Alexander of Hales, Summa Theologica

Quod sic, videtur: 1. Primo per auctoritatem Damasceni, II libro, 13 cap. : dicit enim sic: "Fecit Deus hominem innocentem, rectum, virtuosum " etc. Qui autem talis est potest proficere.

2. Item , in eodem: "Fecit eum natura impeccabilem et voluntate per se potestativum, in electione vero sua potestatem habentem manere et proficere in bono ".

3. Item, Damascenus : "Manentes in eo quod est secundum naturam, in virtute sumus ". Qui autem est in virtute, potest facere opera meritoria et proficere: cum ergo primus homo conditus fuerit in integritate naturae et in illa poterat manere, poterat et proficere.

4. Item, Augustinus, in libro De natura et gratia : "Quis nesciat ita factum hominem, ut in eo liberum arbitrium ad iuste vivendum pro possibilitate et capacitate sua constitueretur ?" Ex hoc videtur quod ex naturali libertate arbitrii posset iuste vivere, et ita mereri et proficere.

5. Item, Cantico Deuter. : Dei perfecta sunt opera, et "perfectum est aliquid ", ut vult Philosophus , " cum attingit propriae virtuti"; ergo, si homo perfectus conditus est, poterat exire in operationem propter quam factus est: haec autem est operatio per quam pervenitur ad gloriam: ergo etc.

6. Item, in omnibus creaturis si distant a suo termino ad quem ordinantur, data est virtus per quam possint ad illum finem pervenire, sicut patet in igne, qui, cum deorsum est, sua levitate potest sursum ferri: igitur aut liberum arbitrium miserabilius fuit inter ceteras creaturas aut, si aliae creaturae per naturam habent potentiam perveniendi ad suum finem, videtur multo fortius quod et hoc homo posset per virtutem naturae ante statum miseriae.

7. Item, " natura nihil facit frustra nec deficit in necessariis "; sed nihil est magis necessarium homini quam illud sine quo non potest beatificari; ergo, cum potestas merendi huiusmodi sit, videtur quod hoc inesset ei per naturam, Dei gratia circumscripta.

8. Item, circumscripta gratia intelligamus hominem in statu naturae conditae servare divina mandata: aut igitur meretur aliquid aut nihil. Si nihil, ergo frustra operatur; sed frustra operari non potest esse sine poena aliqua: hoc autem non poterat esse in natura instituta. Si aliquid meretur, cum opus rectum sit ad beatitudinem ordinatum, videtur quod ex puris naturalibus mereri possit praemium aeternum.

9. Si autem diceretur quod opus illud non fuisset meritorium beatitudinis, sed alicuius boni temporalis - sed constat: cum opus huiusmodi in statu illo non esset perversum, esset ordinatum ad bonum alterius, quod esset ordinatum ad finem: sed prius est comparatio ipsius boni ad finem quam ad ea quae sunt ad finem, quia finis primo movet ; ergo, cum posteriori posito supponatur prius et poterat mereri aliquid ordinatum ad gloriam, poterat mereri gloriam.

10. Item, liberum arbitrium essentialius comparatur ad bonum quam ad malum, quia secundum naturam ad bonum factum est: ergo potentius est ad bonum quam ad malum ; ergo, si de se potest ad malum, multo fortius de se potest ad bonum; ergo etc

11. Item, si de se poterat ad malum, non ad bonum, ergo videtur quod affectus illius non erat rectus, immo quod conditus fuisset in quadam inclinatione ad malum.

12. Item, si lapis esset creatus sursum, virtus illa, quae sine difficultate sufficeret ad tenendum illum ibi , sufficeret ad sublevandum eum de loco deorsum ad locum sursum sive ad locum eminentiorem quam esset locus in quo crearetur. Ratione consimili videtur quod ad hoc quod primus homo staret in statu innocentiae, in quo conditus fuit, requirebatur vis eadem vel tanta qua vel quanta posset proficere in melius: ergo, si stare poterat tunc ex bonis acceptis in conditione, ut dicit Magister, in Sententiis , et alii Doctores Sacrae Scripturae , videtur quod ex eisdem poterat proficere.

