Caput I. S. Hieronymi de Juvenco testimonia expenduntur. Opinio de religioso cultu olim Juvenco praestito rejicitur.

0011A

1 1. Post Prudentium et Dracontium ad vetera exemplaria recognitos et, quoquo modo potui, illustratos, non tam a me reddenda est ratio, cur nunc Juvencum simili cultu ornatum edam, quam cur tamdiu distulerim, aut alios illi praetulerim. Est enim Juvencus, ut poetarum christianorum omnium, quos inter Latinos quidem exstitisse certo novimus, antiquissimus, ita etiam nitore verborum, Elegantia styli, et veteri quadam simplicitate, ad divinum sui carminis argumentum plane accommodata, praestantissimus. In ejus autem poemate non solum mirari licet 0011B primam, saltem inter Latinos, quatuor evangeliorum concordiam, ad cujus imitationem innumerae aliae postea prodierunt, verum etiam peculiares quasdam interpretationes sacrarum litterarum vetustate sua commendabiles, varietatem praeterea lectionis in volumine Evangeliorum, quo ille suo tempore, ineunte scilicet saeculo IV, utebatur.

2. Verum Prudentio principatum inter poetas christianos, quem olim libens cum plerisque asserui ob mirabilem rerum et carminum varietatem, acutissimum ingenium, ingentes spiritus 2 poeticos, et singularem doctrinam, nec nunc quidem negare, aut in dubium revocare est animus. Ut autem proxime post Prudentium e mea manu prodiret Dracontius, illa me ratio impulit, quod hujus carmina duabus 0011C partibus auctiora, quam quae antea prodierant, in codicibus mss. a me reperta, ex quibus omnino alius Dracontius apparet, multo majorem utilitatem studiosis doctrinae et antiquitatis sacrae mihi visa sunt allatura, quam commentationes ullae meae in alios christianos poetas, in quorum poesi vix aliud agere licet, nisi veterem lectionem, codicibus optimae notae inspectis, constituere.

3. Deterrebat me etiam ab editione Juvenci majestas ipsa argumenti. Quod si usu et exercitatione in hoc genere aliquid profeci, id totum in Salvatoris 0012A nostri gestis dictisque enarrandis conferendum quidem a me esse intelligo; sed adjumentum hoc valde exiguum ad tantum onus subeundum esse facile perspicio, cum istiusmodi tractationem non nisi timide et pedetentim quivis quamvis experientissimus debeat aggredi. Sequar igitur ducem Juvencum non quidem passibus aequis, sed tamen ut potero. Commentationes in Sedulium, Aratorem, aliosque sacros poetas in aliud tempus differam, ne mihi aliquis exprobret, quod Antonio Nebrissensi Nicol. Antonius objiciebat Biblioth. vet. l. II, c. 4, part. 1, num. 114: Nullum vero hactenus habuisse Juvencum, qui criticae industriae, aut explicationis facem, qua indiget, ei praeluceret, praeter unum Barthium ex parte aliqua, et Fabricium levi manu in re usum, eo magis 0012B miror, quod cum Antonius Nebrissensis noster, qui potuit, debuitque una cum Sedulio et Aratore multo magis Juvencum civem suum commendare piis lectoribus a se explanatum, in Sedulio quidem industriae suae operam posteritati transmiserit, in Aratorem commentaria parata se habere alicubi testatus fuerit: Juvenco autem Hispano nullus suppetias ivisse referatur. Ne vero meo mori desim, his Prolegomenis complectar quidquid de eo, de ejus operibus, codicibus mss., editionibusque, multis in locis dispersum collegi.

4. Non exigua laus Juvenci est, quod a S. Hieronymo non semel nec perfunctorie laudatus fuerit: neque enim de ejus 3 vita quidquam aliud exploratum habemus, quam quod de eo tradidit Hieronymus. 0012C Ita ergo praeclarus hic doctor de Vir. illustr. cap. 84, tom. II, col. 909: Juvencus, nobilissimi generis, Hispanus presbyter, quatuor Evangelia hexametris versibus pene ad verbum transferens, quatuor libros composuit, et nonnulla eodem metro ad sacramentorum ordinem pertinentia. Floruit sub Constantino principe. In quodam Juvenci codice hoc testimonium exprimitur cum aliqua varietate, ut referam num. 50.

5. Vallarsius in notis animadvertit, ex ipso gentilitio nomine satis apparere, Juvencum fuisse nobilissimi 0013A generis, quia in libris antiquis, Jureto teste, appellatur C. Vettius Aquilinus Juvencus. Certe Hieronymi testimonium de nobili genere Juvenci probatione non indiget. Verum argumentum aliquod pro eadem nobilitate non quidem omnino perspicuum, sed probabile petitur ex quatuor nominibus, quibus in vetustis membranis insignitus est Juvencus. Haec autem nomina non eodem modo ab omnibus efferuntur. Joannes Albertus Fabricius in Biblioth. Lat. libr. IV, cap. 2, ex Jureto pag. 273, ad Symmach., et Paulo Colomesio in Paralipomenis ad Chartophylacem Guilielmi Cavei, et ad dialog. 5 Gyraldi de poetis, integrum Juvenci nomen ait esse Aquilinus Caius Vettius Juvencus.

