Alexander of Hales, Summa Theologica

Deinde dicendum est de expositione articulorum Symboli Apostolorum. Sed quia distinctio secunda planior est quam prima, eo quod singula resolvit ad minimum, illam exponere satis est.

I. Incipiamus ergo a capite "Credo in Deum ".

A. - Expositio eius est in maiori Symbolo , ubi dicitur"Credo in unum Deum". Excluditur duplex error, scilicet error infidelitatis gentilium , per hoc quod dicit "in Deum": ipsi enim non credunt in Deum , sed in idolis aureis sive argenteis, Psalmus : Simulacra gentium argentum et aurum: error Manichaeorum , per hoc quod dicit "in unum ": ipsi enim dicunt duo esse principia, unum lucis alterum tenebrarum, unum boni alterum mali, unum creatorem visibilium alterum creatorem invisibilium. Istos ergo errores evacuans fides catholica dicit "Credo in Deum ", non in idolis , non in creaturam: "in Deum ", non in deos, sed "in unum Deum". Accipitur autem iste articulus Deuter. 5f, ubi dicitur: Audi, Israil, Deus tuus unus est.

B. - Quaeritur utrum existens" in peccato mortali et odio fraterno possit dicere "Credo in Deum" sine peccato .

Quia videtur quod non, per illud quod dicitur super illud ad Rom. 4, 5: Credenti in eum qui iustificat, ubi dicit Augustinus : " Aliud est dicere credere Deo, aliud dicere credere Deum, aliud credere in Deum. Credere in Deum^ est credendo tendere in eum et credendo eum amare et credendo ei incorporari. Haec est fides quam Deus exigit a nobis: et non invenit quid exigat nisi donaverit quod inveniat". Ex hoc manifeste sequitur quod existens in mortali mentitur dicens " Credo in Deum ". Ergo dicendo peccat.

Ad hoc dicendum quod sicut existens in fraterno odio potest dicere orationem dominicam sine peccato, quia dicit eam in persona Ecclesiae, sicut probatur per illud Esdrae 6 : Obtulerunt duodecim vitulos pro populo Dei, Glossa : " Nullus in oratione sibi aliquid petat vel pro se, sed pro omnibus qui habent unum communem Patrem Deum ". Similiter existens in mortali potest dicere " Credo in Deum ", sine peccato. Nec mentitur, cum non sit sermo ipsius, sed Ecclesiae, praecipue cum Symbolum in persona Ecclesiae dicitur sicut oratio quaedam.

II. Sequitur " Patrem omnipotentem ".

A pluribus locis Scripturae sumitur iste articulus, Psalmus : Omnipotens nomen eius. Iste articulus probat omnes sequentes. Nam si omnipotens est, potest creare caelum et terram: si omnipotens est, potest dimittere peccata , et sic de aliis.

Sed quaeritur: 1. Cum.tria sint, quae appropriantur tribus personis, potentia Patri, sapientia Filio, bonitas Spiritui Sancto quare ponitur appropriatio Patris, cum dicitur " Patrem omnipotentem ", et non apponitur appropriatio Filii, ut diceretur Filium sapientem , nec appropriatio Spiritus Sancti, ut diceretur in Spiritum Sanctum bonum ?

2. Item, cum plura approprientur Patri, unitas, aeternitas, potentia, quare magis apponitur potentia quam aliquod aliorum?

(Solutio): 1. Ad primum dicimus quod sapientia et bonitas, quae appropriantur Filio et Spiritui Sancto, non apponuntur, quia satis per apposita intelliguntur. Per incarnationem enim et passionem sapientia ostenditur, quia, sicut dicit Iob 26,12: Prudentia eius percussit superbum. Eodem modo in iudicio vivorum et mortuorum sapientia intelligitur: iudicare enim^ non pertinet nisi ad sapientem in quantum talis. Eodem modo per effectus, qui Spiritui Sancto attribuuntur bonitas ostenditur: remissio enim peccatorum, carnis resurrectio, vita aeterna summam Dei bonitatem declarant

2. Ad aliud dicimus quod, cum plures effectus Dei apponenda essent in Symbolo fidei, convenientissimum fuit ad removendum omnem ambiguitatem praemonstrare potentiam, a qua egrediuntur isti effectus, quia potentia dicitur omnipotens, et ideo inter ea, quae Patri appropriantur, necesse fuit omnipotentiam magis apponi quam aliquod aliorum.

III. Sequitur " Creatorem caeli et terrae".

A capite Scripturae accipit illud: In principio creavit Deusi caelum et terram.

Opponit Manichaeus: 1. Caelum et terra sunt visibilia: ergo Deus, de quo loquitur Moyses, tantum creavit visibilia; Moyses enim non loquitur nisi de creatione visibilium: aut si invisibilia condidit, quare Moyses sicut de visibilibus non expressit ?

2. Item, ulterius : Constat quod Deus ille non fuit lucis, sed tenebrarum, sicut probatur auctoritate Moysi: dicit enim : Tenebrae erant super faciem abyssi.

(Solutio): Hunc errorem tollit fides catholica in Symbolo maiori , ubi exponens illum articulum " Creatorem caeli et terrae ", dicit: " Visibilium omnium et invisibilium ".

1. Propter hoc respondendum est Manichaeo quod caelum dupliciter accipitur. Est enim caelum quod videtur et quod non videtur, sicut probatur ex auctoritate Psalmi : Caelum caeli Domino. Nihil enim esset dictu ''caelum caeli', nisi essent ad minus duo caeli. Utrumque ergo creavit Deus, cum utrumque caelum sit, sicut dicit Scriptura : In principio creavit Deus caelum et terram: similiter et contenta ab eis: invisibile continet res invisibiles, scilicet angelicas virtutes: caelum visibile res visibiles corporales. Ideo convenienter secundum expositionem per caelum intelliguntur omnia invisibilia quae nobis revelantur: per terram omnia visibilia , sicut videtur Psalmus dicere: Terram autem dedit filiis hominum.''

Quod obicitur de tenebris, distinguendum quod tenebra accipitur dupliciter A Uno modo pro obscuritate, quae est privatio luminis ex obiectu corporis umbrosi, et in isto sensu illud non intelligitur: Tenebrae erant super faciem abyssi. Alio modo pro carentia luminis, et tunc idem est tenebra quod lucis absentia, et ita illud accipitur: Tenebrae erant etc, id est lux non erat adhuc. Ad hunc autem articulum contra Manichaeum disputatum est Primo libro, De Trinitate , et Primo libro, De conditione rerum .

IV. Sequitur "Et in Iesum Christum Filium eius unicum, Dominum nostrum ".

Dupliciter potest legi, ut dicas " Filium eius unicum ", ut sit ibi punctus, et est sensus: Filium eius, id est Patris, unicum, id est unigenitum. In quo monstratur quod, quamvis Filius procedat a Patre et Spiritus Sanctus, unus est tantum Filius qui procedit per modum generationis, Christus Iesus, non Spiritus Sanctus.

Aliter sic potest dici " Filium eius unicum, Dominum nostrum ", Augustinus, in libro De Symbolo : " Quando audies unicum Dei Filium, agnosce Deum. Si verus est Filius, hoc e"t quod Pater". Ergo si Deus est Pater, Deus est Filius. "Quidquid enim est id quod generat, est id quod generatur. Non generat homo bovem, ovis canem, sed homo hominem " etc. Sic Deus Deum, et quia unus unum, ideo unicum. Item, quando audis unicum , crede omnipotentem, creatorem etc, quia quidquid habet Pater f, habet Filius. Augustinus : "Si" habet aliquid Pater, quod non habet Filius, (mentitur Filius), qui dicit: Omnia, quae habet Pater, mea sunt, Ioan. 16,15. Hoc autem verum, quod dicit Veritas". Dicto ergo de Patre esse omnipotentem , creatorem, sequitur Filium esse omnipotentem et creatorem.

Sed quaeritur: 1. Cum in Symbolo Athanasii dicatur" Dominus Pater, Dominus Filius, Dominus Spiritus Sanctus", quare dominium appropriatur Filio, non Patri, non Spiritui Sancto ?

2. Item, quare dicatur noster plus quam Pater vel Spiritus Sanctus? Indivisibilia enim sunt opera Trinitatis, indivisibilis etiam essentia.

(Solutio): 1. Ad primum dicendum quod est dominium creatum et increatum. Dominium increatum non appropriatur Filio, sed dominium creatum ei appropriatur ad honorem ipsius, ut, in quantum homo, Dominus etiam creaturae credatur, Matth. ultimo, 18: Data est mihi omnis potestas etc: Psalmus : Omnia subiecisti sub pedibus eius , Glossa : "Potestati eius omnia subiecisti , ut omnes eum adorent".

2. Ad secundum dicendum quod noster dicitur quia participat nostram naturam, quam sibi univit in unitate personae, non Pater nec Spiritus Sanctus. Similiter dicitur propter executionem ministerii redemptionis nostrae in carne assumpta.

V. Sequitur "Qui conceptus est de Spiritu Sancto ".

Sumitur autem iste articulus de Matth. 1,18, ubi dicitur : Inventa est habens in utero de Spiritu Sancto.

Sed cum operatio Spiritus Sancti imperceptibilis sit, quomodo inventa est Maria habens de Spiritu Sancto ? Propter hoc ita debet legi: Inventa est habens in utero, et addit Evangelista: De Spiritu Sancto.

Quaeritur etiam: Cum sit conceptus de Spiritu Sancto utrum dici possit Filius Spiritus Sancti . a. Quod Magister determinat, III Sententiarum , secundum Augustinum , dist.4.Nam dicit ita : " Proculdubio non sic de illo ut de Patre. Non enim est concedendum quidquid de aliqua re nascitur, continuo eiusdem rei filium nuncupandum. Ut enim alia sileam, aliter de homine dicimus nasci filium, aliter pediculum, lumbricum, quorum nihil est filius. Ut ergo haec omittam, quoniam tantae rei deformiter comparantur, certe quae^ nascuntur ex aqua et Spiritu Sancto , non aquae filii recte dici possunt". Et ex hoc patet quod e male dicitur Filius Spiritus Sancti.

b. Item, Hieronymus, in Symbolo suo Ad Damasum Papam : " Conceptus est de Spiritu Sancto', non, sicut quidam sceleratissime opinantur, Spiritus Sanctus fuit ibi pro semine, sed virtute creatoris operatus est".

