverit inclinari: ut blandis ac laetis moribus luxuriam, asperis autem mentibus superbiam, iram et hujusmodi. Ibi ergo decipulam deceptionis inserit, ubi viam propinquae cogitationis invenerit". Cum ergo facies non dicatur tantum facies exterior, sed etiam interior, ante faciem interiorem ponit similitudines illorum vitiorum quibus sunt propinqui, et ita fit tentatio per imaginativam.

b. Item, Augustinus, in libro De anima et spiritu : " Diversarum personarum species ac similitudines ostendit Satanas, et menti, quam captivam tenet, in somnis deludens, modo laeta, modo tristia ostendit". Haec autem ostensio est ad tentandum: ergo tentatio fit per partem imaginativam.

c. Similiter habetur hoc Iob 7,14: Terrebis me per somnia etc, ubi dicitur quod aliquando fiunt illusiones in parte phantastica.

Sed videtur contrarium. 1. Sicut enim habetur in Ecclesiasticis dogmatibus , una est anima quae habet rationem et quae habet sensum ; sensum autem dicit non tantum interiorem, sed etiam exteriorem ; ergo una est substantia rationalis et quae potest sentire sensu interiori vel exteriori: si ergo malus angelus non habet potestatem super substantiam intellectualem , cum eadem sit substantia sensualis, non habebit potestatem supra partem sensualem.

2. Praeterea, similitudines, quae sunt apud intellectum ipsius daemonis, sunt intelligibiles, quae vero sunt apud imaginativam, sunt sensibiles: ergo non convenit ut istae per illas excitentur vel per illas imprimantur: non ergo tentatio fit per virtutem imaginativam.

(Solutio): Ad quod dicendum quod tentatio fit per partem imaginativam sicut dictum est .

1. Ad obiectum autem primum in contrarium, dicendumf quod, licet sit una anima in homine, non oportet quod eadem sit substantia intelligibilis et sensibilis, et ita nihil prohibet habere diabolum posse super partem sensibilem, etsi sic non habeat super intelligibilem. Si vero una est substantia quae potest intelligere et sentire, nihilominus inferior est una potentia altera; propter quod potest etiam spiritus malignus aliquod posse habere super inferiorem potentiam, quod non habet super superiorem, in qua naturaliter imago divina resplendet.

2. Ad aliud vero dicendum quod, licet similitudines in intellectu diaboli sint intelligibiles, in imaginativa vero sint sensibiles, posse tamen est istarum super illas; recipiens enim secundum possibilitatem suam recipit, non secundum modum immutantis aut offerentis .

Particula II. 162

Quo modo fiat tentatio in Imaginativa.

Deinde quaeritur quo modo fiat tentatio in parte imaginativa.

1. Aut enim vis imaginativa species recipit ab immutatione diaboli, aut species, quas habet apud se, transformat, aut ex transformatis inclinationem facit partis intellectivae per operationem ipsius hostis. Si tantum esset receptio non ex hoc videretur esse tentatio: receptio enim similitudinis indifferens est et ad bonum et ad malum. Si vero transformat diabolus ea quae sunt in imaginativa, posset pro voluntate sua quaecumque somnia ingerere, et ita anima in illa parte non haberet tranquillitatem. Si ergo anima in illa parte aliquando habet tranquillitatem, non habet diabolus potestatem transformandi; sed si non habet potestatem transformandi , multo fortius non habet potestatem inclinandi, cum inclinare intellectivam sit excellentior operatio quam transformare similitudines in sensitiva.

[Solutio]: Ad quod dicendum quod diabolus, sicut dicit Augustinus , representat similitudines modo prosperorum, modo adversorum, ex qua repraesentatione anima secundum partem imaginativam negotiatur, et per consequens inclinat ipsam intellectivam vel disponit ad inclinationem. Unde Gregorius : " Diabolus modo cupidis prospera, modo timidis adversa per somnia ingerit, ut magis afficiat".

1. Ad id vero quod obicitur in contrarium, dicendum est quod quaedam similitudines sunt indifferenter ad bonum et ad malum, et per tales non tentat: quaedam vero magis determinatae sunt ad alterum, utpote ad apparens delectabile vel ad apparens triste, et ex istis potest sequi inclinatio ad malum, et per hujusmodi fit tentatio.

Particula III. 163

Utrum tentatio in imaginativa fiat cum peccato vel sine.

Deinde quaeritur si tentatio hujusmodi fiat cum peccato vel sine.