6. In codicibus mss. referendis, num. 306 et 0013B seqq., modo profertur appellatio C. Vectii Juvenci, modo Aquilini Juvenci, modo Q. Vetti Aquilini Juvenci, modo Gai Vecti Aquilini, modo C. Vettii Aquilini Juvenci, modo C. Vetii Aquilini Juvenci, modo C. Vectii Aquilini Juvenci. Remigius Ceillierius, de Script. eccl. tom. IV, asserit, ejus nomen in quibusdam mss. esse Aquilinus Caius Vettius. Neque omittendum, in duobus codicibus manuscriptis Florentinis addi V. C., quae notae innuunt virum clarissimum: de quo titulo dixi ad Prudentium, in Prolegom. num. 50 seq. Sed, ut ego suspicor, Juvencus vir clarissimus non a veteribus, sed a recenti aliquo librario vocatus est. In codice Vaticano reginae Sueciae, quem describam num. 48, sic nomina Juvenci invenio: Gai Vetti Aquilini Juventi; in Ottoboniano 0013C vero, de quo agam num. 49, ita: Gai Vetti Aquilini Juvenci. Discrimen solum est in Juventi, et Juvenci nomine: 4 nam Gai pro Cai clare in utroque legitur: et eodem modo legitur in veteri alio exemplari, quod ex Labbeo, num. 36, indicabo.

7. Itaque praenomen Juvenci Gaius scribi posset. Etsi enim praenomen hoc, quod in nomen aliquando transit, plerumque Caius scribatur, tamen reperitur etiam per G scriptum, ut in Cenotaphio Pisano C. Caesaris: Duae equestres inauratae Gai et Lucii Caesarum statuae ponantur. Quintilianus, libr. I, cap. 7, docet Gaius pronuntiari, etiam si Caius scribatur; et Graeci quidem per G semper efferunt Γάἳος, et nonnulli a γαίω, gaudeo, quasi a gaudio parentum deductum hoc vocabulum volunt. Valerius Maximus, 0013D sive auctor sit Titus Probus, aut Julius Paris, in epitoma de praenominibus id annotatum reliquit, et similem scribendi varietatem in Gneus animadvertit: Alii Neum, alii Gneum, alii Cneum scribunt. Qui G littera in hoc pronomine utuntur, antiquitatem sequi videntur, quae multum ea littera usa est . . . Qui C, corruptione syllabae delectari videntur. Confer, si placet, Norisium, de Cenotaph. Pis. dissert. 4, cap. 5; notas Dionysii Gothofredi ad Festum, verbo Gaia Caecilia; et Sigonium, de Nom. Rom.

8. Nomen secundum Juvenci, quod a veteribus Romanis simpliciter nomen dicebatur, ut primum praenomen, non Vettus, sed Vettius est, nisi si forte cui magis arrideat Vectius. Id videtur esse gentilitium 0014A nomen Juvenci, adeoque Vettius, aut Vectius scribendum est, quamvis etiam Vettus, et Vetus, et Vetuus in veteribus nonnullis monumentis reperiatur: nam gentilitia nomina ab aliis derivari solebant, ut Cornelius, Tullius, Claudius, Julius, Aemilius, etc. De nomine vero Vettii, aut Vectii nihil aliud habeo quod ex antiquis proferam, nisi quod Glandorpius in Onomast. Rom. nomen familiae Romanae plebeiae tradit esse, quae tandem sub imperatoribus respicere ad honores coepit. Plures tamen Vectios illustres nominat. In Juvenco id nomen magis, ut dixi, gentilitium est, quam familiae, adeoque cum haec nomina gentilitia plerumque ex loco aliquo, aut gente manaverint, ut Tarquinius a Tarquiniis, non inepta conjectura duci potest, Juvencum ex Vectonibus 0014B seu Vettonibus populis Lusitaniae antiquae inter Durium et Tagum 5 originem suam traxisse. Ac fortasse haec fuit causa cur nonnulli patriam Juvenci Olivam fuisse confinxerint, ut paulo post ostendam. In Historia ecclesiastica Natalis Alexandri saeculo IV, cap. 6, art. 4, nomen hoc Juvenci effertur Vestius, et tertio loco ponitur, scilicet Caius Aquilinus Vestius Juvencus: uti etiam ex Petro Pithoeo tradidit Labbeus, de Script. eccles., qui tamen ex veteri alio exemplari profert Gaium Vectium Aquilinum.

9. Romani praenomine et nomine non contenti, addiderunt cognomen. Hujusmodi cognomina aut ab animo, aut a corpore, aut a casu imponi solebant. Videlicet a colore dicti sunt Rutilus, Eburnus, 0014C Aquilinus, Albus, Niger, Rufus, Flavus, ut explicat Sigonius, de Nom. Rom. Festus praenomen Aquilius ait esse: Aquilius praenomen ab aquilo colore, id est nigro, dictum. Melius interpretaberis colorem aquilum rufum, aut subnigrum. Neque semper Aquilius est praenomen, ut cernere licet in C. Aquilio, a quo Aquilia lex exstat Dig. libr. IX, tit. 2, qui totus est de lege Aquilia, sive ad legem Aquiliam. Glandorpius in Onom. Rom. plures Aquilios recenset, in quorum plerisque Aquilius nomen est, non praenomen: hoc ipsum observo in veteribus inscriptionibus, in quibus nonnumquam Aquillius reperitur scriptum. Saeculo IV floruit Aquilius Severus, scriptor Hispanus, a S. Hieronymo, de Script. eccles. c. 3, et a Nic. Antonio, l. II, c. 2, 0014D part. I, Bibl. Vet. Hisp. laudatus. In nonnullis mss. is dicitur Achillius, in aliis Acilius.