13. Item, constat quod primus homo poterat in statu primo facere opera de genere bonorum: sed, secundum Pelagium , potest argui sic: cum maiori difficultate Deo servit qui solis naturalibus quam naturalibus et gratuitis: ergo meretur maius praemium; sed qui Deo servit naturalibus et gratuitis meretur vitam aeternam; ergo multo fortius qui Deo servit solis naturalibus meretur vitam aeternam .

14. Item, Augustinus : "Servitia quanto magis indebita, tanto gratiora "; sed servitium servientis ex solis naturalibus magis est indebitum quam servientis ex naturalibus et gratuitis, quia cui plus committitur, plus ab eo exigitur: ergo magis gratum; ergo magis remunerabile.

15. Item, regis terreni meretur quis benevolentiam ex solis naturalibus: sed Rex caelestis in infinitum est benevolenter rege terreno et ad miserendum pronior; ergo apud eum potest mereri quis benevolentiam ex solis naturalibus.

16. Item, vis intellectiva nobilior et potentior et perfectior est quam sensitiva vel vegetativa: sed hae possunt in suas operationes sine aliquo superaddito suae naturae; ergo multo fortius vis intellectiva.

Ex iis similiter argui potest, primum hominem in statu primo posse proficere.

Contra: a. Deus est summa veritas, creatura autem est vanitas: ergo nullo modo potest uniri illi nisi per medium quod sit partim sicut veritas, partim sicut vanitas: hoc autem est gratia quae veritas est in quantum est a Deo, in quantum creatura, vanitas: ergo impossibile fuit hominem mereri absque gratia.

b. Item , hoc videtur auctoritate: Iac 4,7: Exaequabit gratiam gratiae; item, Ioan. 1,16: Dabit gratiam pro gratia; item, Rom. 6,23: Gratia Dei vita aeterna; et Glossa : " Nihil aliud Deus in nobis coronat quam munera sua ". Tam ex textu quam ex Glossa colligitur quod vitam aeternam non contingit mereri absque gratia.

c. Item, meritum et praemium debent esse proportionalia: sed natura, quantumcumque est eminens, improportionabilis est et alterius generis est quam sit beatitudo gloriae; ergo impossibile est mereri gloriam per pura naturalia.

d. Item, nobilior est substantia quam operatio ; sed Deus nunquam acceptat hominem absque munere gratiae ; ergo nec operationem hominis reputat meritoriam nisi procedat a libero arbitrio et gratia.

Respondeo: Dicendum quod non solummodo gratia necessaria est ad merendum secundum statum naturae lapsae, sed etiam secundum statum naturae institutae, licet secundum statum naturae lapsae magis indigeat liberum arbitrium dono gratiae.

In statu namque naturae conditae necessaria erat gratia, tum propter conditionem retribuentis, tum propter conditionem retributionis. Propter conditionem retribuentis, quoniam ipse Deus bonorum nostrorum non indiget ideo nec acceptat hominem propter opera nec aliquod meritum obligare potest ipsum secundum rationem dati et accepti. Ideo ad hoc quod aliquod bonum opus creaturae suae ad remunerandum Deo complaceat, necesse est quod ipsius gratuitae bonitatis influentia in operante praecedat, per quam creatura ipsi Creatori grata existat.

Similiter, propter conditionem retributionis. Impossibile enim erat libero arbitrio mereri sine auxilio gratiae gratum facientis, pro eo quod illud praemium, quod meremur, est beatitudo aeterna;beatitudo autem aeterna consistit in habendo eum qui est omne et summum bonum et qui est super omnem naturam exaltatus et lucem habitat inaccessibilem, I Tim. 6,16; et ideo impossibile est quod homo merendo ad illud summum bonum ascendat et perveniat nisi per aliquod adiutorium quod sit ultra naturam. Sic igitur homo in statu naturae institutae absque dono gratiae mereri non poterat, tum propter conditionem retribuentis, tum propter conditionem retributionis.