Contra: 1. Isai. 11,2: Requievit super eum, Gl o s s a :"In Evangelio Nazaraeorum, quod hebraice scriptum est, ita habetur: Spiritus Sanctus descendit super eum, et dixit: Ecce exspectavi te, fili mi, ut venires, et requiescerem in te, quia tu es filius meus primogenitus ".

2. Item, Ioannes Chrysostomus , super illud Matth. 1, 20: Quod enim in ea natum est: "Unigenito Deo in Virginem ingressuro praecessit Spiritus Sanctus, ut, praecedente Spiritu Sancto, in sanctificatione nascatur Christus secundum corpus, divinitate ingrediente pro semine ".

3. Item, in Psalmo : Ego hodie genui te, Gl o ssa : " Licet illud possit intelligi de die qua natus est secundum humanitatem ". Si ita est, ergo, cum illa verba sint Patris ^go hodie genui te , Filius erit Patris secundum humanitatem. Sed constat quod in alio sensu non potest illud esse verum, nisi quia Pater operatus est eius humanitatem ; ergo, cum similiter Spiritus Sanctus operatus sit eius humanitatem, poterit dici Filius Spiritus Sancti secundum humanitatem.

Solutio - Propter hoc norunt quidam dicere quod sit Filius Spiritus Sancti secundum humanam naturam: filius, dico, per gratiam sive per adoptionem, sicut e contra dicitur de Filio secundum divinitatem respectu Patris, quod est Filius, non adoptivus, sed naturalis et aeternus , quia ad Rom. 1,3, super illud: De Filio suo, Glossa : " Non adoptivo, sed suo, scilicet proprio et sibi substantiali, coaeterno " etc Quorum opinio ex Tractatu De incarnatione manifeste patet falsa. Alii vero, melius sentientes non concedunt istam aliquo modo Filius Spiritus Sancti , et respondent ad obiecta sic:

1. Ad illud quod primo obicitur de Glossa Isai., dicunt quod falso assumitur illa auctoritas. Non enim, ut ipsi dicunt, ibi est sanctus secundum veram litteram: immo S ibi habetur sic : " Cum Dominus Iesus ascendisset de aqua, fons Spiritus descendit super eum et dixit" etc. Haec sunt verba Patris, qui est fons Spiritus, a quo procedit: et hoc est? quod habetur Matth. 3,17: Vox Patris audita est etc

2. A d illud quod obicitur de Chrysostomo dicendum quod de aliquando dicitur substantialiter, ut cum dicitur filius de patre ^ aliquando materialiter , ut secundum assumptionem carnis de matre: aliquando potestative, utcum Christus dicitur "Conceptus est de Spiritu Sancto ". Unde Ambrosius, in libro De Spiritu Sancto : "Quod ex aliquo, aut ex substantia aut ex potestate eius: ex substantia, sicut Filius ex Patrem ex potestate, sicut ex Deo omnia". Et hoc modo accipitur hic , cum dicitur"Conceptus de Spiritu Sancto ", quia ex operatione et potestate Spiritus Sancti conceptus est Christus: propter hoc non dicitur Filius Spiritus Sancti. Et ad illud quod dicit Chrysostomus de semine, dicendum quod in semine sunt duo: potentia effectiva respectu eius quod generatur et potentia materialis. Quantum ad potentiam effectivam dicit Chrysostomus quod divinitas Introivit In Virginem pro semine: quantum vero ad potentiam materialem p

negat Hieronymus, et bene, quod Spiritus Sanctus non fuit ibi pro semine.

3. Ad illud quod obicitur de Glossa super illud Psalmi: Ego hodie genui te, dicendum quod improprie dicitur Filius Patris secundum humanitatem, quia operatus est humanitatem: improprietates autem non sunt extendendae, sed exponendaei unde non? valet argumentum. Simile habes Matth. 3,9: Potens est Deus de lapidibus istis etc, Glossa : "In huius rei praesagium de Sara genuit filium ". Non ideo dicendus est Isaac filius Dei, quia illud improprie dicebatur: sensus enim est: genuit, id est generationem operatus est .

VI. Sequitur " Natus ex Maria Virgine ".

A. - Ubi opponit haereticus, Matth. 1,25: Peperit Filium suum primogenitum ,- sed primus non dicitur nisi respectu secundi: ergo habuit alium filium: sed constat quod ille alius non fuit Christus: ergo ille conceptus fuit ex semine viri: ergo Maria non fuit Virgo.

Ad hoc respondetur quod primum dicitur duobus modis: uno modo per abnegationem prioris, et tunc est sensus: primum, antequam nullus: secundum hoc primogenitum dicitur hic per abnegationem priorum, id est antequam nullus. Alio modo dicitur primum in comparatione ad posterius, et sic primogenitum diceretur post quod aliud', et sic opponit haereticus. Loquitur tamen Evangelista consuetudine legalis sermonis, qua primogenitum dicebatur quod primo nascebatur, sive aliud sequebatur sive non.

B. - Item , cum dicatur natus de Patre et hic etiam dicatur "Natus ex Maria Virgine", videtur quod bis sit natus .

Sed contra: Aut est numeratio aeternitatis: quod esse non potest, cum altera nativitas fuerit temporalis: aut temporis: quod iterum esse non potest, cum altera sit aeterna; aut erit numeratio temporis et aeternitatis: quod esse non potest, cum aeternitas interruptionem non habeat, quia tota simul, et quia aeternitas est totum vel quasi totum ad tempus, et ita non numeratur cum illo.

Dicendum ad hoc quod non est numeratio mensurantis, scilicet nec aeternitatis nec temporis, sed mensurati, scilicet nativitatum.

VII. Sequitur "Passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus ".

Quaeritur quare hoc totum dicatur esse unus articulus, cum alii praecedentes sint diversi articuli, scilicet "Qui conceptus est de Spiritu Sancto; Natus ex Maria Virgine": et quare in nullo Symbolorum est divisus iste sicut ille " Qui conceptus est^".

Ad hoc dicendum quod isti actus consequentes sunt in unitate temporis, conceptio vero et nativitas actus diversi sunt, et" longo tempore distantes.

VIII. Sequitur "Descendit ad inferos".

Hoc videtur non esse articulus, cum Ioannes Baptista de hoc dubitaverit: dubitare enim de articulis fidei infidelitas est. Cum ergo constet ipsum fuisse fidelem et sanctum, et de hoc dubitavit, videtur quod non sit articulus. Quod dubitaverit, patet per Glossam super illud Matth. 11,3: Tu es qui venturus es , dicit ibi Glossa : " Cum ab Herode sim occidendus et ad inferna descensurus, debeo te nuntiare inferis, sicut nuntiavi superis? An conveniat Filium mori? An alium ad haec sacramenta missurus es ? i Item, Glossa : "Poterat pius vates, quem venturum crediderat, non credidisse moriturum ".

Ad hoc quidam dicunt quod contingit interrogare dubitative, et sic non interrogabat Ioannes. Contingit etiam interrogare per modum disputantis, et sic Ioannes interrogavit. Exemplum in Luc. 2,46, de Christo: Invenerunt

eum in medio doctorum etc, Ambrosius : "Discit in terris, qui angelos docebat in caelis": discit, id est interrogat. Alii aliter distinguunt: quod est dubitatio infidelitatis, qua non dubitavit Ioannes: et est dubitatio pietatis, et sic dubitavit Ioannes, quaerens ex amore et pietate: Tu es qui venturus es? licet non dubitaret, sicut mater videns filium mortuum, dicit: esne mortuus, fili mi? Et hoc est quod dicit Glossa : "Non fide, sed pietate dubitavit ". Aliter solvit Chrysostomus quod non pro se, sed pro discipulis quaesivit, sicut dictum est supra .

IX. Sequitur "Tertia die resurrexit a mortuis H".

A. - Quaeritur Matth. 12,40: Sicut Ionas fuit in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus, ita Christus fuit mortuus et resurrexit.

Contra: Rom. 6,6: Scientes quod vetus homo noster crucifixus est, Glossa Augustini : "Quievit una die et duabus noctibus in sepulcro ". Non ergo tribus diebus.

Ad hoc dicendum quod computatio fit in Scripturis duobus modis: uno modo cum praecisione, ut tantum, nec plus nec minus: et ita dicit Augustinus: " Una die et duabus noctibus ": alio modo per synecdochen, et tunc a parte intelligitur totum, et ita intelligenda est illa auctoritas.

Et, ut melius pateat distinguendum est quoniam est dies naturalis et dies artificialis. Dies artificialis est noster dies; dies naturalis continet viginti quatuor horas, scilicet diem et noctem. Potest ergo computatio fieri dupliciter: computatione secundum diem naturalem computata est nox cum die sequenti secundum morem antiquorum, sicut dicit Glossa super Matth. 12,40. Accipiatur ergo dies parasceve, in quo Christus fuit positus in cruce et mortuus hora nona, cum nocte praecedenti, et habes unum diem naturalem integrum : deinde accipe noctem praecedentem diem sabbati cum ipsa die, et habes alium diem: deinde accipe noctem praecedentem diem dominicam cum ipso die per synecdochen, et habes tertium diem naturalem, et ita habes tres dies naturales. Ergo tres dies et tres noctes, si computatio fiat per diem artificialem.

B. - Item lj cum dicitur "Tertia die", numquid intelligitur quod de luce surrexit vel ante diem?

Videtur quod ante diem , per illud quod dicitur , Iudic. 16,3: Dormivit Samson usque ad medium noctis, Glossa : "Samson in media nocte non solum exivit, sed et portas tulit, quia Redemptor noster non solum de inferno liber exivit, sed inferni claustra destruxit". Et videtur sic quod ante lucem surrexit.

