Victorini De Verbis Scripturae: Factum Est Vespere Et Mane Dies Unus. Coeperitne A Vespera Dies, An A Matutino.

I. Si divinae scripturae simpliciter legerentur, numquam lectio cujusquam capituli ab aliquo male intelligeretur, sed ut se continent pie et juste unanimiter susciperentur. Cessabat philonica disputatio, cessabat et syllogisticus sermo, cessabat omnis superstitiosa 1009B adinventio: nec unquam agnosceretur in quocumque hominum tenebrosa collatio. Omnes unum sentirent, invicem sibi acquiescerent, eadem profiterentur, ut lucidissima lectio se declarat. Namque carus noster et amicus fecit nobis quaestionem, utrum totus mundus competentes sibi horas haberet, necne: «Denique, ait, ego enim dico, si hic prima hora est, totum mundum prima hora teneret. Nam absurdum mihi videtur audire diversas horas dici per quatuor partes terrae contineri. Dico autem cum sint omnes habitabiles, quomodo probari mihi potest unam horam non omnes homines possidere? Sed dico, cum hic dies sit, ostendite mihi in qua parte noctem esse asseveretis, quando totae plagae coeli per diem inlucidentur. Nec enim Moyses aliter nos docuit 1009C libro Geneseos, quam ut dies, dies toto mundo esset, et nox, nox orbem universum tenebris obtineret.» Itaque, amice, si sufficiunt ad quaestionem haec quae a te dicta sunt, peto ut concedas patienter, et audias a nobis quae vera sunt. Sed non quo deprehendas humana commenta, quam magis approbes divina esse dicta. Unde si auctoritatis inventa fuerit lectio, locum nobis concedere habes dicendi, ut possis planius ediscere, qualiter beatissimus Moyses breviter de die ac nocte significaverit. Namque et Salomon docet nos dicens: Bonus spiritus tuus est in omnibus; propter quod quicumque errant, partibus corripis: de quibus autem peccant, admones alloquendo, ut relicta imperitia credant in Dei verba (Sap., XII, 1) . Omnis enim scriptura spiritu Dei inspirata, dicit 1009D Apostolus Paulus quia indiget interpretatione (II Petr. I, 20) . Nam et Apollo potens in Scripturis (Act., XVIII, 24) erat maxime, qui et spiritu fervebat: et tamen hunc apprehenderunt Aquila et Priscilla, et diligentius illi viam Domini manifestaverunt. Facile enim sapientes reprehenduntur. Scit enim Dominus cogitationes sapientium quoniam vanae sunt.

II. Pandimus itaque singula quae lectio Geneseos doceat. Sed longum est sermonem de his quae supra dicta sunt facere: et de coelo ac terra, tenebris et abysso, aqua et spiritu disputare intermittamus, quia necdum tempus est aliquid de his dicere, quam hunc magis ad proposita respondere atque satisfacere. 1010A Est quidem quod tenebrae totum mundum possidebant, ut lectio superiori textu declarat. Sic namque dictum est: Fiat lux, et facta est lux (Gen. I, 3) . Requiritur a sapientibus ubi facta sit lux: nec enim tenebrae substantivae erant, ut philosophi dicunt, et 1010B figuratio quaedam materialis in illis erat: nihil sunt. Sed absit a nobis cum illis aliquid sentire, quando divina scriptura dicat Deum creasse tenebras et fecisse coelum. Quod ergo a Deo fit, substantivum esse creditur. Unde si substantivae sunt, non luce facta in nihilum redactae sunt. Sed neque simul mixtae sunt, quia utrumque substantiae sunt, quae sibi contrariae hodieque sunt, ut calidum frigido, vel dulcedo amaritudini. Sed quando temperantur invicem, sibi necessaria esse dignoscuntur. Cesset itaque calumnia, si secundum substantiam contrarias diximus, sed necessarias in gignendi creatura, et requiescendi ab operibus omnibus esse. Ostendimus tamen luce facta tenebras non ablatas, sed immo docet Scriptura in parte eas redactas, hoc est in medio orbe condensatas, 1010C ut lux facta mediam partem mundi illuminaret. Nec enim Dei substantia est lux mundialis, quae facta est ut totum orbem possideret. Alia autem lux quae vera est, quae totum mundum illuminare potest, de qua Evangelista dicit: Est lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9) . Vera itaque lux illuminat totum mundum, quia tenebrae cedunt locum suo auctori: sicut et sol a vero lumine obscurabitur, tenebrisque contegetur. Illa autem quae vera lux necdum est, ideo mundum universum suo apice desemel illuminare non potuit, immo non debuit, ne dies definita esse adjudicaretur, sed momentis horarum velociori cursu statueretur. Infirmitas enim creaturae apparet totum mundum non posse circumvallare, ideoque partibus 1010D hodieque dignoscitur peragrare.