In statu vero naturae lapsae non solummodo indiget gratia ad merendum propter has conditiones, sed etiam propter conditionem operantis et operationis meritoriae. Operans enim in statu naturae lapsae semper est in peccato et Dei adversarius et inimicus nisi a peccato relevetur per donum gratiae: et ideo, quidquid faciat, nisi voluntas eius praeveniatur a gratia quae Deo reconciliet, nihil meretur merito condigni, pro eo quod Dei est adversarius et inimicus. Deus autem opera non acceptat nisi prius acceptet personam, sicut innuitur Gen. 4,9: Respexit Dominus ad Abel et ad munera eius; prius dicit ad Abel et postea dicit ad munera.

Propter conditionem etiam operationis necessaria est gratia, quia nulla est operatio meritoria nisi recta; et nulla est recta nisi fiat ex recta intentione) et nulla potest esse recta intentio nisi quae summum bonum omni bono praeponit . Nulla autem intentio potest hoc facere in statu naturae lapsae sine dono gratiae, et propterea, qualemcumque vel quantamcumque faciat homo operationem sine gratia, non meretur, quia non pensat Deus quantum, sed ex quanto hoc faciat.

Patet ergo quod multiplex est necessitas gratiae ad merendum, scilicet propter conditiones retribuentis et retributionis, operantis et bonae operationis, ita quod haec quadruplex necessitas concurrit ad statum naturae lapsae, etiam praeter illa quae proveniunt ex poenis inflictis propter primum peccatum, quae multum impediunt opus bonum. Quatuor enim sunt, secundum Bedam , inflicta homini propter peccatum primum, quod accidit ex aversione a bono incommutabili, scilicet Deo Patre et Filio et Spiritu Sancto, et conversione ad bonum commutabile, scilicet ignorantia, infirmitas, malitia et concupiscentia. Propter ignorantiam agendorum necessaria est gratia, quae est lux spiritualis ipsam animam illuminans. Propter infirmitatem, qua homo impotens est assurgere ad opus virtutis, quod est difficile

virtus enim est circa bonum et difficile

necessaria est gratia quae virtutem animae ministrat. Propter malitiam, qua homo pronitatem habet ad malum et aversionem a Deo, necessaria est gratia quae animam ad Deum erigat et a malo avertat. Propter concupiscentiam, qua ipsa anima corrupta, immoderate concupiscendo, corruptibilibus inhaeret, necessaria est gratia quae aeternorum saporem inducat et sic vehementia concupiscentiae diminuat. Sic ergo multiplex necessitas in statu naturae lapsae concurrit propter quam necessaria est gratia. Duplex autem concurrit in statu naturae institutae, ut tactum est . Et hoc innuit Magister, in Sententiis, II libro, dist. 29 , dicens quod homo indigebat gratia operante et cooperante in primo statu, licet non secundum omnem modum operantis.

1. Ad illud quod primo obicitur in contrarium per illud verbum Damasceni, quod ' fecit primum hominem virtuosum' etc: dicendum quod hoc sic intelligitur, non quia Deus illum in sui conditione fecerit virtuosum, sed quia tunc aptum et quodam modo dispositum ad hoc fecerit, quod non longo post tempore complevit.

2. Ad illud quod obicitur postea quod 'in electione sua habebat potestatem manere et proficere in bono' etc.: dicendum quod hoc non intelligitur quia statim conditus poterat proficere, scilicet ex datis sibi in conditione, sed quia stare poterat et stando pervenire ad statum quo posset proficere in bono.

Vel potest aliter dici quod, si proficere dicatur in merito gloriae, secundum quod aliquis magis et magis meretur, sic Adam proficere non poterat ex acceptis a creatione nisi daretur ei gratia gratum faciens. Potest alio modo profectus nominari largius, ut profectus dicatur respectu quorumcumque, et sic Adam sine gratia gratum faciente proficere poterat in cognitione accepta et in amore naturali et in hujusmodi. Et sic intelligitur verbum Damasceni: loquitur enim de profectu secundo modo.

Vel potest dici quod, si intelligit primo modo, id est de profectu in merito, non intelligit illud absolute, sed cum eo quod additur, cum dicit "fecit hominem potentem proficere per divinam cooperationem ", quae est mediante gratia.