Et videtur quod fiat cum peccato. 1. Propinquior enim est tentatio ista parti rationali quam illa quae est ex carne: peccatum autem ortum habet a ratione: ergo tentatio haec magis est cum peccato quam illa quae est ex carne ; sed illa quae est ex carne, est cum peccato ; ergo et haec est cum peccato.

2. Item , phantasia inclinat rationem ; cum autem inclinatur, per consensum est consummatio peccati ; ergo haec tentatio est cum peccato, secundum quod primus motus dicitur esse peccatum.

Contra. a. Tentatio, quae fit tantum ab hoste, non est necessario cum peccato ; sed haec tantum est ab hoste: ergo non est necessario cum peccato.

(Solutio): Respondendum est quod haec tentatio non est necessario cum peccato. Haec enim tentatio est habens initium ex parte cognitivae, illa vero ex parte motivae, quae est ex carne; et ideo illa dicitur necessario cum peccato veniali propter corruptionem motivae ex fomite. Si vero corruptio est in ipsa cognitiva, non dicetur esse nisi obscuratio quaedam, et haec corruptio non dicitur peccatum.

1. Ad obiectum autem primum in contrarium, dicendum quod, licet haec tentatio sit propinquior rationi, a qua est origo peccati, non tamen propter hoc haec tentatio magis est cum peccato. Non enim haec propinquitas est ex parte qua ratio est motiva, sed ex parte qua est cognitiva: ex parte vero, qua est motiva, ratio est origo peccati.

2. Ad aliud vero dicendum quod, licet tentatio in imaginativa, quantum est de se, inclinet rationem ad peccatum, in ipsa tamen ratione est inclinari vel non inclinari, et propter hoc non est necessario haec tentatio cum peccato. Nec propter hoc dicitur tentatio, quae est ex carne, esse cum peccato propter fortitudinem inclinationis ad peccatum mortale, sed propter motum inordinatum venialem qui praecedit, ex quo sequitur inclinatio: talis autem motus venialis non praecedit in hac tentatione.

164 Particula IV.

Utrum haec tentatio in non cadentibus sit ad profectum.

Deinde quaeritur utrum haec tentatio cedat ad profectum bonorum.

Quod non, videtur, 1. quia haec tentatio fit in dormiente: in dormiente vero non est usus rationis; ergo nec profectus meriti; non ergo est ad profectum bonorum haec tentatio.

Contra: a. Dicit Gregorius : " Sanctos, quo minus valet vigilantes, gravius tentat diabolus dormientes: quod Deus benigne permittit, ne saltem somnus a passionis praemio vacet". Ergo tentatio hujusmodi cedit ad profectum bonorum.

(Solutio): Ad quod dicendum quod tentatio hujusmodi cedit ad profectum bonorum ; qui tamen profectus non est tempore dormitionis, sed tempore vigiliae. Licet ipsa tentatio sit tempore dormitionis, sustinentia tamen tentationis est tempore dormitionis , sed perfecta repressio est cum iam est usus rationis in ipsis vigilantibus.

PROBLEMA II. De tentatione interiori quae fit circa intellectivam.

Secundo quaeritur de tentatione interiori respectu virtutis intellectivae.

Et primo quaeritur si omnes cogitationes malae instinctu diaboli excitentur:

secundo, si non omnes, sed quaedam, utrum immittat diabolus cogitationes:

tertio, si non immittit cogitationes, utrum incendat ;

quarto, quo modo dicatur incendere.

165 Particula I.

Utrum cogitationes malae instinctu diaboli excitentur.

Circa primum sic proceditur: videtur quod omnes cogitationes malae instinctu diaboli excitentur. 1. Diabolus enim nunquam cessat a tentatione, secundum illud Iob 30,17-18: Qui me comedunt, non dormiunt, et in multitudine horum consumitur vestimentum meum, Gregorius :

" Maligni spiritus, qui carnales de Ecclesia consumunt, tanto magis quiescere a tentatione nesciunt, quanto nullo carnis pondere gravantur". Si igitur nunquam cessant a tentatione, nunquam cessant ab instinctu malarum cogitationum.

Contra. a. Dicitur in libro De ecclesiasticis dogmatibus : " Non omnes cogitationes nostrae malae semper diaboli instinctu excitantur, sed aliquotiens ex nostri arbitrii motu emergunt".

b. Item, potestatem habet homo, etiam si non tentetur, cadendi in peccatum ; sed casus in peccatum ex cogitationibus malis originem habet: ergo non omnes cogitationes malae instinctu diaboli efficiuntur.

(Solutio): Ad quod dicendum quod non omnes cogitationes malae fiunt instinctu diaboli.