Sed contra, videtur quod non ante lucem, sed de luce, per hoc quod dicitur ab Augustino , I Mach. 3,38, super illud: Elegit Lysias etc, Glossa : " Ab hora mortis Christi usque ad diluculum resurrectionis constant horae quadraginta" etc. Cum ergo dixerit ibi quod in diluculo, constat quod non ante diem", immo in die.

Ad quod dicendum quod non sunt contraria, quia quod dicitur ante lucem surrexit , respexit illud quod dixif Ioan. 20, l: Cum adhuc tenebrae essent, et sic intelligitur illud ante lucem 5, id est antequam esset clara dies i in diluculo enim nondum est clara dies.

X. " Resurrexit a mortuis ".

Ad Rom. 6,9, super illud: Christus resurgens ex mortuis etc, Glossa : "Longe ex mortuis remotus". Sed quare dicitur hoc, cum semper fuerit longe a mortuis remotus?

Dicendum quod ante non erat longe valde a mortuis remotus , eo quod erat moriturus. Unde in Iob 18 , super illud: Et solum mihi superest sepulcrum : "Pene se mortuum considerat, qui se moriturum non ignorat "; sed" post resurrectionem longe a mortuis, qui mori non potest

XI. " Ascendit ad caelos ".

Secundum quod homo, sicut dicitur Ioan. 3,13: Nemo ascendit in coetum, nisi qui descendit de caelo. Augustinus, in Glossa : (Descendit secundum quod Deus, ascendit secundum quod homo". Sed Ioan. 20,17 habetur ex Glossa , super illud: Nondum ascendi ad Patrem meum, quod ascendere aequalitatem dicit: unde Filium ascendere ad Patrem est aequalem esse Patri.

Sed obicitur quod nunquam erat aequalis ei secundum quod homo, nec ascendit ad aequalitatem secundum quod Deus, et ita non ascendit ad aequalitatem.

Solutio: Non ascendit in re, sed in notitia, id est innotuit Simile habetur Matth. ultimo, 18: Data est mihi omnis potestas, id est apparet mihi data.

Sed videtur quod aliquis possit credere absque peccato ipsum non esse aequalem Patri, immo de Magdalena dicitur, Ioan. 20,17, super illud : Noli me tangere, in Glossa : " Dicit ei etc. quia ista, cum adhuc carnaliter in eum credebat, quem sicut hominem flebat, audit: Noli me tangere, id est sic credere in me; nondum enim, in corde scilicet tuo, ascendi ad Patrem, id est nondum credis me aequalem Patri: tunc tanges cum non imparem credes ".

Sed probatur quod ipsa caritatem habebat,quia, ut habetur Ioan. 20, ii, super illud: Maria flebat ad monumentum etc. , Glossa : "Ex nimio amore". Item, Gregorius : " Discipulis recedentibus, mulieres quae arctius amabant, non recedebant". Et Iob 19,20:

Pelli meae consumptis carnibus etc, Glossa : " Consumptis carnibus , id est discipulis per infidelitatem: os meum, id est fortitudo divinitatis meae; adhaesit pelli meae, id est mulieribus deservientibus ". Et ita videtur quod haberet caritatem, et tamen non credebat aequalem esse Patri Christum.

Respondent quidam quod non habebat caritatem, et exponunt auctoritatem de amore naturali , unde dicunt quod in sola Virgine stetit Ecclesia, cuius fides sola remansit in passione, propter quod dicunt eius memoriam fieri In sabbato. Alii dicunt, secundum auctoritatem Iob , quod fides et caritas mansit in mulieribus.

Et quod obicitur de Magdalena: Noti me tangere etc. exponunt sic: Nondum credis me aequalem Patri, id est credendo non advertis 5 sicut ille qui scit omnem mulam esse sterilem, non advertit de hac quam credit habere in utero, scit tamen in universali , sic ipsa non advertebat, tamen in universali ^ hoc credebat. Quod patet, quia, si adverteret quod ei dimisit peccatum, cognosceret ipsum esse Deum.

Et" ad hoc quod alii dicunt de B. Virgine quantum ad sabbatum, respondent quod propter aliam causam deputatur sabbatum, quia sicut in sexta feria celebratur memoria passionis Christi, ita, cum ipsa quodam modo passa sit, illius passionis fuit memoria celebranda, et quod sexta feria fieri non potuit, ad sabbatum translatum est. Hoc est enim quod quidam dixit: "Verum est eloquium iusti Simeonis, quem promisit gladium sentiet doloris ". Et ita quod sabbatum deputatur ei, significatur, Ezech. 46,2-3: Porta haec non claudetur usque ad vesperam. Et adorabit ad ostium portae eius omnis populas in sabbatis. Prima opinio, quae dicit quod in sola Virgine stetit Ecclesia, videtur nobis vera. Quod autem Magdalena haesitaverlt in triduo in fide, videtur in pluribus locis: ibi Ioan. 20, 13: Mulier, quid ploras? dicit Glossa : "Quae non credit adhuc mulier, adhuc corporei sexus appellatione significatur". Alia Glossa: " Quasi non lacrimas nudas, sed fidem exigo ", quo insinuatur ipsam dubitasse in fide . Et in eodem, ibi : Dicit ei Iesus: "Fidem docens et in corde illius^ hortulanus seminans ", et consequenter plane habetur in Glossa illa quod non credidit.

XII. " Sedet ad dexteram Dei Patris ".

Glossa Psalmi, super illud: Sede a dextris meis, duo notat , scilicet eum post laborem passionis et quiescere et conregnare et in occulto esse. Et ad Hebr. 1,13, super illud: Sede, Glossa : "Victori Filio consessus confertur: a dextris, Glossa : "In potioribus bonis meis, scilicet secundum quod homo: vel conregna coaequalis mihi, secundum quod Deus ".

Sed quaeritur de simplici vetula, quae credit eum materialiter sedere ad dexteram Patris, utrum sit infidelis, sicut si crederet materialiter conceptum esse de Spiritu Sancto.

Respondeo quod non similiter. Nam materialiter sedere non interimit aliquem articulum, sed materialiter conceptum esse de Spiritu Sancto peremptivum est huius articuli " Qui natus est de Virgine ", si intelligatur materialiter, id est per opus viri. Si autem intelligatur sic quod Spiritus Sanctus sit materia, perversus est intellectus huius "Qui conceptus est de Spiritu Sancto ", ut supra diximus , et haereticum est.

Sed iterum potest obici: Patrem esse passum non est peremptorium alicuius articuli , videtur ergo quod credere illud non sit haereticum: quod falsum est, quia talis esset Patripassianus.

Respondeo quod cum dicitur " Qui conceptus est" etc, hoc relativum "qui" refertur ad hoc antecedens "unicum Filium", ut sit sensus: unicus Filius passus est: et sic quod Pater passus sif est huic oppositum, et sic relativum refertur ad antecedens cum sua determinatione. Similiter ad Rom. 1,4: Qui praedestinatus est Filius Dei in virtute , prius dixerat : De Filio suo, qui factus est ei secundum carnem , unde: Qui praedestinatus est etc.

XIII. Sequitur "Inde venturus est iudicare vivos et mortuos ".

Ergo omnes iudicabuntur, et boni et mali.

Contra: Glossa Gregorii super illud : Non resurgunt impii in iudicio: " Quatuor ordines erunt in iudicio. Alii namque erunt, qui iudicabunt et non iudicabuntur. Alii, qui nec iudicabunt nec iudicabuntur, quia iam iudicati sunt: sententia enim damnationis eorum toti Ecclesiae nota est, ut sunt infideles. Alii iudicabuntur et salvabuntur, ut mediocriter boni. Alii iudicabuntur et damnabuntur, ut mediocriter S mali". Sic ergo instantia videtur in perfectis et" infidelibus.

Respondeo: Quod dicitur quod iudicabit vivos et mortuos, quia omnes, ut dicit Apostolus Rom. 13 , stabunt ante tribunal Christi: sed dicitur non iudicare illos, quia non exercebitur in illis solemnitas iudicii, scilicet inclamatio illa, de qua dicitur Matth. 25,34,35: Venite etc. esurivi etc. Unde Glossa Gregorii dicit: " Praeiudicati infidelitatis suae tenebris, eius quem despexerunt, invectione redargui non merentur: illi saltem verba iudicis audient qui eius fidem saltem verbo tenuerunt. Princeps namque terrenus rempublicam gerens aliter punit interius delinquentem, aliter hostem exterius rebellantem ". Et sic intelligitur illud Ioan. 3,18: Qui non credit iam iudicatus est. Ad idem potest facere quod dicitur, 1 ad Tim. 5, 24: Quorumdam peccata manifesta sunt, praecedentia ad iudicium, quorumdam vero sequuntur. Item , Glossa exponit de iudicio in praesenti, " quia si ea sequitur, iudicium non est temerarium ".

XIV. "Credo in Spiritum Sanctum ".

Hoc exponitur et determinatur in Symbolo Patrum .

XV. "Qui ex Patre Filioque procedit" etc. sicut infra ostendetur .

XVI. " Sanctam Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem ".

Dicit Leo Papa quod non debet dici in sanctam, catholicam Ecclesiam ^ sed "sanctam, catholicam Ecclesiam "". Sed Anselmus vult ita dici ut in Epistola ad Philemonem, 5: Audiens caritatem et fidem, quam habes in Domino Iesu, et in omnes sanctos etc, Glossa : " Quia in Christum credebat et diligebat, (et sanctis credebat et eos diligebat, et per opera fidei et caritatis Christo serviebat et sanctis ". Per hoc patet quod aliter intelligitur credere in Deum et credere in sanctos; unde Glossa dicit ibi: " Vel in sanctis ".

Si quaeratur quis motus notabitur, cum dicitur in sanctos', dicendum quod motus in conformitatem sanctorum quantum ad perfectionem vitae.