10. Juvenci agnomen, ut codices plerique consentiunt, non Aquilius est, quod nomen apud antiquiores Romanos magis in usu erat, sed Aquilinus. Goldastus tamen Aquilium vocat, cujus verba afferam num. 37. In Actis Sanctorum et Martyrologiis plurimi occurrunt Aquilini dicti; nec desunt qui eodem nomine vocentur in ethnicorum antiquis inscriptionibus aliisque monumentis. Sed omittendus a nobis non est is, qui cum Juvenco tribus primis nominibus convenit, C. Vettius Aquilinus, consul cum Q. Junio Rustico anno Christi 162. In Fastis solum appellatur Vettius Aquilinus, sed apud Gruterum 0015A exstat inscriptio pertinens ad tempora Marci, et Commodi Aa., quam Lipsius vidit Romae ad templum S. Ludovici in aedibus 6 privatis: in qua inter XV viros Stlit. Judic., ut videtur, aut inter alios collegii XX virorum secundo loco nominatur C. Vettius Aquilinus, qui, ut ad marginem notatur, fuit consul anno Urbis 914; atque ita vocatur a Pagio, qui praenomen Junii Rustici Lucium inscribit. Alius fuit Q. Vettius Aquilinus consul anno Christi 125, alius Vettius Aquilinus consul 286. De his omnibus conferri possunt notae Mansii ad Pagium, anno Urbis 878, 915, 1039.

11. Fortasse ut a C. Vettio Aquilino consule, aut ab aliis ejusdem suae gentis Vettiae et familiae Aquilinorum Juvencus distingueretur, additum illi est 0015B hoc ipsum nomen Juvenci, quod quartum est, ac cognomen recte dicetur. Revera Juventius nomen est inter Romanos notius nobiliusque: et hoc nomen Juvenco nostro asserere possemus ex codice antiquissimo Vaticano reginae Sueciae, ubi in fine patrius ejus nominis casus effertur Juventi. Juventium veterem poetam comicum ex Charisio, libr. II, laudat Barthius Advers. libr. XXI, cap. 5, col. 1025. Sed cum omnes alii codices et codex ipse reginae Sueciae in principio Juvencum exhibeant, nefas esset a tam recepto vocabulo discedere: praesertim quia rationem habet in veteri Romanorum consuetudine, qui multa cognomina ab utroque pecore, majore et minore, sumebant. Ascribam verba Varronis libr. II de Re rust. cap. 1, ex correctione Sigonii de Nomin. 0015C Rom.: Nomina multa habemus ab utroque pecore, a majore et minore: a minore Porcius, Ovinius, Caprilius. Sic a majore Equitius, Asinius. Est autem intelligendum, cum dicimus Capram, Taurum, Vitulum, cognomina adsignificari, quod dicuntur Annii Caprae, Statilii Tauri, Pomponii Vituli: sic a pecudibus alii multi. Paulo aliter id in editis legitur.

12. Juvencus ergo a juvenco cognominatus est, ut Moschus poeta Graecus: nam μόσχος juvencum significat. Hoc verbo lusus est Barthius libr. VIII Epidorpidum, num. 74:

Tenere aratra dignior viro taurus
Jugo Juvencus obdit hic Aratorem.
Sermo illi est de duobus his poetis christianis Juvenco 0015D et Aratore. Neque vero ignotum omnino est Juvenci vocabulum inter 7 nomina propria Latinorum. Papiae celebris est memoria S. Juvenci episcopi Papiensis. De hoc accipio, quod Montfauconius in Biblioth. Biblioth. Mss. pag. 1245, col. 2, inter libros mss. monasterii S. Petri Carnutensis refert Haymonis Expositionem in Epistolas S. Pauli, etc., In cujus principio, ait, sunt hymni de passione Christi, de S. Dionysio, et de S. Juvenco episcopo.

13. Advertendum tamen est, in Martyrologio Romano legi ad diem 8 Februarii: Papiae S. Juventii episcopi; et ad diem 12 Septembris: Apud Ticinum S. Juventii episcopi. In aliis tamen Martyrologiis, et in multis mss. nomen Juvenci exprimitur, quod 0016A multis modis alioquin corruptum reperitur, ut pro Juvenci, vel Juventii saepe reperias Eventii, Inventii, Yventii, Hiventii, Quentii, Yentii, Hyventis, Venuntii. Noster etiam Juvencus non solum alicubi Juventius appellatur, sed etiam Hiventius, et aliquando Juvenis, ut colligitur ex Montfauconio Bibl. Biblioth. pag. 508, ubi ex bibliotheca Ambrosiana Mediolanensi recenset Aquilini Juvenis poema de Actis apostolorum. Intelligo autem codicem illum complecti Aquilini Juvenci poema de quatuor Evangeliis, et Aratoris de Actis Apostolorum. Ac fortasse error est in Montfauconio, non in codice veteri: in indice quidem Montfauconii is codex clare Juvenco attribuitur.

14. Alius fuit Juvencus Coelius Dalmata, quem 0016B diversum esse a Juvenco presbytero observavit Fabricius Biblioth. Lat. libr. IV, cap. 2. Scriptor etiam is christianus fuit, vitamque Attilae oratione soluta composuit, cujus saepe mentionem facit Barthius in Adversariis, Juvencum Coelium Calanum auctorem vocans. De hoc Juvenco scriptore Vitae Attilae, ejusque editionibus videndus est Joannes Vogt, de Libr. rarior. Typis eam Vitam commissam fuisse Nic. Antonius, cum de Juvenco scripsit, ignorabat: quae tamen longe ante prodierat, scilicet Ingolstadii 1604, in 4º. Sidonius libr. IX, epist. 14, commemorat Juvenci Martialis historiam, vel, ut alii legunt, Juventii, aut Viventii. Savaro ad eum locum Juvencum a Martiali distinguit, putatque hunc esse Gargilium Martialem, cujus Lampridius et Vopiscus 0016C meminerunt. 8 Sirmondus in not., eumdem scriptorem asserit Juventium Martialem, ac conjicit esse hunc ipsum Gargilium Martialem ab aliis memoratum.