Ad obiectum 1. in contrarium dicendum est quod, licet non cesset diabolus a tentatione, non tamen omnis malae cogitationis est principium, sed coadiutor est, quantum est de se, ad casum in peccatum, non quia non possit esse sine eius tentatione peccatum, sed eius tentatione ad peccatum facilius inclinatur . Unde Gregorius , super Iob 16, 14: Convulneravit lumbos : " Convulnerare dicitur, quia quod nobis male suggerit, nos sequentes ex propria voluntate implemus et quasi cum ipso nos pariter vulneramus ".

Particula II. 166

Utrum diabolus immittat malas cogitationes .

Secundo quaeritur si diabolus est immissor malarum cogitationum.

Quod videtur. 1. Iob 19,12: Venerunt latrones, Gregorius : "Maligni spiritus, qui viam sibi in afflictorum cordibus faciunt, inter adversa, quae exterius tolerantur, cogitationes pravas immittere non desistunt".

2. Item, Augustinus, in libro De consensu Evangelistarum : "Quo modo intrat in cor diabolus nisi immittendo iniquas persuasiones cogitationibus iniquorum ? " Ex quo accipitur quod diabolus immittit cogitationes malas.

Contra. a. Super illud Act. 5,3: Cur tentavit Satanas? Glossa : "Implevit Satanas cor avaritia, non intrando, sed malitiae suae virus inserendo ". Ex quo colligitur quod daemones non sunt immissores malarum cogitationum.

b. Item, super illud Marc 7,21: Ab intus de corde hominum cogitationes malae procedunt, Beda : " Arguuntur ex hac sententia qui cogitationes a diabolo immitti putant, non ex propria nasci voluntate ". Ex quo accipitur quod diabolus non est immissor malarum cogitationum.

c. Praeterea, intellectus humanus non habet dependentiam ab intellectu angelico nec e converso, cum uterque immediate creatus sit a Deo; ergo non est ipsius angeli pro voluntate sua immittere cogitationes ipsi homini, cum aequaliter sint liberi arbitrii, liberi vero arbitrii est cogitare vel non cogitare bonum vel malum.

(Solutio): Ad quod dicendum quod diabolus non est proprie immissor malarum cogitationum ; immittere tamen dicitur dupliciter : uno modo disponere ad hoc quod fiat, alio vero modo facere. Secundum quod immittere est disponere quasi ab extrinseco, secundum hunc modum inveniuntur Sancti qui dicant quod diabolus immittit cogitationes: offert enim animae similitudinem, in ipsa vero anima est quod prosequatur vel fugiat ipsum oblatum. Non autem dicitur immissor cogitationum, id est factor: quod enim sint cogitationes malae, in quantum malae, est ab ipso homine ; quod autem cogitationes, a Deo . Et per hanc distinctionem possunt solvi ea quae obiciuntur.

1. Illud enim quod dicit B. Gregorius de immissione, intelligitur communiter, prout immittere est disponere ad hoc ut fiat cogitatio.

2. Quod etiam dicit Augustinus de immissione cogitationis malae in Iudam, non intelligendum est, sicut ipse exponit, quod non sit prius possessus a diabolo, sed tunc plenius est possessus, quando voluntatem habuit in effectu tradendi Dominum. Et ponit Augustinus tale exemplum: sicut de Apostolis, qui prius receperunt Spiritum Sanctum antequam missus esset Spiritus Sanctus in Apostolos vel antequam insufflasset in eos Spiritum Sanctum, dicens : Accipite Spiritum Sanctum etc. Missio ergo illa in cor Iudae non fuit missio per essentiam vel substantiam, sed fuit missio per operationem. Dicit igitur

Augustinus, in libro De anima et spiritu , quod " solius Trinitatis est implere substantiam, quam condidit". Unde super illud Habac. 2,20:

Dominus in templo sancto suo, Glossa : " Potest assidere simulacris spiritus immundus, sed intrinsecus esse non potest".

167 Particula III.

Utrum diabolus sit incentor malarum cogitationum 3.

Tertio quaeritur I. utrum diabolus sit incentor cogitationum.

Quod videtur, a. per hoc quod dicitur Osee 7,4: Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente: per ' clibanum' significatur cor humanum: sicut ergo coquens succendit ignem in clibano, ita diabolus ignem concupiscentiae in corde ; ergo diabolus est incentor.

b. Mira, super illud Threnor. ultimo, 10: Pellis nostra quasi clibanus exusta est, Glossa : "Diabolus, qui est fornax vitiorum, quotidie novis concupiscentiarum incendit ustionibus ". Gregorius , super illud Iob 41,12: Flamma de ore eius egreditur: " Quidquid diabolus suggerit, ignis est, quo infructuosa ligna concremantur: igne autem terrenae concupiscentiae eorum mens tangitur, qui nequaquam pretiosa metalla fieri concupiscunt ".