4. Ad illud quod dicit Augustinus: "Quis nesciat ita factum primum hominem" etc, hoc non intelligitur quia liberum arbitrium in eo tunc poterat in opus meritorium, sed quia erat tunc in possibilitate quadam ad recte vivendum et in quadam capacitate gratiae, quia nihil erat in illo repugnans gratiae.

3. Ad illud quod dicit Damascenus, quod "manentes in eo quod est secundum naturam, in virtute sumus": dicendum quod illo verbo non intelligitur quod naturae integrae fuit statim addita virtus, ita ut haberent primi parentes statim cum natura virtutem gratuitam sed quia stantibus et manentibus in natura integra superaddita fuit virtus; non enim dicit ' existentes in eo quod est secundum naturam, in virtute sumus', sed " manentes ": manere enim addit moram super esse.

5. Ad illud quod obicitur quod ' Dei perfecta sunt opera ' etc: dicendum quod est perfectio quantum ad esse primum et est perfectio quantum ad esse secundum. Perfectio quantum ad esse secundum duplex est Quaedam enim est quae habet ortum a perfectione secundum esse primum, sicut illa perfectio quae attenditur in accidentibus quae oriuntur ex principiis subiecti. Est alia perfectio quantum ad esse secundum, quae non causatur a perfectione secundum esse primum, sed potius est supra illud, sicut est perfectio in esse gratuito vel glorioso, quae quidem est in nobis, non ex nobis, sed ex Deo. Cum ergo dicitur quod Dei perfecta sunt opera, hoc intelligitur quantum ad esse primum et quantum ad esse secundum quod causatur ab illo. Quantum autem ad illud esse secundum quod non causatur a perfectione secundum esse primum, veritatem non habet: non enim fecit Deus omnes beatos, sed illos solos beatificavit quos praedestinavit conformes fieri imagini Filii sui, Rom. 8,29 ; hoc enim disponit dare per merita tamquam bonum laudabile . Et ratio huius assignata fuit supra .

6. Ad illud quod obicitur quod 'aliae creaturae possunt pervenire ad finem ad quem sunt, per virtutem naturae': dicendum quod non est simile, quia finis creaturae rationalis est summum bonum, quod est supra omnem naturam : finis vero aliarum creaturarum est bonum creatum, quod est infra terminos naturae: ideo creatura rationalis magis indiget dono gratiae ut possit pervenire in suum finem quam aliae creaturae.

7. Ad illud quod obicitur quod ' natura non deficit in necessariis' iam patet responsio ex praedictis . Hoc enim intelligitur de necessariis quae quidem attenduntur quantum ad esse primum vel quantum ad esse secundum, quod causatur ex principiis naturae. Quantum vero ad illud esse secundum quod supra naturam est, necesse est naturam deficere: et tale est esse gratuitum et gloriosum. Nullum tamen ex hoc fit naturae praeiudicium, quia Deus defectum naturae supplet et semper praesto est, cum se offert tempus et locus, complere et dare quod natura non poterat

8. A d illud quod obicitur quod ' circumscripta gratia servando mandata, utrum mereretur' etc: dicendum quod mereretur, quia disponeret se ad gratiam quam Deus daret illi; mereretur, dico, de congruo, quia nihil meretur de condigno sine gratia, et ita bona illa ex consequenti remunerarentur in gloria.

9. A d illud quod obicitur quod 'prior est comparatio ad finem' etc, dicendum quod ' prius' dicitur dupliciter: vel prius, id est essentialius, vel prius, id est efficacius. Prior est comparatio ad finem, id est essentialior, quia tamquam ad ultimum: sed non prior, id est efficacior, immo efficacior est ad ea quae sunt ad finem, quia minora sunt, et ideo magis potest in illa. Ergo, si inferat: ' potest in hoc, ergo in finem', fit fallacia consequentis, sicut si inferatur: ' potest in minus, ergo potest in maius'.

