42 Caput IV. Elogia Juvenci ex veteribus scriptoribus, ac nonnullis recentibus, petita.

0041C

88. Laudes, quibus S. Hieronymns Juvencum prosequitur, cap. 1 commemoratae sunt. Sed non omittendum hoc loco, quod ait comment. in Matth. libr. I, cap. II, 11, tom. VII, col. 14: Pulcherrime munerum sacramenta Juvencus presbyter uno versiculo comprehendit:

Thus, aurum, myrrham regique, hominique, Deoque
Dona ferunt.

89. Prosper, in Chronico, ad ann. 331, citatur a nonnullis, tamquam laudaverit Juvencum. In Chronico Prosperi nihil invenio. Fortasse intelligunt continuationem Chronici Eusebiani, auctore Hieronymo, 0041D cujus verba attuli, num. 22. Falsum etiam puto, quod Vasaeus in Chronico tradit, Juvencum a Severo Sulpicio celebratum fuisse. Ab Aratore Juvencum et Sedulium laudatos fuisse, nonnulli colligunt ex Aldi relatione, qui in Vita Aratoris praemissa Collectioni poetarum christianorum sic ait: Contulisse autem se ad scribendos Actus Apostolorum idcirco versibus Arator dicitur, quod fecisse idem in Evangelio Juvencum ac Sedulium vidisset. Id vero in eo Aratore licet videre, qui Venetiis et in D. Georgii cognomento Majoris et Deiparae semper Virginis in Hortis bibliotheca alligatus est.

90. Gelasius Papa, in celebri decreto quod in concilio Romano edidit de libris canonicis, ecclesiasticis 0042A et apocryphis, quod sub Hormisdae nomine ex quodam codice a Francisco Jureto editum est, sic de Juvenco: Item Juvenci nihilominus laboriosum opus non spernimus, sed miramur. Collatum est hoc decretum cum codice Vaticano a Fontanino in Append. ad Antiquit. Hortae, et postea accuratius a Josepho Blanchinio in quodam exemplari Fontanini penes cl. Praesulem Reggium, cui manu varias lectiones adjecerat, quas etiam inseruit in Proleg. tom. IV Anastasii: nihil tamen in his verbis notat, nisi lavoriosum pro laboriosum ex codice Florentino. In decreto Gratiani 43 cap. Sancta Romana Ecclesia, distinct. 15, olim ita legebantur haec verba: Item Vincentii laboriosum opus non spernimus, sed imitamur. Padilla, 0042B in Histor. eccles. Hisp., cent. 4, cap. 45, correxit Juvenci pro Vincentii, et advertit, male nonnullos id explicuisse de Speculo Histor. Vincentii Bellovacensis, qui saeculo XIII floruit. Reliquit autem Padilla intactum verbum imitamur. Veram lectionem aperuerat jam Antonius Augustinus, et ante hunc Covarruvias, libr. IV Var. Resol., cap. 16, quae etiam exstat apud Burchardum et Ivonem, in eodem decreto Gelasii, et Chiffletium, ad Vigilium Taps., p. 149.

91. Venantius Fortunatus, lib. I de Vita S. Martini, initio:

Primus enim docili distinguens ordine carmen
Majestatis opus metri canit arte Juvencus.
Hinc quoque conspicui radiavit lingua Seduli.
0042C Fortunatus non solum ait Juvencum primum omnium evangelicam majestatem metri legibus conclusisse, verum innuit etiam, Sedulum imitatione Juvenci opus paschale concinnasse; quo magis mirandum est Sedulium, in praefatione ad Macedonium, quodammodo dissimulasse, sibi notum fuisse Juvencum, cum tamen se versatum in S. Hieronymo, qui Juvencum saepe laudavit, ostendat. Aldus, in Vita Aratoris praemissa Collectioni poetar. christ., ubi quaedam adjungit de Sedulio, sic hanc conjecturam exponit: Conjicimus tamen ex ejus epistola ad Macedonium presbyterum, Juvenci libros de historia evangelica non vidisse Sedulium. Nam cum in ea epistola causam reddit, cur versibus Evangelium scripserit, Juvenci, 0042D qui idem fecerat, haudquaquam meminit. Non enim culpa vacaret, si id sciens praetermisisset: et eo magis cum locus ipse exigeret, ut Juvencum, quem imitaretur, habere se diceret. Certe nonnulla occasio Sedulio oblata est, ut Juvencum distincte nominaret, cum dixit: Raro, pater optime, sicut vestra quoque peritia lectionis assiduitate cognoscit, divinae munera pietatis stylo quisquam hujus modulationis aptavit; et multi sunt, quos studiorum saecularium disciplina per poeticas magis delicias, et carminum voluptates oblectat. Dubitare aliquis poterit, an etiam Orentius Juvencum aemulatus fuerit ex sententia Fortunati, 44 qui subinde addit:

Paucaque perstrinxit florente Orentius ore.