Contra. 1. Ignis concupiscentiae est penes ipsum hominem et potestas cogitationum malarum est penes ipsum: cogitationes autem malae sunt fomentum illius ignis; ergo iPse homo est incentor malarum cogitationum.

2. Item, incendere ignem vel est praebere materiam ipsi igni vel flatum: diabolus ergo, si est incentor, altero illorum modorum incendit. Sed non praebet materiam, cum materia sint ipsa desideria: in ipsis enim desideriis malis nutritur ignis concupiscentiae. Nec facit flatum: flatus enim ex aliqua materia extrinseca accipitur, et ignem fervere facit quasi extinguendo flatus enim potest esse causa extinctionis: si vero resistere potest ignis, causa est augmenti: suggestio vero diaboli non habet hoc principaliter ut extinguat ignem 1. concupiscentiae, sed ut fervere faciat: ergo non se habet per modum flatus: ignis enim concupiscentiae non augetur resistendo suggestioni, sed cedendo ipsi suggestioni.

II. Item, obicitur ratione cuiusdam verbi quod dicit Augustinus , quod"diabolus est plenus incentivis vitiorum ". 1. Quaeritur enim quid dicantur hic incentiva vitiorum. Numquid cogitationes malae, quae sunt in eo, vel affectiones vel aliquid aliud, quod motivum est ad cogitationem malam vel affectionem ?

2. Praeterea, si " plenus est incentivis vitiorum ", non videtur ei posse superaddi; ergo non potest habere plura incentiva quam habet.

Sed videtur contrarium: potest enim augmentum recipere peccatorum et secundum unumquodque peccatum est aliquod incentivum: ergo potest habere plura incentiva vitiorum.

3. Praeterea, numquid homo peccator, ut Antichristus, dicitur " plenus incentivis vitiorum " aut hoc est proprium diaboli esse plenum incentivis vitiorum?

4. Item, si est " plenus incentivis vitiorum ", quo modo est quod non t usquequaque incendit, vel qualiter cor aliquod ei resistit, quod incendi potest ?

(Solutio): I. Ad quod dicendum quod diabolus dicitur ' incentor vitiorum' secundum hoc quod dicit Beda , Matth. 7,21: " Diabolus incentor est malarum cogitationum, auctor autem esse non potest. Si autem in insidiis semper positus levem cogitationum nostrarum scintillam suis fomitibus inflammaverit, non debemus dicere eum cordis occulta rimari ".

1. Ad id vero quod obicitur in contrarium, dicendum est quod aliter dicitur ipse homo incendere cogitationem malam et aliter diabolus. Homo enim dicitur incendere ut qui praebet pabulum igni, diabolus vero ut coadiutor. Per hoc enim quod videt nos pronos ad aliqua genera peccatorum, illa delectabilia procurat ante poni, ut ex illis inducatur intellectus ad cogitandum de illis illicito modo , et per hunc modum est coadiutor.

2. Nec dicitur proprie praebere materiam ipsi igni concupiscentiae vel flatum omni modo, sed excitare secundum iam dictum modum interius vel exterius ad hoc quod cogitationes malae in effectum educantur.

II. 1. Ad id vero quod obicitur de hoc quod dicit Augustinus quod " diabolus est plenus incentivis vitiorum ": dicendum quod incentiva dicuntur motiva ad cogitandum malum , quae per quamdam originem sunt in ipsis daemonibus, qui pleni sunt malis cogitationibus et affectionibus et intendunt consimilia in aliis generare, et ideo incentiva dicuntur.

2. Ad secundum vero dicendum quod ideo plenus dicitur incentivis quia omnia genera suggestionum penes ipsum habent originem: ante enim quam suggerat, vult suggerere, et ante voluntatem naturaliter est ipsa cogitatio, licet simul sint Plenus ergo dicitur quoad causalitatem suggestionis in aliis, et plenus dicitur malitia in se, quia nullus est deterior, non quia non possit esse.

3. Ad tertium dicendum quod homo peccator non dicitur plenus incentivis vitiorum, ut

Antichristus, licet dicatur plenus malitia. Aliud enim est esse plenum effectu et aliud est plenum esse causalitate. Plenus effectu malitiae sic potest dici Antichristus plenus malitia, quia illum diabolus totum possidebit: et dicit Glossa super illud : Ostendet se tamquam sit Deus, Glossa : "In Antichristo plenitudo malitiae habitabit ". Non tamen est ibi plenitudo quoad causalitatem. Hoc autem modo dicitur diabolus " plenus incentivis vitiorum ".