XVII. " Sanctorum communionem , (remissionem peccatorum) ".

Et est sensus: credo quod sacramenta et participatio sacramentorum, quae sancti communicant, conferunt remissionem peccatorum, (et in matrimonio, de quo minus videtur, fit remissio peccatorum) , quia facit matrimonium quod concubitus, qui alias esset peccatum mortale, non sit peccatum mortale. Vel credo quod unitas Ecclesiae tanta est quod unusquisque, qui membrum est, particeps est omnium quae sunt totius corporis. Glossa in Psalmum: Portio mea etc, super illud: Particeps ego sum: " Membrum particeps est totius corporis; ita enim portio eius est Dominus, ut particeps sit, non unius, sed omnium ecclesiarum. Tanta igitur virtus unitatis ut , cum sit particeps Christi, humiliter dicitur particeps famulorum Christi, quod est esse Christi participem ". Et Hebr. 3, 14: Participes Christi effecti sumus etc, Glossa : "Per gratiam, qua uniti sumus et ut membra capiti ". Et ad Colos. 1,24, super illud: Adimpleo ea quae desunt etc, Glossa : " Ad communem hanc quasi rempublicam quisque pro modulo suo exsolvit quod debet, et pro possibilitate virium nostrarum, quasi canonem passionum inferimus: partitoria plenaria passionum non erit, nisi cum saeculum finitum erit". Item : "Quasi unus homo una persona est caput cum corpore, Salvator cum salvandis ".

XVIII. " Carnis resurrectionem ".

Congruus ordo: nam remissio peccatorum est resurrectio animae, quae est resurrectio prima; ad istam vero sequitur resurrectio corporis gloriosa in bonis, quae est resurrectio secunda, sicut dicitur ad Rom. 8, ii: Scimus quoniam, si Spiritus eius qui suscitavit Iesum, inhabitat corpora nostra, resuscitabit et nos propter inhabitantem Spiritum etc Tene tamen quod dicit Apostolus, I Cor. 15,51: Omnes resurgemus etc.

Ad utrumque praedictorum, scilicet resurrectionem animae et corporis, sequitur:

XIX. " Vitam aeternam ", quae est beatitudo.

Sed quaeritur quare non adiungitur poena aeterna, cum utrumque oporteat credere.

Dicendum quod natura oppositorum est uf uno dicto intelligatur reliquum.

Sufficiant ergo quae praedicta sunt de expositione Symboli Apostolorum.

706 TITULUS II.

DE SYMBOLO PATRUM QUOD IN MISSA CANTATUR .

Dicto de primo Symbolo Apostolorum, dicendum est de Symbolo Patrum, quod cantatur in Missa . Sed quia fere omnia, quae continentur in Symbolo Apostolorum, continentur in isto, quia ista exposita sunt prius , hic sunt omittenda. Mutata vero sive praetermissa et addita quaedam ad praesens sunt explicanda .

Dividitur autem Symbolum istud in duas partes. In prima indicatur unitas, cum dicitur"Credo in unum Deum "-, deinde sequitur confessio Trinitatis, et ideo illa continet tres partes: prima est de Patre "Patrem omnipotentem " etc. secunda de Filio " Et in unum Dominum" etc.; tertia de Spiritu Sancto " Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem ". Prima pars de unitate essentiae exposita est prius; sed distinctio personarum aliter exponitur in Symbolo isto et in praecedenti.

A. - De Patre duo confitemur hic: omnipotentiam et operationem caeli et terrae. Hoc tamen sine dubio est commune tribus personis, sed per appropriationem Patri attribuitur, sicut expositum est prius .

Quaeritur tamen de diversitate vocabuli significantis creationem: nam ibi dicitur "creatorem ", hic "factorem ".

Ad quod dicendum quoniam creare est de nihilo aliquid facere; facere vero, sicut communiter dicitur, commune est ad operari aliquid de nihilo et ad operari aliquid de materia. Ut ergo monstretur operator non solum eorum quae facta sunt de nihilo, sicut angelorum, animarum et primae materiae, sed et omnium quae producta sunt ex materia, profitemur non solum

" creatorem ", sed etiam "factorem ". Ipse est enim faui operatur ^ omnia in omnibus .

B. - I. De Filio vero quaedam exprimuntur secundum divinitatem, quaedam secundum humanitatem. Secundum divinitatem vero ponuntur quinque, ad excludendum quinque errores Arianorum, quos ipsi mentiebantur de Filio Dei. Primus, quod non esset eiusdem substantiae cum Patre. Contra quos fides dicit" Et in unum", repete Deum cum Patre; Ioan. 14 : Ego, inquit in Patre et Pater in me est: et : Ego et Pater unum sumus.

Secundus error Arianorum est quod Filius minor Patre. Contra quos confitetur fides catholica " Dominum Iesum Christum ", id est aequalem Patri et Spiritui Sancto in potentia, Psalmus : Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meisf, Glossa : n Conregna aequalis ".

Tertius error est quod Filius sit adoptivus, non naturalis, sicut in Ioan. 1,13: Qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis. Quod evacuat fides catholica et dicit " Filium Dei unigenitum ", Ioan. 1,18: Deum nemo vidit unquam nisi unigenitus Filius Dei^ .

Quartus error est quod natus est ex tempore, non ab aeterno. Contra quod fides catholica profitetur" Ex Patre natum ante omnia saecula ", Ioan, 1, l: In principio erat Verbum.

Quintus error est quod Filius Dei sit pura creatura. Quod fides catholica excludit, dicens " Deum de Deo, lumen de lumine ", Ioan. 1,1: Deus erat Verbum.

Solvit autem oppositionem eorum fides catholica congruo exemplo. Opponunt enim: Si Filius esset a Patre ut filius naturalis, cum nullus pater sine sui diminutione ef decisione generet filium sibi aequalem, cum de Deo absurdum sit illud asserere, relinquitur quod Deus Pater nunquam habuit filium naturalem. Manifestat ergo fides catholica illos mentientes, et dicit " Lumen de lumine ".-Sicut enim lumen absque sui diminutione vel minoratione ex se generat lumen aliud, sic Pater Filium. Radix autem erroris eorum est quod attribuunt Creatori quod est creaturae . Ex praedictis erroribus ceciderunt in profundum errorum, ut dicerent Christum esse puram creaturam, et Deum, non naturaliter, sed adoptive vel per gratiam, sicut dicitur in Exod. 7,1, Moysi : Ecce constitui te deum Pharaonis. Sed e p contra fides catholica profitetur " Deum verum de Deo vero, genitum, non factum " etc, Ioan. 1,3: Omnia per ipsum facta sunt. Augustinus : "Quo modo factus est,per quem omnia facta sunt? Si enim per ipsum facta (sunt) omnia, iam non est factus, iam non est creatura ".

II. Quaeritur utrum possit concedi factus . Probatio quod sic Rom. 1,3: De Filio suo, qui factus est ei ex semine David: item, ad Gal. 4,4: Misit Filium suum, factum ex muliere etc. Ergo videtur posse concedi quod sit factus. Quid est ergo quod dicitur " Genitum, non factum ? "

Ad hoc solvit Augustinus super Ioan, et ad Rom.: " Factus dicitur secundum humanitatem, non factus secundum divinitatem". Ergo factus et non factus; non sequitur, sed est fallacia secundum ignorantiam elenchi.

Item, adhuc opponitur, Ioan. 1,15: Qui post me venit, ante me factus est . Solvit ibi Interlinearis : " Qui post me factus est tempore, ante me factus est dignitate ", et totum refertur ad humanam naturam.

III. Quaeritur ratione eius quod dicitur " Natus ante omnia saecula ", utrum possit concedi semper nascitur , sicut conceditur semper natus .

Et de hoc est magna disputatio in Sententiarum dist. 9,1 libri . Nam, sicut dicit Gregorius , super Iob: "Dominus Iesus, eo quod Virtus et Sapientia est, de Patre ante tempora natus est: vel potius, quia nec coepit nasci nec desiit esse, dicamus verius Semper natus est . Non autem possumus dicere semper nascitur , quia, si semper nascitur, nondum natus est ".

Contra: Ibidem , et^ habetur ab Origene super Ierem. 11,9: Inventa est coniuratio: "Salvator noster est sapientia Dei: sapientia vero est splendor aeternae lucis, Sap. 7,26: Salvator ergo noster est splendor claritatis aeternae. Splendor 1 autem non semel nascitur et desinit, sed quotiens ortum fuerit lumen, ex quo splendor oritur, totiens etiam oritur splendor claritatis: sic ergo Salvator noster semper nascitur. Unde in libro Prov. 8,25: Ante omnes colles generat me, non, ut quidam male dicunt, generavit ". Ecce manifesta contrarietas. Gregorius dicit quod bene dicitur semper natus , male autem dicitur semper nascitur , Origenes e converso.

Respondeo: Utrumque bene dicitur et sane: Filius de Patre semper nascitur vel semper est natus . Et ut solvatur contrarietas, distinguitur quod hoc verbum nascitur duplicem habet consignificationem. Consignificat enim praesentialitatem, secundum quod in praesenti est: item, consignificat imperfectionem, eo quod significat in fieri: secundum hoc dicitur: si fif aliquid, non est. Origenes ergo respexit ad consignificationem primam, Gregorius ad^ secundam. Similiter autem distinguendum est in hoc quod dicit natus : nam duplicem habet consignificationem. Consignificat enim tempus praeteritum , consignificat etiam perfectum: praeteriti enim perfecti est temporis. Origenes vero considerans consignificationem temporum, dicit convenienter semper nascitur , non semper natus est , praesenter, non et praeterite: illi enim nativitati aeternae et perfectae congruit praesens, quoniam est et non praeteriit. Gregorius vero, respiciens ad consignificationem perfectionis significantis nativitatem perfectam, dixit semper natus , non Semper nascitur , quod significat imperfectionem. Diversis ergo respectibus utrumque bene dicitur et sane.