15. Cum quatuor Juvenci nomina singillatim exposuerimus, illud nunc addere supervacaneum non est, saepius mares apud Romanos quatuor nomina habuisse, praenomen, agnomen, cognomen, et nomen, idque nobilitatem generis arguere, ut cum Alexandro ab Alexandro notavi Prolegom. ad Prudentium, num. 41. Eodem loco docui cum Sirmondo et Marchione Scipione Maffeio, mediae aetatis nominum propriam hanc quodammodo legem fuisse, ut proprium cujusque nomen in ultimum locum conjiceretur, ut in Marco Aurelio Cassiodorio Senatore 0016D (nam Senator nomen proprium Cassiodorii a Maffeio dicitur), et in Marco Aurelio Clemente Prudentio. Ita ergo sentiendum est de Caio Vettio Aquilino Juvenco, quamvis hic ordo nominum in Juvenco, uti in aliis, aliquando inversus reperiatur: solebat enim id fieri etiam apud antiquiores Romanos.

16. Hactenus de nomine Juvenci, quod Hieronymus expressit, deque aliis tribus quae tacuit, ac de nobilitate generis, quam diserte affirmavit. Alia nunc nota Vallarsii expendenda est, qua ad verbum Hieronymi quatuor, etc., adjecit: Verius, notante Fabricio, dixisset: Historiam evangelicam quatuor libris digessit, Matthaei seriem prae caeteris secutus: non singulis evangelistis singulos libros impendit. 0017A Equidem non video qua ratione Fabricius et Vallarsius Hieronymo imputent, quod aut dixerit, aut dixisse videatur, Juvencum singulis evangelistis singulos libros impendisse. Quod enim quatuor Evangelia transferens Juvencus quatuor libros composuerit, id vere asseritur, etiamsi non singulis evangelistis singulos libros impenderit, sed concordiam evangelistarum suo ordine exposuerit. Matthaeum quidem prae caeteris secutus est, non quia ordinem quem habet Matthaeus, semper praetulerit, nam seriem vitae Jesu Christi apposite ex quatuor evangelistis digerit, sed quia plura ex Matthaeo sumit, quam ex aliis: siquidem Evangelium Matthaei singulis aliis tribus locupletius est. Andreas Gallandius, qui tomo IV suae Bibliothecae Patrum Juvencum 0017B inseruit, 9 eumque summopere laudat, in Prolegomenis ad eum tomum, cap. 15 monet, Juvencum plura omisisse, quia omnia D. N. Jesu Christi gesta, non omnia dicta exprimere voluit. Praeter historiam quatuor Evangeliorum Hieronymus in Juvenci elogio indicat nonnulla eodem metro (versibus hexametris) ad sacramentorum ordinem pertinentia. Haec adhuc latent, aut, ut magis puto, interciderunt. In Montfauconii Biblioth. mss. ex bibliotheca Vaticana reginae Sueciae num. 1234 annotatur, Anonymi liber compendiosus de septem sacramentis metrice compilatus, qui vocatur communiter Decretale ad informationem sacerdotum cum expositione. Qui liber, ut ex vel sola inscriptione colligere libet, minime Juvenci videtur esse. Relinquamus etiam 0017C auctori suo Hildeberto versus, quos sub ejus nomine ex eadem bibliotheca laudat Montfauconius num. 88: Prosperi Aquitani epigrammatum libri IV . . . Hildeberti versus de sacramentis. Petrus Crinitus in Vita Juvenci ait: Aliquot hymnos fecit, quibus facile indicavit se optime meritum de religione Christiana. Paciandus De cultu S. Joann. Bapt. dissert. 4, cap. 6, refert, Georgium Wicelium in Hagiologio, sive De Sanctis vet. et nov. Testam., Moguntiae 1541, exscribere hymnos in honorem S. Joannis Baptistae, quos coelesti mentis instinctu et artificiosa verborum conclusione fuderunt Juvencus presbyter sub Constantino et Adamus a S. Victore. In Hymnodia Hispanica § 23. pag. 102, id mihi satis non liquere affirmavi. Wicelii istius Hagiologium nondum 0017D reperire potui: sed haud invitus mihi persuadeo, hymnum vel hymnos Juvenci in honorem S. Joannis Baptistae excerptos esse ex libro I Historiae evangelicae, ubi Juvencus narrat Elisabetham ex Zacharia mirabili modo concepisse, a Maria Virgine deinde visitatam, ac demum praecursorem Domini Joannem Baptistam in lucem edidisse. Ex eodem libro petitus etiam est Juvenci hymnus in Annuntiationem, quem Fabricius Biblioth. vet. libr. IV, c. 2, num. 1, refert ab Andrea Wilkio in priori parte suae Heortographiae editae anno 1610, in 8º, fuisse insertum: de quo vide num. 85. Neque alios hymnos crediderim vidisse Crinitum, nisi hujusmodi aliqua fragmenta, aut particulas ex evangelica 0018A Historia decerptas. De carmine in Acta 10 apostolorum, quod Aratoris est, et per errorem Juvenco in quodam ms. codice tribuitur, lege num. 13 et 41. Major controversia oritur de carmine in Genesin, quod in Collect. vet. script. Edmundi Martene tomo IX, col. 13 seqq., sub Juvenci nomine editur ex codice Corbeiensi ante nongentos vel nunc quidem mille annos exarato; quod confirmatur codice infra num. 43 indicando: et in eamdem rem trahi potest, qui num. 44 laudatur, codex Juvenci in vetus Testamentum, nisi error hic sit pro in novum Testamentum, de quo redibit sermo eo loco. In hac controversia quid ego senserim, dixi in Prolegom. ad Prudentium cap. 25, n. 220. Alii id opus Tertulliano, alii Cypriano, Elias Pinius ex conjectura Salviano 0018B Massiliensi, quod Allixius etiam putabat. Georgius Fabricius inter poetas Christianos initium hujus poematis protulit, Cyprianoque adjudicavit. Andreas Rivinus, qui Tertulliani opuscula poetica notis illustrata Lipsiae 1651, in 8º, vulgavit, locum in his dedit huic imperfecto libro in Genesin.