III. At vero, si totum orbem luce sua possideret, nequaquam horam in die aliquam demonstraret: quandoque totum mundum illuminaret, non erat quod perambularet. Secundum hanc rationem, quam disputavimus, recte intelligere poterimus prophetam Moysem dicentem: Et separavit Deus inter lucem et tenebras (Gen. I, 4) . Quid autem est separare, si non distantiam inter haec facere? Qui si distantia instituit et contra alterum, et ea ipsa in divisione esse decrevit, ita ut lucem vocaret diem, tenebras vero noctem, aliud nunc audimus ex alio appellatum. Cur vero aliud non erat gratum, si quod primum denuntiatum 1011A est sufficeret? postea vocaret diem tamquam in mentem illi venerit. Sed absit a nobis nolle requirere manente praedicto nomine diem appellari: quod subsecutus est utique duodecim horarum spatium conclusit significare. Nec enim dies hodie si dominica appellatur, sine horis competentibus definitur. Cum ergo diem dicis, horam quamcumque definitam usque ad vesperam statuis. Ita dominus meus Moyses lucem vocatam dicit esse diem, ut nos non sine officio duodecim horarum usum quotidianum dictum fuisse dignosceremus. Denique subsecutus ait: Et factum est vespere, et factum est mane dies unus (Gen., I, 5) . Quod si vesperam et postea diem factam appellat, consummatas horas facturae illius designat. Namque Salomon in libro Ecclesiastes interrogat: Quid est 1011B quod factum est? ipsum quod fiet: quod autem fuit, ipsum est quod futurum est (Eccle. I, 9) .

IV. Igitur, amice, si hodie dies ita definitur, quare non credamus prophetae dicenti ipsum in initio factum esse quod hodie fiat: nihil novum sub sole esse, neque adjectum aliquid esse, neque diminutum? Manet vespera usque in matutinum, noctisque horas adimplens, et sic una dies definita appellatur, in quo matutinum non primi diei esse dicatur, sed secundi initium inveniatur. Requirimus autem utrum in die Dominus noster operatus est, an in nocte? Certe si in die, matutinum istud non primi diei esse adjudicatur, quando firmamentum coeli in eo fieri mandatur. Si autem secunda die firmamentum factum est, secundi diei matutinum esse apparuit. Aequilibratio 1011C enim diei et noctis definita extiterat: propter quod unus dies in numero appellatus erat. Iterum dicit scriptura: Congregetur aqua in congregatione una, et pareat arida (Gen. I, 9) , quam germinare mox praecepit herbam pabuli secundum genus suum, et ligna fructifera. In quibus factum est vespere, factum est et mane dies tertius. Itaque si matutinum istud de die tertia suscipis, cur dicit Scriptura: Fiant duo luminaria in firmamento coeli, sic ut luceant super terram in inchoatione diei et noctis: ita ut dividant inter diem et noctem, et sint in signa, dies et tempora et annos? (Ibid., 14) . Nullus autem hominum legem sciens, qui tibi consentiat tertia die solem et lunam factam fuisse.

V. Forte si te ipsum interrogem, respondebis mihi 1011D quarta die facta esse, et contendes matutinam istam de tertia die esse. Quae matutina vere de tertia die si fuisset, numquam priores nostri quarta die factum solem et lunam professi fuissent. Qui si quarta die facti sunt, matutinum istud non de tertia die est, sed de quarta, in qua sol et luna et caetera facta sunt. Denique dividunt inter diem et noctem in inchoationibus suis. Sic enim aequilibravit inter eos auctor eorum, ut tantumdem mundi spatium tenerent, percurrerent: non quo adimpleto officio receptaculum haberent requiescendi, sed immo suis limitibus incessabiliter currunt. Namque sol quod per annum ambulat, luna illud triginta diebus currere dignoscitur. Peragrantes cyclum orbis ad punctum 1012A priorem reversi sunt, unde processerant. Non ergo pausaverunt cum totum cyclum cucurrerunt: aut doce scriptum esse, et ego conquiesco. Sed non doces, quia nec invenis, sicut Salomon dicit: Oritur sol, et occidit sol, et ad suum locum revertitur. Ipse oriens vadit ad Austrum, et gyrans circumit usque ad Aquilonem (Eccle. I, 5) . Si existimas occidere solem, redde nobis rationem quomodo ad suum locum revertitur. Unde si subterfugit te sensus falsa effingere, crede Salomoni dicenti ipsum orientem ad Austrum ire, ita ut gyrans perveniat ad Aquilonem: Quia gyrans gyrando peragrat spiritus, in circuitum suum convertitur spiritus (Ibid., 6) . Quid apertius poterimus nos disputare, quando propheta paucis verbis quaestionem nostram deliniaverit, spiritum esse qui gyrans 1012B gyrando incessabiliter orbem totum peragret? Sic dies unus definitur, et ad alium matutinum transitur, propter quod in dies, menses, annos instituti sunt.