IV. Quaeritur utrum haec sit concedenda semper nascetur.

Et videtur quod melius debeat concedi quam ista Semper natus. Nam, cum praesens magis congruat aeternitati, quod magis se habet ad praesens, magis congruet; sed futurum magis se habet ad praesens quam praeteritum, quia futurum aliquando erit praesens, praeteritum nunquam: si ergo significando aeternam nativitatem concedimus Semper natus ,

multo fortiori ratione concedemus semper nascetur .

Solutio: Implicatur falsum in praedicta argumentatione. Non enim conceditur ista semper natus ratione consignificationis praeteriti , sed, ut dictum est , ratione perfectionis: ista vero semper nascitur concedebatur ratione consignificationis praesentis. Cum ergo neutrum inveniatur in hac semper nascetur , nec consignificatio perfecti simpliciter, haec non est concedenda semper nascetur .

V. Sequitur "Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis ".

Hic ponuntur quinque pertinentia ad humanitatem, scilicet incarnatio, passio, resurrectio, ascensio, adventus ad iudicium. Circa primum vero notatur finis incarnationis vel utilitas, ibi : "Incarnatus est": auctor, ibi: " De Spiritu Sancto ": materia "Ex Maria Virgine ": forma:"Et homo factus est".

Quae sequuntur exposita sunt prius .

VI. Sed quaeritur de intellectu illius quod dictum est " Descendit de caelis ". Nam descendere moveri est: moveri f autem incedere ad locum ubi res non est. Qualiter ergo" descendit qui nusquam deest, vel ascendit? Ioan. 3,13: Nemo ascendit in caetum, nisi qui descendit etc.

Solutio: Descendere dicitur de Filio Dei non proprie, sed transsumptive. Transsumptum autem i est verbum ad significandum incarnationem. Nam sicut iste qui descendit, tendit a sursum in deorsum, sic, cum Deus factus est homo, qui super omnes res est natura, bonitate, dignitate, rem infimam sibi univit. Nihil ergo aliud est descendere nisi in carne humili apparere.

VII. Quaeritur quare in Symbolo isto non apponitur articulus de descensu ad inferos.

Et ad hoc respondet Innocentius cuidam archiepiscopo quod hoc fuit propter haereticos. Fuerunt namque haeretici qui dixerunt Christum esse puram creaturam et apud inferos remansisse: propter quod adiudicaverunt sancti Patres illum articulum subticere. Alii aliter dicunt. Nam, cura semel dictum sit de Filio verbum descensus , cum dicitur " Descendit de caelis", istud autem descendere nihil aliud sit quam se exinanire, sicut dicit Apostolus, ad Philip. 2,7: Exinanivit semetipsum etc, si iterum repeteretur in eadem serie "Descendit ad inferos", videretur duplex esse exinanitio, et ita posset esse materia errorum. Ideo adiudicaverunt sancti Patres illum subticere, et maxime cum sufficienter esset positum in Symbolo Apostolorum.

C. - Sequitur "Et in Spiritum Sanctum, Dominum ".

I. De Spiritu Sancto quaedam profitetur fides catholica in Symbolo isto, quae indicant dignitates eius speciales: quaedam, quae indicant effectus eius generales.

Quae indicant dignitates eius speciales sunt quinque. Potestas indicatur, cum dicitur "Dominum ", Gen. 1,2: Spiritus Domini ferebatur super aquas, In quo indicatur quod sicut Pater est Dominus creaturae, et Filius, sic Spiritus Sanctus. Bonitas indicatur, cum dicitur " Et vivificantem ", in Ioan. 6,64: Spiritus est qui vivificat. Ex quo sequitur quod qui caret Spiritu Sancto mortuus est. Ex hoc trahitur auctoritas Augustini : " Sicut anima est vita corporis sic Deus est vita animae ". Distinctio personalis indicatur, cum dicitur "Qui ex Patre Filioque procedit". Aequalitas, cum dicitur "Qui cum Patre et^ Filio simul adoratur". Doctrina, cum dicitur " Qui locutus est per Prophetas ".

Ponuntur autem " effectus generales quatuor. Primus, unitas sive veritas Ecclesiae catholicae, quam facit Spiritus Sanctus: quae est duplex : unitas intellectuum in fide, unitas affectuum in caritate. Quae duae unitates notantur, cum dicitur " Et in unam, sanctam catholicam ": unam in fide, catholicam in caritate: catholica enim graece idem est quod universalis . Secundus effectus est remissio peccatorum in Baptismo "Confiteor unum Baptisma ", Ioan. 3,5: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu 1. etc Tertius effectus est resurrectio mortuorum. Quartus est vita aeterna.

U. Quaeritur de hoc quod supra dictum est de Spiritu Sancto " Qui ex Patre Filioque procedit". De hoc enim altercatio est inter Graecos et Latinos. Confessio enim Latinorum est quoniam ab utroque procedit, Graecorum vero quod tantum a Patre.

Latini vero ostendunt suam confessionem per illud Apostoli, ad Gal. 4,6: Spiritum Filii sui. Quid enim aliud est Spiritus Filii nisi qui procedit a Filio? - Item, ad Rom. 8,9: Si quis Spiritum Christi non habet, hic non est eius.

Contra hoc opponunt Graeci. 1.Primo, quia non invenitur scriptum in Evangelio quod procedit a Filio, sed tantum a Patre.

2. Et subiungitur in fine : "Quicumque aliud addiderit, anathema sit": unde iudicant nos anathematizatos.

3. Item, Leo III scripsit in tabulis argenteis Symbolum illud et reposuit iuxta altare B. Pauli : et ibi similiter non est appositum. 4. Item, quaerunt Graeci: Unde hoc habuerunt Latini? Si enim, Inquiunt, illis revelatum fuit, quare non et nobis?

Respondeo: 1. Ad illud quod primo opponitur quod non invenitur in Evangelio , respondendum est interimendo. Nam, etsi non invenitur scriptum secundum vocem, invenitur tamen secundum intellectum, cum dicitur : Spiritum Veritatis, id est Filii. Si enim est Spiritus Veritatis, aut quia Spiritus est a Veritate aut quia Veritas a Spiritu. SI quia Veritas a Spiritu, error est: non enim Filius est a Spiritu: si enim esset, sic diceretur Spiritus Veritatis sicut dicitur Pater Filii. Si quia Spiritus est a Veritate, quae est Filius, hoc idem est dicere quod procedit a Filio . 2. Ad secundum respondet Magister, In Sententiis : " Qui aliud addiderit, anathema sit: aliud, id est contrarium ". Quod confirmatur auctoritate Apostoli, Gai. 1,9: Si quis vobis aliud evangelizaverit, anathema sit ". Non dixit si quis aliud addiderit . Nam si sic, sibi praeiudicasset Apostolus, sicut dicit Augustinus . Cupiebat enim venire ad quosdam, quibus scribebat, I ad Thess. 3,10, ut suppleret quae fidei illorum deerant. Sed qui supplet quod minus est addit, non quod inerat tollit". Aliud ergo contrarium intellige.

3-4. Ad tertium et quartum respondet Anselm u s, in libro De processione Spiritus Sancti : Graeci Latinis opponunt: unde Latini accipiunt quod Spiritus Sanctus procedit a Filio, et quare, si expediebat, non fuit eis intimatum? Respondet quod "necesse erat propter quosdam minus intelligentes, quia non animadvertebant in illis, quae universa credit Ecclesia, contineri, et ex iis sequi Spiritum Sanctum de Filio procedere, ne forte hoc credere dubitarent. Quoniam ergo necessitas eos compellebat, et nulla ratio prohibebat et fides vera admittebat, fideliter asseruerunt Latini quod credendum esse cognoscebant. Scimus enim quod non omnia quae credenda nobis sunt ibi dicta sunt: non enim ibi dicitur ad inferos descendisse, quod verum communiter credimus. Nimis enim erat difficile (Latinis eorum episcopos) ad consulendum de hac re recolligere", maxime cum seiuncta essent Concilia: t necesse: unde non dubitabant in quaestionem adducere ".

III. Quaeritur utrum absolute sit concedendum Spiritus Sanctus procedit a Filio

Respondet Anselmus, in libro De processione Spiritus Sancti : Quamvis non dicatur Spiritus Sanctus procedit a Filio per se, bene tamen dicitur Spiritus Filii sicut bene dicitur Splendor procedit ^ a sole et radio , non tamen dicitur splendor procedit" a radio per se sed splendor radii L

Contrarietas autem Graecorum et Latinorum sic solvitur: idem enim credunt, sed non eodem modo proferunt. Principium autem contrarietatis in prolatione ortum est ex diversa comparatione accepta a creatura. Unde ad hoc nota quod est verbum interius et exterius: verbum interius cogitatio vel intellectus, verbum exterius sermo est. Similiter et spiritus duplex, interior et exterior: interior spiritus amor est, exterior AEV. Latini ergo, sicut Augustinus et alii, exemplificantes de Verbo increato et Spiritu increato, comparant spiritum interiorem ad verbum interius: Graeci vero, sicut Damascenus, comparant spiritum exteriorem ad verbum exterius. Et hoc est quod dicit Augustinus : In trinitate creata primo accipitur mens, deinde verbum sive cogitatio, quia cogitatio mente concepta verbum dicitur; relinquitur ut ex utroque spiretur affectus sive amor: mens Patri attribuitur, verbum Filio, amor Spiritui Sancto. Ex hoc ergo Latini dicunt Spiritum Sanctum ab utroque procedere sicut amorem ex mente et verbo interiori sive cogitatione. Damascenus sic:Primo est intellectus, deinde verbum exterius, scilicet vox, spiritus autem vehiculum est verbi: intellectus enim format vocem, et in ipsa f voce spirata ostenditur intellectus. Ecce intellectus Patri attribuitur, verbum Filio, spiritus Spiritui Sancto. Sicut ergo viderunt Graeci quod ab intellectu procedit spiritus et vox, ei non spiritus a voce, sic a Patre procedit Filius et Spiritus Sanctus, et non a Filio Spiritus Sanctus.