17. Editor collectionis Pisaurensis poetarum non solum Cypriani nomen eidem carmini praemittit, verum etiam in nota ad caput Joannis Alb. Fabricii de Cypriano in Prolegomenis ad tom. V affirmat, manuscripta, testibus omnibus editoribus, Cypriani nomen praeferre, neque rationem suppetere, cur a manuscriptis recedamus. Ignorabat scilicet collector Pisaurensis, poema in Genesin longe auctius editum sub Juvenci nomine in Collectione vet. Script. 0018C Edmundi Martene, et initium ejusdem in multis editionibus Tertulliani ex mss. repraesentari. Illud vero Martenius bono more, fideque optima effecit, quod ms. codicem exacte exhibuit: nam primi editores poetarum Christianorum magnam sibi licentiam arrogarunt, et ad regulas metri, quas ipsi didicerant, versus refingebant, quin saltem scripturam veterem a se in membranis repertam indicarent. Jam poema in Genesin, quale ex codice Corbeiensi Martenius exprompsit, ad saeculum VI, aut post facile rejiciet, qui poetarum Christianorum stylum et consuetudinem in arte metrica per diversas eorum aetates probe calleat. Idem judicium meum esto de carminibus aliis, quae sub Tertulliani et Cypriani nominibus solent laudari: quae fortasse alium Tertullianum, 0018D alium Cyprianum 11 auctores habuerunt, non eos, qui saeculo III vixerunt. Non alienum ab hoc loco esse puto, ut ostendam nullum esse poetam sacrum inter Latinos, quem Juvenco antiquiorem esse constet. Nam Lactantius eodem tempore vivebat, neque ejus esse carmina, quae vulgo illi tribuuntur, multi viri docti censent. Commodianus vix inter poetas locum meretur, cum solum versus politicos, ut Graeci vocant, effuderit, servato quidem numero hexametri, neglecta vero quantitate syllabarum. Adde Commodianum a Gennadio cap. 15 de Script. eccles. post Lactantium collocari, quamvis nunc conjiciant nonnulli floruisse eum tertio saeculo. G. Fabricius in Comment. poet. Christ. Victorinum 0019A Pictaviensem, quem alii Petavionensem dicunt, ex Hieronymo ante Lactantium et Juvencum claruisse tradit, eique carmen de Jesu Christo Deo et Homine ascribit. Sed multi alii tum hoc carmen, tum alia sub Victorini nomine vulgata Mario Victorino Afro, qui saeculo IV labente senex fidem Christianam amplexus est, adjudicant. Cuillierius non dubitat affirmare Juvencum antiquissimum esse omnium poetarum Christianorum qui exstant. Quod attinet ad carmen in Genesin, quoniam a multis Juvenci opus dicitur, referendum illud est inter opera Juvenci dubia, et mea quidem sententia inter supposititia: cujus rei non aliud magis efficax argumentum a me proferri potest, quam ipsa contentio hujus poematis cum Historia evangelica.

0019B 18. Libentius collocabo inter opera dubia Juvenci carmen auctoris incerti De laudibus Domini, quod inter poetas Christianos edidit Fabricius pag. 765. Auctor enim scribebat etiam sub Constantino, atque ad Juvenci stylum accedit; simili etiam modo ac Juvencus, in fine poematis Constantini laudes celebrat. Quae rationes si idoneae non sunt, ut dubitare possimus, an auctor sit Juvencus, saltem id efficiunt, ut non meliori loco, quam post Juvencum, pauci illi versus poetae incerti, et Juvenci aequalis, collocentur.

19. In editione Basileensi Juvenci, Sedulii et Aratoris per Theod. Poelmannum statim post Juvencum additur aliud poemation inscriptum: Triumphus Christi heroicus; ad cujus marginem 12 haec 0019C est nota: In exemplari auctoris nomen non erat ascriptum. Idem carmen eodem titulo reperitur post Juvencum in editione Basileensi Sedulii et Juvenci per Bartholomaeum Westhemerum anno 1541. Videntur ergo hi versus in veteri aliquo exemplari eadem forma ac Juvencus exarati: qui tamen in collectione poetarum Christianorum Fabriciana, aliisque praetermissi sunt. Ratio metri ac Latinitatis non male constat in hoc carmine: sed subvereor ne opus recentioris alicujus sit, qui saeculo XIV vixerit, et hanc appendicem Historiae evangelicae Juvenci subnectere voluerit. Non enim satis mihi liquet de antiquitate codicis, ex quo hujusmodi carmen cum Juvenco extractum est. Interea illud inter opera dubia aut supposititia Juvenci reponere 0019D ponere minime pigebit, praesertim cum obvium non sit. In codice bibliothecae San-Germanensis num. 43 describendo indicatur carmen Juvenci de Ascensione; quod nihil puto pertinere ad hunc triumphum Christi, immo neque ad Juvencum. Fortasse enim versus aliqui sunt ex primo libro Aratoris excerpti, et Juvenci nomen pro Aratore positum est. Eodem num. 43, codex alius San-Germanensis Juvenco affingit prooemium in Opus paschale, quod Sedulio restituere oportet.

20. Post opera Juvenci descripta ejus aetatem sic statuit Hieronymus: Floruit sub Constantino principe. Mendum quippe est, quod in nonnullis editionibus legitur sub Constantio. Historiam evangelicam 0020A sub illo principe a Juvenco confectam fuisse diserte tradit idem Hieronymus in epist. 70, al. 84, ad Magnum oratorem urbis Romae, cui rationem reddit cur in opusculis suis saecularium litterarum ponat exempla, ostendens quorum exemplo id faciat, et post multos egregios viros laudatos sic pergit: Juvencus presbyter sub Constantino historiam Domini Salvatoris versibus explicavit: nec pertimuit Evangelii majestatem sub metri leges mittere. De caeteris vel mortuis, vel viventibus taceo: quorum in scriptis suis et vires manifestae sunt, et voluntas. Sic auctoritate Juvenci sese tuetur Hieronymus.