VI. Fac tibi de caetero satis, et consenti parentibus nostris prioribus haec tradentibus quae supra memorati sumus, lucem istam non totum orbem tenere, sed medium. Et ideo quacumque sol respexerit, diem et horas fieri. Ita cum peragrans agrando delato spatio horas mutet. Quod si verum est, ubi matutinum factum fuerit, manere diutius non poterit ibi matutinum: quia cum sol ambulat ad alia loca, horae semper se mutant, et ita fit ut perveniatur ad vesperam. Sequens vero est in officio noctis quod horae supplent. Sed cum matutinum oriri videmus, defectum tenebrarum esse recognoscimus, et quando vespera 1012C fit, dies occasum patitur. Sic enim climata coeli distinxit inter diem et noctem, ut quacumque parte sol gressum fecerit, matutinum habeatur: totidemque luna ubi peragrarit, vespera esse agnoscatur, quae sequentis diei esse dicitur. Stultum namque est audire noctem priorem secundum vesperam factam fuisse, postque matutinum ortum esse. Quod si vespera prior facta fuisset, non aliquem noster legislator reveritus esset, unam noctem in numero noctium illam pronuntiare. Nemo quod primum et principale habet contemnit illud enuntiare, et id quod subsequens est audiat nominare. Itaque si ab hominibus nihil tale deprehenditur, quomodo a vobis reputatur ut matutinum posterius factum dies unus appelletur? Quare non profiteris quod prius legisti, 1012D lucem factam et diem appellatam, postque tenebras noctem vocatam? Non ergo ante nox facta est, quam dies. Sic nec vesperam credere debes, quam matutinum diei primum intelligas factum fuisse.

VII. Quod autem matutinum scriptura tacuit, rationem pandit quando lucem fieri praecepit. Quid autem ortus lucis ostendere potuit, si non matutinum esse definivit? Nec enim dies extra matutinum appellari potuit: recteque dicimus, Deus cum lucem vocavit diem, matutinum intra eum conclusit. Namque finito die vespera oriri coepit, quae nocte tota operando perveniret ad matutinum de secundo die, in qua firmamentum fieret. Et licet de tertia et quarta die, in qua solem et lunam fabricavit, disputaverimus; 1013A tamen plenius requiramus in qua die homo factus sit, utrum quinta die aut sexta, ut inveniatur vespera si prior est a matutino. Dixit enim Deus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Et fecit Deus hominem: ad imaginem Dei fecit illum: masculum et feminam fecit eos, deditque illis omne pabulum ad escam. Et factum est vespera, et factum est mane dies sextus (Gen., I, 26, 27 et 31) . Unde si matutina ista de sexta die est, homo ergo quinta die factus est. Nam si sexta die factus est, approbatur matutina ista de septima die esse, in qua Deus requievit. Quod si minime, redde mihi hic opera sexti diei ubi sunt, quo consummata sunt omnia quae die sexto facta esse dixit. Quinto autem die invenio aquas produxisse, reptilia atque 1013B volatilia; non hominem, qui de terra factus cum quadripedibus et bestiis terrae. Quod si quinta die homo cum supradictis factus est: neque ea quae aquae produxerunt invenimus, neque illa quae sexta die consummata sunt. Et quomodo Scriptura dicit septima die requievisse Deum ab omnibus operibus suis, quando invenio post hominem et ea quae cum homine sunt facta, consummatam esse omnem operam quam Deus initiaverat facere? Itaque si quinta die homo et supra memorata facta sunt, quinta die 1014A omnia consummata invenimus esse, ut sexta die definiamus, Deum ab omnibus operibus suis requievisse. Quod si post aquarum creationem intelligas vesperam, invenire poteris non quarti diei principia, sed quintae noctis initia. Quod si verum est, matutinum istud, quod post vesperam appellatum est, non ad quintam diem pertinere, sed ad sextam, quia in eo scriptura docet nos, quod homo factus est. Unde post facturam ejusdem hominis vesperam factam dicit, et matutinum, quod vere septimi diei est principium. In ipso enim matutino requievit Deus ab omnibus operibus suis, quae coeperat facere: non in vespera quae sexti diei sequentia erat. Tu nunc, amice, perspice planius lectionem, et fac animo tuo satis, non posse noctem praeponi diei, sic neque 1014B vesperam matutino, in quo actus et opus diei definitum ostenditur, et sic vespera prosecuta appellatur. Denique post sexti diei vesperam cessavit mentionem facere ex ipsa, sicut de matutina, quam aperte lucideque septimam diem propheta denuntiavit ipsam esse. Unde si non ipsa, tu nunc doce de dilectione septimam vesperam, ut sequatur illam et matutinum. Quod si non invenis, crede lectioni septimam diem ipsam esse, quae post vesperam matutinum appellata est.