D. - Quaeritur quare in Symbolo isto omittatur communio Sanctorum.

Ad quod potest responderi quod intelligitur per hoc quod dicit " Unam, sanctam, catholicam " etc. Una enim est Ecclesia, non solum fide et caritate, sed sacramentorum participatione, quae est communio sanctorum f .

Quaeritur, cum septem sint sacramenta, quare fit mentio solum de Baptismo in hoc Symbolo et non de aliis sacramentis.

Ad hoc potest responderi, quoniam non fuit necesse ponere alia sacramenta. Alia enim sacramenta a laicis dari non possunt, illud autem sacramentum ab omnibus datur in necessitate. In Symbolo ergo, quod ad omnes pertinet, non fuit necesse ponere sacramentum nisi illud quod ab omnibus potest in necessitate ministrari.

Quaeritur quare dicitur "unum Baptisma".

Et ad hoc respondendum quoniam illud notabile est propter haereticos, qui dicunt: quotiens homo peccat, Baptismum debere repeti. Contra quos Apostolus, ad Eph. 4,5: Una fides, unum Baptisma.

TITULUS III. 707

DE SYMBOLO ATHANASII

Determinato de duobus Symbolis in duabus distinctionibus, restat exposito Symboli Athanasii. Dividitur autem in tres partes: in prooemium, tractatum et epilogum.

Prooemium.

Prooemium continet tria, utilitatem, materiam, necessitatem. Utilitas notatur , cum dicitur " Quicumque vult" etc. , in hoc redditur auditor benevolus. - Materia Symboli, quae est fides catholica, monstratur, cum dicitur "Ante omnia opus est" etc: unde Hebr. 11,6: Accedentem oportet credere quia est et quia remunerator est , in hoc redditur auditor docilis.

Necessitas tangitur, cum dicitur "Quam nisi quisque " etc. S, et in hoc redditur auditor attentus.

Et sic sumitur prooemium in duobus versibus. Hoc tamen notandum quod primus versus trahit ad amorem " Quicumque vult salvus esse",- secundus terret per poenam, cum dicitur " Absque dubio" etc.

Quaeritur de hoc quod dicit "Vult salvus esse", quia, cum "nihil sit in potestate nostra tantum quantum voluntas ", sicut dicit Augustinus , videtur quod in potestate nostra sit salvum esse.

Contra: Ad Rom. 7,18 dicitur: Velle mihi adiacet, perficere autem non invenio.

Solutio: Ad Hebr. 12,15? Videte ne quid desit gratiae Dei. Ex hoc trahitur quod, si facit homo quod in se est, Dominus infundit ei gratiam, quae est pignus salutis .

Quaeritur de differentia illorum duoram: "Inviolatam, integram ".

Ad hoc dicendum quod integritas respicit id quod credendum est; "inviolatam " quod operandum, Iac. 2,26: Fides sine operibus etc

Tractatus.

Hic incipit tractatus "Fides autem catholica" etc, qui dividitur in duas partes. In prima parte describuntur ea quae sunt credenda de divinitate; in secunda parte, ea quae sunt credenda de humanitate, quae incipit ibi: " Sed necessarium est " etc.

Pars prima - Credenda de divinitate.

Prima pars continet tres partes. In universali ostenditur primo quod credenda sit in unitate essentiae Trinitas et in Trinitate unitas: secundo, agitur de unitate essentiae; tertio, de distinctione personarum.

Prima pars continet quatuor versus. Primus instruit ad cultum divinum: " Fides autem catholica haec est" etc; secundus confundit errores Sabellii et Arii simul" Neque confundentes personas " etc: tertius ostendit distinctas esse personas, contra Sabellium "Alia est enim persona Patris "; quartus ostendit simplicitatem essentiae personarum, scilicet Patris et Filii et Spiritus Sancti "Sed Patris et Filii, et Spiritus Sancti una est divinitas ".

A. - Contra haereticos monstratur unitas essentiae in trinitate personarum, multiplici exemplo creaturae.

Augustinus ponit tale exemplum: memoria, intelligentia , voluntas: haec tria sunt: sunt enim tres vires animae, sed in una essentia, quae est anima .

Item, Anselmus, De incarnatione Verbi : Fons, rivus, stagnum, haec tria sunt, et unum non est alterum. Nam fons non I est rivus, et sic de aliis : item, a fonte rivus est et non e converso: ab utroque fluvius, et non e converso, et tamen sunt una aqua et una res. - Item , Hebr. 1,3: Splendor gloriae. Sol et splendor et calor tria sunt et una res: l splendor, ab utroque calor. - Item, Deuter. 4,24: Deus noster ignis est consumens. In igne tria sunt: carbo, flamma, et calor: unum non est alterum, et sunt res una: a carbone flamma, et non e converso: ab utroque calor.

Item, exemplum Dionysii, De divinis nominibus : "Coniunguntur tres candelae-, tres sunt candelae accensae singulariter et unum est lumen: nemo enim posset dividere in lumine illarum ".

Item, exemplum Iudaei conversi : Fiant tres plicae in panno uno: tres plicae sunt singulariter, unus tamen est pannus.

Item, exemplum generale ponit Augustinus, in libro De anima et spiritu : "Tria haec omni existenti insunt: essentia qua sunt, species qua differunt, usus quo proficiunt, quasi vestigia Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti^". Ista eadem aliis nominibus nominantur ab Augustino : modus, species et ordo: in libro Sap. 11,21 dicuntur numerus, pondus^, mensura. Habes ergo exemplum generale in vestigiis Trinitatis, quae apparent in omni creatura.

Habes etiam exemplum speciale in creatura spirituali, scilicet anima: habet enim trinitatem potentiarum, cum sit simplex in essentia scilicet vegetabilem, sensibilem, rationalem: item, secundum aliam assignationem, concupiscibilem, irascibilem et rationalem: item, secundum aliam, mentem, notitiam et amorem, sive memoriam, intelligentiam et voluntatem.

Item, in omni creatura corporali, naturali et artificiata: naturali superiori sive caelesti, sicut in sole: inferiori, sicut in elementis, in igne et aqua: in artificiata, ut in panno.

B. - Sequitur de unitate essentiae specialiter, de qua profitemur in praesenti tria per modum privationis, (tria per modum positionis.

I. Tria per modum privationis) haec sunt: "Increatus, immensus, aeternus ". Per hoc quod dicitur "increatus" privatur causalitas: per hoc quod "immensus", situs et figura: Per hoc quod " aeternus ", durationis terminus. Et sic removetur ab eo omnis parvitas creaturae. Parvitas enim creaturae in tribus ostenditur. Primo, in hoc quod creata est et habet causam, et hoc removetur, cum dicitur " Increatus Pater, increatus Filius " etc, ex quo monstratur causa omnium non habens causam. Secundo ostenditur parvitas creaturae in hoc quod circumscripta est tempore et loco, quod removetur cum dicitur "Immensus Pater, immensus Filius"" etc, ex quo relinquitur quod eius essentia est infinita. Tertio ostenditur creaturae parvitas in hoc quod habet durationis suae terminum: vel ex parte utraque, scilicet principii et finis, sicut res temporales, quae habent principium et finem: vel ex parte aliqua, ut res perpetuae, quae principium habent, licet non finem, ut sunt angeli et animae, caelum et terra. Istud totum removetur, cum dicitur "Aeternus Pater, aeternus Filius " etc.

Nota differentiam inter aeternum et perpetuum et temporale. Temporale est quod habet principium et finem: aeternum, quod caret principio et fine, sicut Deus: perpetuum , quod habet principium, sed caret fine.

Sed quia ostensum erat ista tria nomina increatum, immensum, aeternum fj convenire singulis personis, ne crederetur quod essentia triplicetur secundum tres personas, subiungit: "Et tamen non tres aeterni, sed unus aeternus ". Et hoc est quod dicit B o e t h i u s, in libro De Trinitate : Philosophi, inquit, ita arguunt: Socrates est homo, Plato est homo: ergo Socrates et Plato sunt homines, non homo: duarum enim repetitio unitatum pluralitatem facit. Sed theologi e contra arguunt: Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus Sanctus est Deus: ergo Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus, non dii: trina enim repetitio non facit hic numerum.

II. Sequuntur tria per modum positionis, omnipotens, Deus, Dominus: "Omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus ".

Contra opponit haereticus: Non est omnipotens, qui omnia non potest: d Deus non potest mentiri nec prava agere: ergo non est omnipotens.

Respondet Augustinus quod potentia peccandi non esf potentia, sed impotentia: nec peccare est facere, sed deficere: peccatum enim est actus incidens ex defectu boni.

Sed adhuc opponit haereticus: Non potest comedere nec bibere: hoc autem posse est posse .

Respondet Augustinus , quod possent rere defectivum est posse et imperfectum et diminutum : omnis autem defectus et diminutio longe relegata est a Deo; et quamvis Deus posset haec et operetur in aliis, haec tamen ei non attribuuntur. Ipse enim est qui operatur omnia in omnibus : ab eo enim accepit creatura quod haec possit: non autem ei attribuuntur, quia sonant in defectum et indigentiam.

Contra: Rom. 8,26: Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus, Glossa : "Postulat, id est postulare facit". Quaeritur ergo, cum verbum postulandi sonet indigentiam, et tamen attribuitur Deo, quia Deus operatur illud per creaturam, quare non similiter attribuuntur ei omnia alia, ut diceretur Deus comedit , quia comedere nos facit.

Ad hoc respondetur quod, cum sit duplex creatura, corporalis et spiritualis, actus spiritualis creaturae magis ei ^ conformantur et conveniunt, et ideo ipsi attribuuntur: actus vero corporalis creaturae propter sui elongationem et dissimilitudinem Deo non conveniunt, quamvis ipse operetur illa s.