4. Ad ultimum dicendum est quod, licet sit plenus incentivis, non tamen habet sufficientem potestatem et efficacem incendendi omne cor humanum. Sicut enim non omnis materia obediens est igni, sic nec omne liberum arbitrium humanum sequitur incendium diaboli. Unde dicit Ioannes Damascenus quod potens est diabolus immissiones facere, "in nobis autem est ea suscipere vel non suscipere ".

Particula IV. 168

Quo modo diabolus dicatur incendere cogitationes.

Quarto quaeritur I. quo modo diabolus incendat cogitationes.

Et videtur ex iam dictis 1. quod incendere nihil aliud est quam disponere vel excitare ad hoc quod ipse intellectus cogitet de malo; sed haec dispositio intellectus ad cogitandum de malo, secundum quod videtur Augustinus dicere, in libro 83 Quaestionum , non est aliud quam "replere quibusdam nebulis meatus intelligentiae "; ergo hoc incendere nihil aliud est quam obscurare.

2. Quod etiam videtur per hoc quod dicitur super illud : Manus tuae fecerunt me, cum exponitur qualiter angelus dat intellectum. Dicitur enim angelus dare intellectum ad modum illum quo aliquis dicitur dare lumen, quando aperit fenestram . Ergo per oppositum angelus malus dicitur auferre intellectum obscurando meatus intelligentiae.

Sed secundum hoc posset quaeri a. quare diceretur potius tunc incentor quam obscurator. Obscurare enim est dare impedimentum luminis, incendere vero dare fomentum ardoris. Videtur autem ex hoc dici incentor, quia dat fomentum ardoris , per hoc quod dicit Beda : "Cogitationum nostrarum scintillam suis fomitibus inflammat ". Ergo habet fomenta, per quae potest inflammare.

II. Potest ergo quaeri quae sint ista fomenta et qualiter adiciantur ad hoc ut fiant incendium cogitationum malarum .

Videtur autem 1. quod haec fomenta sumantur ex diversis generibus creaturarum, secundum quod dicit Augustinus, in libro De civitate Dei : " illiciuntur daemones ad inhabitandum per creaturas, quas non ipsi, sed Deus condidit, delectabilibus pro sua diversitate diversis, non ut animalia cibis, sed ut spiritus signis, quae cuiusque delectationi congruunt, per varia genera lapidum, herbarum, lignorum, animalium carminum et rituum ".

a. Sed, si incendere nihil aliud esset quam praestare huiusmodi fomentum ex delectabilibus in creaturis, secundum hoc non fieret incendium cogitationum malarum nisi per praesentiam sensibilium.

Cuius contrarium videmus. Nam abstractis sensibilibus, ut in dormientibus, fiunt tentationes: circa etiam res non sensibiles, sed etiam intelligibiles, incendunt daemones cogitationes malas: non ergo incendium cogitationum malarum est tantum per delectabilia, quae sunt in rebus sensibilibus, vel per tristabilia eis opposita. [Solutio]: I. Ad quod dicendum quod aliud est incendere cogitationem malam et aliud est obscurare cogitationem. Obscurare enim cogitationem est ne videat quid agendum est vel eligendum, incendere vero est movere ut eligat quod eligendum non est, et per consequens appetat.

Ad id vero quod quaeritur 'quae sint illae nebulae, quibus replet meatus intelligentiae ', dicendum quod nebulae illae sunt quaedam poenalitates ex peccato contractae, ad quod peccatum inclinavit diabolus hominem. Et nebulae istae relinquuntur tum ex peccato originali, tum ex peccato actuali: et sunt hae nebulae quasi mediae,

ne lumen, quod illuminat omnem hominem , mentem nostram illuminet. Has tamen nebulas non potest inducere nisi praecedente consensu liberi arbitrii.

II. Ad id vero quod quaeritur de fomentis incendii, dicendum est quod fomenta incendii trahuntur tum ex apparentibus delectabilibus, quae sunt in rebus sensibilibus, tum ex apparentibus delectabilibus, quae sunt in rebus intelligibilibus Ex delectabilibus autem in rebus sensibilibus trahuntur, cum res sensibiles per species suas veniunt ad intellectum: ex intelligibilibus vero per quemdam modum occultum, secundum quem daemones excitare possunt nostrum intellectum inspirando mentibus virus occultum, sicut dicit Augustinus . Quo autem modo hoc fiat, nostrum excedit intellectum.