21. Quo in elogio notatum invenio apud Arntzenium Miscell. cap. 5, ex Heumanno in Poecil. tom. II, libr. III, pag. 349, in nonnullis mss. legi 0020B Evangelii veritatem pro Evangelii majestatem. 13 Hoc tamen praefert Arntzenius; et Vallarsius nullam varietatem lectionis agnovit: neque porro sollicitanda est scriptura vulgata, quam multi alii retinent, quia eadem verba Hieronymi, ut Juvencum laudent, usurpant. Hoc ipsum innuit Fortunatus libr. I Vitae S. Martini initio:

Majestatis opus metri canit arte Juvencus.

22. De anno etiam, quo carmen suum in Evangelia scribebat Juvencus, Hieronymus testimonium reddidit in additione ad Chronicum Eusebii tom. VIII operum, col. 787, ubi ad annum Domini 332 ait: Juvencus presbyter, natione Hispanus, Evangelia heroicis versibus explicat. Mirifice haec omnia confirmantur ex epilogo Historiae evangelicae:

0020C Haec mihi pax Christi tribuit, pax haec mihi saecli,
Quam fovet indulgens terrae regnator apertae
Constantinus, adest cui gratia digna merenti.
Id de Constantino eo potissimum tempore praedicari potuit, quo Licinium debellavit, nimirum anno 324, quem anno sequenti occidi jussit. Ex eo enim tempore fere ad obitum usque pacem per universum orbem Romanum fovit Constantinus, dictus propterea securitatis aeternae fundator, ut notat Fabricius in Comment. poet. Christ., qui nescio quid sibi velit, dum ait, Juvencum Constantini imperatoris suorum temporum meminisse: pontificis Silvestri mentionem omisisse, quia ejus nondum fuit regia in imperio aut in orbe Christiano potentia atque auctoritas. Nae vehementer ille errat, si colligere ex silentio 0020D Juvenci vult, nullum fuisse tunc Romani pontificis principatum in orbe Christiano. Nihil enim erat causae cur Juvencus pacem saecli laudaturus, ex qua otium vacandi musis sacris nactus fuerit, auctoritatem Romani pontificis in toto orbe Christiano commemoraret. Confer notas ad epilogum Historiae evangelicae.

23. Sextus Rufus in Epitom. haud dissimili modo hanc temporis illius pacem exponit: Constantinus rerum dominus extremo suae vitae tempore expeditionem paravit in Persas: toto enim orbe pacatis gentibus, et recenti de Gothis gloriosior victoria, multis in Persas descendebat agminibus. Apud Carolum Patinum Numism. Imperat. pag. 465 seqq. plures videre 0021A licet 14 nummos Constantini, quorum inscriptiones pacem a Constantino fundatam testantur: Vbiqve Victor. Fvndator Pacis. Beata Tranqvillitas. In Historia eccles. Natalis Alexandri, et in Dictionario apparatus ad eam Historiam asseritur, Juvencum Constantino suum carmen nuncupasse. Sed cum solum fiat mentio Constantini, ut indicetur tempus, quo poema conscribebatur, ejusmodi assertio imbecillo nititur fundamento. Sic Virgilius in fine libri IV Georg., quem singillatim cum tribus aliis C. Mecoenas consecraverat, se canere ea notat,

. . . . . . . Caesar dum magnus ad altum
Fulminat Euphratem, etc.

24. Petrus Crinitus aetatem Juvenci sic definit: 0021B Praecipue floruit, imperantibus Constantio et Constante: qua tempestate in eloquentia apud Latinos clari fuerunt Tiberianus, Nazarius, et Flavius Vopiscus, qui de gestis Romanorum principum libros composuit. Sed quo auctore ad imperatores Constantium et Constantem Juvenci tempora differat, non explicat Crinitus, neque puto ullum esse ejus rei idoneum testem. Syxtus Senensis libr. IV Biblioth. Sanct. facilius ad Hieronymi sententiam trahi potest: Juvencus poeta sui aevi celeberrimus. . . Constantino principe, et filiis ejus imperantibus anno 330. Qui aut id exprimit, quod Hieronymus dixit, aut exprimere certe voluit. Alioquin anno 330 filii Constantini caesares quidem erant, non vero imperatores.

0021C 25. Incertum ergo est, quem ad annum Juvencus vitam produxerit. Incertum pariter, an alia munera praeter presbyteratus officium gesserit. Ab Alcuino, quem num. 94 allegabo, presbyter, et scholasticus vocatur. Scholasticus olim dicebatur is, qui in forensi exercitatione versatus erat, ut probavi in Prolegom. ad Prudentium num. 48, pag. 31. Quo sensu non puto Juvencum ab Alcuino vocari scholasticum. Tribuebatur etiam ea vox rhetori, et erudito; et id magis convenit Juvenco, episcopatum Salmanticensem, quem Pseudo-Haubertus ad ann. 337 Juvenco affinxit, nemo jam non irrideat cum Nic. Antonio: qui pariter innuit, Jacobum Philippum Bergomensem, Marinaeum Siculum, et Eisengreinium asserentes, Juvencum S. R. E. cardinalem fuisse, nullo inniti 0021D fundamento. Neque enim 15 ullo modo colligi potest, eum Romanae Ecclesiae presbyterum fuisse, aut Romam aliquando venisse, ut nihil nunc dicam de titulo aut appellatione cardinalis, quae multo recentior est. Sed exponendane a nobis sunt alia mendacia, quae in commentitio Chronico Dextri reperiuntur? Nemo certe fidem illis praestat; sed exponenda tamen sunt, quoniam late ea in probos alios scriptores manarunt, et multi incauti decipiuntur, nisi periculi admoneantur; ut non multis ante annis poeta nobilis Hispanus Gregorius Salas, dum conterraneos suos, meosque, viros scilicet illustres Provinciae Extremadurae recensebat, nobis adjudicavit Juvencum tamquam in oppido Oliva natum; quod, 0022A ut puto, in aliquo bono auctore reperit, sed ex inquinatissimis fontibus derivatum. Dexter igitur commentitius ad annum 337 sic habet: Salmanticae in Vettonia S. Juvencus presbyter moritur, qui juxta nonnullos interfuit concilio Iliberitano. Idem Pseudo-Dexter ad annum 407 iterum Juvenci mentionem injicit: Caesarobrigae, quae nunc prope Ambraciam in Vettonia Oliva dicitur, Juvencus aliquot annos agit, et natus ibi dicitur. Inde petit Salmanticam, ubi floret impense docti sanctique viri memoria.