Quaeritur: Cum tria sint nomina essentialia generalia, quae aliquando appropriantur tribus personis, potentia , sapientia, bonitas, sicut profitemur in Symbolo isto " Omnipotens Pater, omnipotens Filius" etc. , quare similiter non profitemur : sapiens Pater, sapiens FUius etc, bonus Pater, bonus Filius etc?

Responderi potest quod ista duo intelliguntur per duo sequentia. In hoc enim nomine Deus intelligitur sapientia: in hoc nomine Dominus bonitas. Deus enim Graece interpretatur Beds, quod est videns sive cognoscens. Sapientia ergo notatur, cum dicitur "Deus Pater" etc: bonitas in Domino', quoniam eius est regere et conservare et protegere, quod ad bonitatem pertinet: unde bonitas intelligitur, cum dicitur " Dominus Pater, Dominus Filius" etc.

Quaeritur: Cum dominus relative dicatur ad servum, relativa autem posita se ponunt etc,

sequitur ergo: si servus est, dominus est, et, si servus non est, dominus non est. Ergo, eodem addito utrobique, adhuc sequetur: ergo si non fuit servus ab aeterno, nec Dominus ab aeterno. Respondeo per distinctionem. Nam hoc nomen Dominus potest significare dominium habitu, et tunc non dicitur relative, sed absolute: vel potest significare dominium actu, et tunc dicitur relative. In prima ergo significatione concedendum est quod Deus sit Dominus ab aeterno, in secunda non.

III. Sequitur: "Quia sicut singillatim unamquamque personam ".

Expone sicut prius . Additur enim istud ad significandum quoniam, quamvis praedicta conveniant singulis personis per se, singulariter tamen et non pluraliter conveniunt omnibus simul sumptis.

C. - Sequitur distinctio personarum: "Pater a nullo est factus " etc

I. Pater distinguitur hic ab aliis duabus personis per duo: per paternitatem et innascibilitatem. Paternitas intelligitur per hoc quod dicitur " Pater ": innascibilitas per hoc quod sequitur" "a nullo est factus " etc, et removetur a Patre omnis modus essendi ab alio. Quaedam enim sunt a Deo de materia, et haec dicuntur facta proprie : ad horum differentiam dicitur Pater "non factus". Item, quaedam sunt ab alio non de materia, et hoc dupliciter. Nam quaedam sunt a Deo de nihilo et haec sunt creata, ad quorum differentiam dicitur " nec creatus ". Quaedam autem sunt ab alio, ut de sua substantia, non materialiter, sed substantialiter, ut filius a patre: ad horum differentiam dicitur " nec genitus ", Pater igitur nullo modo est ab alio, nec per factionem, ut naturalia et artificialia, nec per creationem, ut creata, sicut sunt prima materia, angelus et anima, nec per generationem, ut filius .

Sed obicitur: Cum per hoc distinguatur Pater sufficienter ab aliis personis, et omnia ista conveniant Spiritui Sancto - a nullo enim factus est nec creatus nec genitus

videtur quod Spiritus Sanctus et Pater sint eadem persona.

Respondendum quod ingenitum dicitur duobus modis, scilicet negative sive privative simpliciter, et tunc ingenitum est nongenitum " nec dicit aliquam dignitatem, et sic convenit Patri et Spiritui Sancto. Vel dicitur privative cum positione quadam, ut sit sensus: ingenitum, id est nongenitum et alius ab eo genitus, et hoc modo dicit dignitatem. Isto sensu non convenit Spiritui Sancto , sed est necessario distinguens Patrem ab aliis personis. Eodem modo potest nongenitum distingui. Et hoc habetur plene determinatum Tractatu de Trinitate, inquisitione De notionibus, libro primo .

II. Sequitur "Filius a Patre solo est, non factus nec creatus" etc.

Filius distinguitur ab aliis duabus personis per proprietatem generationis, cum dicitur genitus "a Patre solo". In hoc quod dico "non factus nec creatus" privatur omnis modus causalitatis effectivae. Omnis causa efficiens aut operatur ex materia praeiacenti aut sine materia praeiacenti ex nihilo, sicut solus Deus, et istud dicitur creare; inde sic: Filius a Patre est: ergo Filius habet principium vel est a principio.

Opponit ergo haereticus: 1. Pater est principium Filii: ergo Filius est principiatum, a correlativis: sed omne principiatum est factum vel creatum: ergo Filius est factus vel creatus.

2, Item, Pater est principium Filii: sed principium est primam causa causarum: ergo Pater est causa Filii: ergo Filius est creatus, et sic ut prius.

Ad hoc respondeo quod hoc nomen principium , aliter accipitur in natura, aliter in Theologia. Sicut enim dicit Philosophus , descendunt nomina sicut descendunt scientiae, similiter dicendum quod ascendunt sicut ascendunt scientiae. Quia ergo scientia naturalis inferior est consideratione theologica, districtius accipiuntur in ea nomina quam in Theologia, quae superior est . Ratio enim huius nominis principium in Naturali philosophia est quod est prima causarum, et ita hoc nomen principium sonat in causam. In Theologia vero communius accipitur, ita ut non accipiatur solum in ratione causae, sed dicatur principium a quo est aliud . Fallacia ergo consequentis est in Theologia, si inferatur: Pater est principium Filii: ergo causa , a superiori ad inferius affirmando. Similiter intelligitur quod hoc nomen principium in natura relative sumitur ad principiatum: in Theologia vero aliquando absolute, aliquando relative; et ideo non sequitur: Pater est principium Filii: ergo Filius principiatum . Profanae enim novitates verborum devitandae sunt, secundum Apostolum, I Tim. 6,20. Et ita solvitur primum et secundum.

III. Sequitur " Spiritus Sanctus a Patre et Filio " etc.

Proprietas, per quam distinguitur ab aliis personis Spiritus Sanctus est processio, de qua dictum est supra . Sed hic notandum est quod sicut ille exitus sive relatio, qua Filius exit a Patre, dicitur generatio, sic exitus, quo Spiritus Sanctus exit ab utroque, dicitur processio: et ideo sicut Filius genitus, sic Spiritus Sanctus procedens.

IV. Distinctis personis, (sequitur) " Unus ergo Pater ".

Hoc planum est et sequitur ex praedictis . -Sed ne crederetur ex eo quod dictum est unam personam esse ab alia, ut Filium a Patre et Spiritum Sanctum ab utroque, quod in hac Trinitate esset prius aut posterius, sequitur "In hac Trinitate nihil prius aut posterius " etc. A ugustinus evacuat omnes errores haereticorum, qui fuerunt de Trinitate, sic dicens: " Nihil creatum aut serviens in Trinitate credendum est, ut vult Dionysius Arianus: nihil inaequale, ut vult Eunomius: nihil gratiae coaequale, ut Eutychius: nihil posterius, anterius ver maius vel minus, ut Arius: nihil extraneum aut officiale alteri, ut Macedonius: nihil persuasione aut subreptione insertum, ut Manich a e u s: nihil corporeum, ut Melito et Termanus : nihil corporaliter effigiatum, ut Anthropomorphus et Vadianus: nihil invisibile sibi, ut Origenes: nihil creaturis visibile, ut Fortunatus: nihil moribus aut voluntate divisum aut diversum, ut Marcion: nihil de Trinitatis essentia ad creaturas deductum, (ut Plato et Tertullianus): nihil officio singulare nec alteri incommunicabile ut Origenes: nihil confusum, ut Sabellius, sed totum perfectum ex uno: et unum, non tamen solitarium, ut (Praxeas et) Silvanus". Ecce quindecim errores evacuat Augustinus.

V. Recapitulatio itaque brevis eorum quae dicta sunt superius "Ita ut per omnia, sicut iam supra dictum est ".

Et sic sumitur prima pars huius Symboli, scilicet quae pertinet ad ea quae de Trinitate credenda sunt .

Pars secunda - Credenda de humanitate.

Sequitur secunda pars, in qua agitur de humanitate.

A. - Et in capite istius ostendit fidem humanitatis necessariam esse ad salutem, cum dicit " Sed necessarium est " etc.

1. Quaeritur ergo de philosophis utrum omnes S sint damnati universaliter. Eis enim sacramentum incarnationis non fuit revelatum .

Quod non sint iuste damnati, probatur sic: nullus peccat in eo quod vitare non potest : haec ignorantia de Deo incarnando erat eis invincibilis, quia certificati non erant per revelationem nec poterant venire in cognitionem huius rei per naturalem rationem: ergo hoc " ignorando non peccaverunt Similiter est quaestio de aliis gentilibus, qui fuerunt ante incarnationem .

2. Quaeritur etiam de Iudaeis simplicibus, qui non habebant notitiam Prophetarum et Legis. Constat enim quod non habuerunt notitiam incarnationis. Damnabunturne ergo universaliter?

Probatio quod sic. Augustinus : "Nec vixerunt nec vivent sine fide incarnationis Christi. Profecto quod scriptum est Act. 4,12: Non est aliud nomen sub caelo , in quo oporteat nos I

salvari, ex illo tempore valet ad salvandum genus humanum, quo in Adam vitiatum est". Gregorius, Super Ezechielem : "Et qui praeibant et qui sequebantur clamabant: Hosanna filio David , quia omnes electi , qui in Iudaea esse potuerunt sive qui nunc in Ecclesia sunt, in Mediatorem Dei et hominum crediderunt et credunt".

3. Quaeritur etiam de surdo baptizato. Quamvis: per naturalem rationem suam possit habere fidem de divinitate, iuxta illud Psalmi : Scitote quoniam Dominus ipse est Deus etc, non potest tamen per naturalem rationem de humanitate fidem habere.

Ad haec per ordinem respondendum est sine praeiudicio.