Potest tamen et aliter dici quod comparatio ad finem prior est secundum intentionem, sed ad ea quae sunt ad finem prior est secundum rem, et ideo non valet

10. Ad aliud iam patet responsio, quod, quamvis liberum arbitrium essentialius comparetur ad bonum, non tamen efficacius, quia facilius est facere malum quam bonum, quia hoc potest de sua natura quae est ex nihilo, aliud non potest sine adiutorio.

11. Ad illud quod obicitur quod 'affectus eius non fuit rectus, quia potuit in malum et non in bonum': dicendum quod non sequitur, quia sicut poterat de se cadere, similiter poterat et stare: si autem non potuisset stare , sequeretur quod non esset conditus in rectitudine; sed quia stare potuit neque habuit quid motivum vel inclinativum ad lapsum, rectus fuit .

12. Ad illud quod obicitur quod 'virtus, quae sufficit sine difficultate ad tenendum lapidem sursum, potest eumdem elevare sursum a deorsum sive ad locum eminentiorem loco illo in quo tenetur, similiter primus homo, qui sine difficultate poterat stare in innocentia sua, poterat ea virtute qua poterat stare, elevare se proficiendo'' ad statum altiorem': dicendum quod, sicut ex dictis patet , poterat elevare se aliquantulum proficiendo, ut ad ea ad ''quae poterat natura attingere, non tamen poterat proficere ad statum qui erat supra naturam, id est statum merendi vitam aeternam: sicut ille qui potest tenere sine difficultate lapidem sursum, potest illum altius elevare, sed non potest elevare ad locum respectu cuius est virtus sua improportionalis, ut ad circulum solarem vel caelum.

13. Ad illud quod obicitur secundum Pelagium, dicendum quod non habet locum in proposito, quia in illo statu, de quo hic loquitur, nulla poterat esse difficultas neque operatio laboriosa. Unde Gen. 2,15: Posuit eum in paradiso voluptatis, ut operaretur etc: super quod dicit Augustinus, VIII Super Genesim ad litteram : " Credibile est hominem in paradiso positum ut operaretur, non laboriose, sed deliciose ". Nec etiam in statu lapsus qui plus laborat in servitio Dei, plus meretur praemii, nisi forte plus diminutionis poenae, sed qui plus laborat ex amore Dei maiore, non sui vel alterius, plus praemii meretur ; sed, cum dico 'amorem Dei' dico gratiam, sine qua meritorie Deo non servitur.

14. Ad illud quod obicitur quod 'servitia quanto magis indebita' etc, dicendum quod hoc dupliciter intelligitur: 'servitia magis indebita', scilicet vel quia is, qui servit, minus tenetur servire quam alius, vel, licet magis teneatur quam alius, tamen liberius servit, quia non respicit ad debitum quo tenetur, sed magis ad bonitatem Dei cui servit. Hoc ultimo modo 1. intellecta auctoritas Augustini vera est, sed sic minor est falsa.

15. Ad illud quod obicitur per simile sumptum a rege terreno, dicendum quod nemo meretur gratiam regis terreni ex solis naturalibus nisi in quantum illa naturalia sunt grata ei, similiter nec Regis caelestis; sed grata ei esse non possunt nisi ipse contulerit gratiam qua grata fiant.

16. Ad illud quod obicitur quod 'sensitiva et vegetativa possunt in suas operationes etc: dicendum quod hae virtutes possunt in operationes vel obiecta sine superaddito naturae, quia suae operationes viles sunt et obiecta earum ipsis virtutibus multo ignobiliora ; sed tam nobilis est intellectus, ut habeat actionem tam nobilem et obiectum tam nobile, ut supra ipsum sint. Quia igitur actio virtutum est in inferioribus se, possunt in ea sine adiutorio: sed quia actio intellectus est in eo quod est supra se , non potest in eam sine adiutorio superioris.

Si quaeratur quo modo opera misericordiae, ut dare eleemosynam et hujusmodi, quae sunt in proximum, et ita in sibi aequale , sunt actiones in aliquid superius intellectu -respondeo: Ipsum 'dare manu' non est opus meritorium ex se, sed ratione amoris proximi, et illud non est meritorium nisi ex amore Dei, et ita omnis actio meritoria habet quod sit meritoria ex eo quod est in aliquid supra nos.