26. His duobus testimoniis inter se collatis, videtur Dexter sibi esse contrarius. Sed occurrit interpres Bivarius, et monet ad annum 407 referri praeclaram memoriam, quae tunc erat, Juvenci, cujus alia gesta obiter enarrantur. Haec eadem confirmat 0022B Tamayus de Salazar in Martyr. Hisp. ad diem 12 Sept. epigrammate, quod ex ms. codice apud se exstante producit:

In laudem S. Juvenci presbyteri et confessoris epigramma.

 

Caesaris ecce Briga urbs posthaec veneranda Juvencum
Presbyterum noscit pignus et esse suum.
Hic igitur natum tenuit Salmantica clarum
Doctrinis, sanctum et pietate virum.
Illiberis coetus Patrum cognovit et illum
Decretis doctam adhibuisse manum.
Denique confessor sanctus conscendit olympum,
Laudibus ut Vetto gaudeat ipse suis.

16 27. Pervulgatum est, Tamayum nullam fidem in his mereri, quae profert ex mss., quae penes se esse affirmat: sive hujusmodi veterum scriptorum opera ab aliis conficta bona fide acceperit, sive mala 0022C ipse confinxerit. Caesarobriga, quae nunc Oliva dicitur, oppidum est a Placentia octo millia passuum distans. Ratio conjiciendi, in Vettonia Juvencum natum, aut inde originem traxisse, commemorata a nobis est num. 8. Potuit illa ipsa ratio architectis falsorum Chronicorum ansam praebuisse, ut Olivam natale Juvenci solum fuisse comminiscerentur. Accedit peculiaris conjectura, quae ex inscriptione apud Gruterum pag. 938, num. 7, desumi potest: nam in ea inscriptione, quae in pago Oliva reperta dicitur, et ex Resendio profertur, Vettus quidam laudatur:

L. Domitivs T. F. Gal. Vetto. Otobesani. H. S. E. S. T. 0022D T. L. Domitivs Fortvnat. Patrono. D. S. F.

In indice nominum Gruteri clare Vettus nomen in nominandi casu enuntiatur.

28. In Antiquitatibus vero Lusitanis Resendii, quae in systemate Hispaniae illustratae insertae sunt, duobus tantum versibus eadem inscriptio concluditur, et ita a Resendio explicatur: Lucius Domitius Tili filius Galeria Vetto Otobesani hic situs est. Sit-Tibi terra levis. Domitius Fortunatus patrono de suo fecit. Sane eodem loco Resendius aliam inscriptionem evulgat ex ruinis Caperensibus in eodem oppido 0023A Oliva, in qua sine ulla controversia quidam Coecilius Vetto, non Vettus nominatur. Utrolibet modo id nomen in Olivanis inscriptionibus exaratum reperiatur, Vettus, aut Vetto, suspicio aliqua, levis certe, inde oriri poterit, ut originem Caii Vetti Aquilini Juvenci ex eo oppido repetamus: fingendi vero, aut certo asserendi, quod ignores, nulla umquam subest ratio.

29. Accuratius disserendum est de religioso cultu, quem olim in Hispania Juvenco praestitum nonnulli litteris consignarunt. 17 Ita enim negare hujusmodi cultum in animo habeo, ut non aegre feram, si aliqua saltem dubitatio de eo in aliorum mentibus excitetur ac resideat. Ut enim Hispani aliqui scriptores saeculi proxime elapsi nimium se ingeniosos praebuerunt in catalogo Sanctorum Hispanorum augendo, 0023B sic contra censeo, majores nostros non multam adhibuisse diligentiam, ut memoriam virtutum, quibus primi Patres Ecclesiae Hispaniae claruerunt, posteritati mandarent. Quamquam multa primitivae Ecclesiae monumenta temporum non tam vetustate, quam infortunio, et mirabili quadam rerum regnorumque conversione periisse, nemo est qui ambigat. Illi praeterea viri, quamvis sanctitate conspicui, qui eo tempore floruerunt quo cultus martyrum vel solum, vel potissimum in usu erat, praesertim si episcopali honore non praefulserunt, non ita facile venerationem cultumque publicum adepti sunt.

30. Tamayus de Salazar, in Martyr. Hisp., commemorationem B. Juvenci, ut vocat, diei 12 septembris assignat, refellitque Hieronymum Roman 0023C de la Higuera, qui in Martyrologio suo Hispano ms. die 1 Junii Juvencum coli voluerat. Haec duo Martyrologia Hispana Tamayi et Higuerae, uti etiam epigramma ms. penes Tamayum, de quo paulo ante dixi, et Dextri Chronicum eodem in loco omnia ponenda sunt; quae causae cultus Juvenci magis obsunt, quam prosunt: certe cautiores nos reddunt, ut alia monumenta, quae pro eodem afferuntur, maturo examine perpendamus.