1. Ad primum respondet Apostolus de philosophis, Rom. 1,21: Cum cognovissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt: et sequitur : Obscuratum esf insipiens cor eorum: dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt. Mali ergo philosophi, qui sibi usurpant gloriam quae Dei est, excaecati sunt: nec est eis facta revelatio incarnationis: "tumor enim mentis obstaculum est veritatis ", ut dicit Gregorius . De bonis vero sic credo quod eis facta fuerit revelatio, vel per Scripturam, quae apud ludaeos erat, vel per prophetiam vel per internam inspirationem, sicut fuit de Iob et amicis eius: Dominus enim superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, Iac. 4,6. Similiter et de aliis simplicibus gentilibus intelligendum est .

2. De simplicibus vero Iudaeis solutum est supra . Nam , sicut dicitur in Sententiis , quod omnes electi ex eis habuerunt fidem incarnationis, sed aliter quam docti. Quod enim illi explicite cognoscebant per Scripturas, isti implicite, ut crederent quod credit Ecclesia.

3. De surdo vero potest dici quod, si lumen gratiae non fuerit extinctum per peccatum, cum venerit ad perfectam aetatem, necessario gratia baptismalis docebit eum de omnibus, vel implicite vel explicite credenda, scilicet ut credat quidquid credit Ecclesia, si conferre potest et percipere quid sit Ecclesia. Si autem non, potest sanctificatio baptismalis sufficere ad salutem sibi sicut parvulo .

B. - Sequitur " Est ergo fides recta" etc Ista pars dividitur in quinque partes. In prima agitur de incarnatione: in secunda de passione: in tertia de ascensione et de adventu ad iudicium: in quarta de resurrectione mortuorum : in quinta de praemio bonorum et poena malorum.

I. Prima pars ostendit duo: primo scilicet, duas naturas in Christo perfectas et veras, divinam scilicet et humanam: secundo, ostendit unitatem personae in duabus naturis. Dicit ergo "Est ergo fides catholica ", scilicet tunc planum est quod dicit "Deus est ex substantia Patris".

Quaerit haereticus: Una simplicissima est essentia Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Si ergo Filius est incarnatus, et Pater et Spiritus Sanctus est incarnatus.

Respondet Anselmus, in libro De incarnatione Verbi , instans tali exemplo: Fons, rivus, stagnum, tria haec unum sunt et una aqua; rivus a fonte, stagnum ab utroque: sed rivus est fistulatus. Et argumentetur: Fons, rivus, stagnum, sunt una aqua, et rivus est fistulatus: ergo fons et stagnum. Non valet: similiter nec illud.

Item, aliud exemplum: Vegetabilis, sensibilis, rationalis sunt idem in essentia vel substantia: in homine enim est una anima. Si ergo sensibilis et vegetabilis corpori commiscentur, ergo et rationalis. Non sequitur. Quamvis enim sint una essentia sive substantia, tamen potentiae sunt diversae, secundum quas differt esse separatum a corpore et coniunctum. Unde eadem secundum substantiam anima vegetabilis et sensibilis corpori coniungitur, separatur autem secundum vim rationalem. Sic una substantia Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sed f tres personae diversae: et divinitas" in persona Filii incarnata est, non in persona Patris vel Spiritus Sancti.

Quaeritur quare Filius magis quam Pater vel Spiritus Sanctus incarnatus sit.

Ad hoc respondet Augustinus : "Non Pater carnem assumpsit nec Spiritus Sanctus, sed Filius tantum, ut qui erat in divinitate Dei Patris Filius, ipse fieret in humanitate hominis filius, ne nomen filii ad alterum transiret, qui non esset natura filius vel nativitate. Et sic veritas geniti non adoptione nec appellatione, sed in utraque natura filii nomen haberet nascendo, et esset verus Deus, verus homo, verus filius ". Alias rationes invenies in principio tertii Sententiarum, usque ad illum locum: "Planum est ".

"Aequalis Patri secundum divinitatem " etc.

Quaeritur utrum de Filio secundum divinitatem possit dici quod Pater maior est eo, sicut ipse dicit in Ioan. 14,28: Pater maior me est -, ergo inaequalis Patri: quod error est.

Ad hoc respondet Hilarius, in libro De Trinitate : " Pater maior est Filio generatione, non genere: tamen Filius minor Patre ". Haec ratio est quod maior non sumitur comparative, sed absolute, et significat auctoritatem in Patre, qua a nullo est et a quo alius, ut dicitur maior civitatis, non tamen maior est aliquo cive in persona, immo cuilibet civi est aequalis.

Sequitur secundum, in quo ostenditur unitas personae in duabus naturis "Qui licet Deus sit" etc. In hoc versu removentur tres errores, quia ostenditur unitas personae Christi in duabus naturis, et hoc removet errorem haereticorum mentientium duas personas esse in Christo. Secundus error removetur, cum dicitur " Unus autem non conversione " etc.: dixerunt enim mutationem in Deo factam, cum factus est homo. Tertius error removetur, cum dicitur " Unus omnino, non confusione " etc.: dixerunt enim f confusas esse naturas, divinam scilicet et humanam, ut una substantia esset Christus Deus et homo. Contra quod fides catholica dicit "Non confusione substantiae " etc. Et probat hoc exemplo: " Nam sicut anima rationalis et caro " etc. Duae enim substantiae penitus impermixtae, corpus et anima rationalis, sunt unus homo, una persona, sic divina et humana natura in Christo una persona.

Nota. Augustinus errores haereticorum contra humanitatem assumptam ita evacuat, dicens: "Natus est Filius Dei ex homine, non per hominem, et non ex virili semine et ex coitu, (sicut Ebion) sed carnem ex Virginis corpore trahens et non de caelo secum afferens, sicut Marcion et Origenes affirmant: nec in phantasia, id est absque carne, sicut Valentinus: neque putative imaginatum, sed corpus verum: non tantum carnem (ex carne), sicut Marcianus , sed anima cum ratione sua et caro l cum sensibus suis, per quos sensus in passione sua et ante passionem dolores carnis suae sustinuit. Neque sic natus est de Virgine ut divinitatem homo nascendo acciperet, quasi antequam nasceretur de Virgine, Deus non fuerit, sicut Artemon , (Berillus) et Marcellus docuerunt, sed aeternus, homo Deus de Virgine natus ". Augustinus, in libro 83 Quaestionam, quaest. 11 , contra haereticos mentientes corpus Christi fuisse phantasma: " Si phantasma fuit corpus Christi, fefellit Christus: et si fallit, veritas non est; est autem veritas Christus: non ergo phantasma fuit corpus eius ".

Quaeritur de hoc "Sicut anima rationalis " etc. Si anima et caro sunt^ partes hominis, id est totius compositi, ergo Deus et homo sunt partes Christi, quod est error: omnis enim pars, in quantum pars, diminuta est, quia caret integritate totius: sic ergo esset Deus diminutus.

Ad hoc respondetur, ad Rom. 1,3, super illum locum: Qui factus est ei ex semine David etc, Glossa : "Non ex duabus naturis una facta est natura composita: Christus vero una persona est geminae substantiae, nec tamen Deus vel homo pars huius personae dici potest. Alioquin

Dei Filius, antequam formam servi acciperet, non erat totus, et crevit, cum homo divinitati eius accessit". Respondendum ergo quoniam non est penitus simile, et ita est ibi fallacia consequentis: idem enim est acsi diceretur ^st simile quoad hoc, ergo est simile quoad omnia V

II. Sequitur "Qui passus est pro salute nostra " etc.

Istud expositum est supra , usque ad? illum locum " Ad cuius adventum ".

Hic quaerit Augustinus quare Christus tam ignominiose mortuus est Unde, in libro De Symbolo :" De cruce eius quid loquar ? Quid dicam? Christus tale genus mortis elegit, ut aliquod genus mortis martyres non formidarent ". Unde, in libro De vera religione : "Satellites voluptatum divitias appetebant, pauper esse voluit: honoribus inhiabant, rex fieri noluit: mortem metuebant, morte damnatus est: ignominiosum genus mortis crucem horrebant,.crucifixus est Non enim ullum peccatum committi potest, nisi dum appetuntur ea quae ille contempsit aut fugiuntur ea quae ipse sustinuit".

III. Sequitur "Ad cuius adventum omnes homines " etc.

Augustinus, De ecclesiasticis dogmatibus, cap. 6 : " Erit resurrectio mortuorum omnium, sed una et semel, non prima iustorum, secunda peccatorum, ut fabula est somniatorum, sed una omnium. Et si id resurgere dicitur quod cadit caro ergo nostra in veritate resurget, sicut in veritate cadit et non, secundum Origenem, immutatio corporum erit, id est aliud, non corpus novum pro carne, sed eadem quae corruptibilis cadit, tam iustorum quam iniustorum, resurget incorruptibilis". Item, in eodem, 9 cap. : " Non est alia resurrectio futura post generalem, quam Origenes delirat ut daemones vel impii homines post tormenta quasi suppliciis expurgari, vel illi in angelicam redeant qua creati sunt dignitatem, vel isti iustorum societati donentur, eo quod hoc divinae pietati conveniat, ne quid de rationalibus creaturis pereat, sed quolibet modo salvetur Nos credamus ipsi iudici omnium et retributori iusto, qui dixit : Ibunt impii in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam, ut percipiant fructum operum suorum ".

Epilogus.

Sequitur epilogus: " Haec est ergo fides catholica " etc. Repetitur materia, cum dicitur " Haec est fides " etc.: et subditur comminatio, cum subditur " Quam nisi quisque " etc.

Quaeritur quae sit differentia inter ista duo, "fideliter" et "firmiter", quia unum sufficere videtur.

Respondeo: Per hoc quod dicitur "fideliter" notatur fidelitas et rectitudo in motu fidei , quae est assentire primae Veritati propter se ipsam; per hoc quod dicitur "firmiter" notatur modus caritatis, qui est annexus fidei. Purificatur enim anima per fidem, Act. 15,9: Fide purificans corda eorum ,- sed firmatur per caritatem, cum scilicet fides per dilectionem operatur, sicut dicitur ad Gal. 5,6: unde in Cant. ultimo, 6: Fortis est ut mors dilectio.

Et sic terminatur istud Symbolum.

EXPLICIT LIBER TERTIUS.