31. Philippus Ferrarius in Catalogo gener. Sanctorum ad diem 12 Septembris sic habet: In Hispania S. Juvenci presbyteri, et in nota ait, eum scripsisse nobile illud poema in Evangelia, etc. Sanctitatis Juvenci testes laudat Franciscum Maurolycum, et Constantium Felicium in suis Martyrologiis, necnon 0023D Petrum de Natalibus episcopum Equilinum in Catalogo Sanctorum. Bollandiani ad diem 12 Septembris inter praetermissos Juvencum referunt, quamvis eum Sanctum in Martyrologio Germanico vocari fateantur. Addunt, Maurolycum et Felicium ab aetate auctoritatem non habere ad vetustum cultum stabiliendum. Maurolycus quidem nec cultum Juvenci presbyteri asserere 18 voluisse mihi videtur. Sic enim ait ad diem 12 Septembris: Apud Ticinum, quae nunc Papia dicitur, Sanctorum Syri Papiensis episcopi, et Juvenci, qui mox Syro successit . . . Juvencus autem presbyster, qui metrice scripsit Evangelia, claruit in Hispania tempore Constantini. Obiter igitur Juvencum presbyterum commemorat, non ut eum 0024A Sanctis annumeret, sed ut a Juvenco episcopo distinguat. Felicius in suo Calendario, sive Ephemeride Urbini 1577, ad 12 septembris sic habet: Giovenco l' altro si nomina, che era prete, quale scrisse in versi gli Evangeli, e fu chiaro in Spagna al tempo di Constantino.

32. Majorem difficultatem creat episcopus Equilinus: quem satis esse ad antiquum cultum confirmandum, Bollandiani fatentur. Reponunt vero, eum in catalogo suo non solos Sanctos recensuisse, nec tam accuratum esse, ut necesse sit in ejus verba jurare. Prima ratio idonea non est: nam episcopus Equilinus de Juvenco perinde ac de aliis Sanctis loquitur. Bis eum memorat, primum cap. 69, libr. 8, sub hoc titulo: De Sancto Hiventio presbytero. 0024B Hiventius presbyter in Hispania claruit sub tempore Constantini imperatoris. Qui vir sanctitate insignis, et sapientia clarus, rhetorico stylo copiosus, genere nobilissimus, quatuor Evangelia heroico metro quatuor libris pene ad verbum transtulit, et apud Hispanias claro fine in pace quievit. Iterum libr. XI, cap. 121: De Sancto Juvenco presbytero. Juvencus presbyter apud Hispaniam claruit. Hic sanctis pollens operibus quatuor Evangelia, etc. Et apud Hispanias confessoris nomine celebris habetur. Haec ubi supra (Hieronymus, de Vir. illustr.). Ita legitur in editione antiqua sine loco et anno: in alia vero similiter antiqua sine loco et anno: Hic sanctus pollens operibus. Prior lectio magis placet.

33. Dubium ergo non est quin Juvencus ab episcopo 0024C Equilino inter Sanctos referatur, cujus scilicet memoria confessoris nomine in Hispania celebrata fuerit. Aliud sentiendum est de Petro Crinito, quem ait Tamayus de Salazar inter sacerdotes catholicos, hoc est, confessores (sic enim interpretatur) locum Juvenco dedisse. Accipe Criniti verba: Neque dubium est, fuisse illum. (Juvencum) inter sacerdotes christianos, ut veteres 19 auctores testantur. Quid haec sibi volunt? nihil aliud, nisi Juvencum fuisse presbyterum, ut passim auctores veteres narrant. Cum episcopo tamen Equilino facit Jacobus Faber, qui in epistola ad Fabrum Stapulensem praemissa Aldhelmo de virginitate, edito Daventriae 1512, in 4, ait: Considerans ego fructum illum, qui emersit ex editione illa Divi Juvenci, etc., ut refert Fabricius in Biblioth. 0024D vet. Lat. libr. IV, cap. 2.

34. Quod attinet ad episcopum Equilinum, certa est ratio illa secunda Bollandianorum, eum non ita accuratum esse, ut in ejus verba necesse sit jurare: qui animadvertunt etiam, non percipi, quo pacto cultus Juvenci, si tempore Petri de Natalibus viguisset in Hispania, non perseverasset ad nostra usque tempora. Illud praeterea considerandum, Petrum de Natalibus secundo loco, ubi mentionem Juvenci facit, Hieronymum auctorem laudare, apud quem certe nihil de cultu Juvenci reperitur. Cum autem ille saeculo XIV extra Hispaniam scripserit, et nulli auctores Hispani ejus temporis, aut quod proxime successit, venerationem Juvenco in Hispania 0025A praestitam testentur, neque in ullo Breviario Ecclesiae Hispanae ex his, quae ad nos pervenerunt, ejus memoria recolatur, nullum solidum argumentum ex episcopo Equilino, aliisque, qui eum secuti sunt, eruitur ad cultum veterem Juvenci stabiliendum.

35. Re vera in primis Bibliothecis Patrum, in quibus Divi titulus vulgo et temere multis scriptoribus tribuebatur, quem proinde deleri pluribus in locis in Indice Expurgatorio Brasichellensis jussum est, Juvencus tamen numquam Divus, aut Sanctus appellatus est. Nonnulli scriptores virtutem quidem Juvenci laudant, sed de cultu ejus publico omnino tacent, ut Franciscus Tarapha, de Regib. Hisp., sub Constantino, Juvencus Hispanus poeta et presbyter, genere quidem nobilis, sed virtute et doctrina nobilior, 0025B per hoc tempus admodum clarus existens. Ea quidem pietas ac religio in Juvenci carminibus elucet, ut virtutis laude eum floruisse consentaneum sit credere. Vellem tamen posse id certioribus auctoribus, et qui ad illius tempora propius accessissent, confirmare.