0043A 92. Isidorus, in versibus qui olim in Bibliotheca ejus legebantur:

Perlege facundi studiosum carmen Aviti:
Ecce Juvencus adest, Seduliusque tibi.
Ambo pares lingua, florentes versibus ambo,
Fonte evangelico pocula larga ferunt.
Desine gentilibus ergo inseruisse poetis,
Dum bona tanta potes, quid tibi Calliroen?
De his versibus plura disserui in notis ad Dracontium, libr. I de Deo, v. 176, pag. 143. Sed, ut aliquid novi addam, advertendum est, sex primos versus, quos proxime ab Eugenio de Levis, in suis Anecdotis, immerito pro ineditis habitos, et S. Damaso attributos, notavi, ab eo aliqua ex parte editos fuisse correctiores: nam quintus versus in editione matritensi operum S. Isidori, ita habet:

Hic gemmae radiant veneranda volumina legis.
0043B Melius Levisius ex suo codice, in quo S. Damaso illi versus ascribebantur:

Hic geminae radiant veneranda volumina legis.
Sermo enim est de lege veteri, et nova, ut ex vers. seq. clare patet:

Condita sunt pariter hic nova cum veteri.
In versibus, quos nunc protuli, correxi alium errorem editionis matritensis, in qua legitur: Ambo lingua pares. Metrum poscit: Ambo pares lingua. Pro gentilibus aliud etiam mallem, ut metro consulerem: sed hic fortasse error est poetae. Quid autem is sibi velit his verbis, Quid tibi Calliroen, intelliget, qui versum ultimum satirae primae Persii intelligat:

His mane edictum, post prandia Calliroen do.
0043C Quidam putant, Calliroen esse nomen meretricis, alii comoediae cujusdam. Id magis congruit versui Isidoriano.

93. Ionas Scotus, in Vita S. Columbani, c. 14, al. num. 22, citat Juvenci vers. 44, l. I, ut ad eum locum recolam.

94. Beda non semel Juvenci versus usurpavit, ut exponam in var. lect. ad v. 340, l. 3; et not., ad. v. 632, l. 4, etc.

45 95. Alcuinus in praefat. in libros septem adversus Felicem ad Carolum Magnum, apud Baluzium, Miscellan. libr. IV, pag. mihi 116: In hoc namque opusculo catholicae fidei veritatem ex sanctorum Patrum certissimis probare testimoniis nisus sum, id est, beati Hieronymi . . . . necnon et Isidori Hispaniensis, et 0043D Juvenci ejusdem provinciae scholastici. Idem Alcuinus, libr. II adversus Felicem: At si mundi doctoribus caeteris vobis non libet credere, vestris saltem doctissimis viris credite. Cecinit Juvencus presbyter et doctissimus Hispanus scholasticus in carmine evangelico hoc modo: Nam tua concipient, etc. (Vide lib. I, v. 95.) Floruit vir iste temporibus Constantini principis. Videtis quidem ista: necdum adoptionis, vel nuncupationis haeresis in Hispania fuit. Aut istum, qui apud vos doctissimus exstat magister, haereticum judicate, etc. Rursus libr. II advers. Elipandum, idem Alcuinus: Illi (Patres Hispani) sua habuerunt tempora, nobisque praeclara sui sudoris in sancta conversatione reliquerunt vestigia, quos laudamus, amamus . . . . Beati itaque 0044A Isidori . . . . Sed et Juvenci presbyteri, atque optimi scholastici, quem beatus Hieronymus laudat, carmina evangelicae historiae prospeximus, qui in quodam versu Christum proprium Filium Dei catholico ore non formidavit appellare. Eminentissimus cardinalis Lorenzana, cujus patrocinio et auxiliis plurimum haec nostra studia debent, in pererudita praefatione ad tom. 1 Patrum Toletanorum, opportune Alcuini auctoritate utitur, ut demonstret Patres concilii Francofordiensis errore facti lapsos fuisse, dum crediderunt, Patres Toletanos haeresin de adoptiva Christi filiatione docuisse. Alcuinus alibi Juvencum imitatus est, versu ejus laudato, ut notabo ad libr. I, v. 30.

96. Inter veteres, qui Juvenci auctoritate et versibus usi sunt, connumeratur etiam Lupus abbas 0044B Ferrariensis: sed ejus verba exhibebo ad lib. I, v. 702.

97. Ado Viennensis, in Chron., sub Constantino: Reticius Augustodunensis episcopus celeberrimae famae habetur, et Javencus presbyter Hispanus, qui hexametris versibus quatuor libros Evangelii composuit.

98. Freculphus episcopus Lexoviensis, in Chron., tom. I, 46 libr. III, cap. 21, de diversis doctoribus sub Constantino imperatore agit, et de Juvenco verba Hieronymi ex libro de Vir. illustr. exscribit. Exstat tom. XIV Biblioth. Patrum Lugd. pag. 1171.

99. Eulogins Cordobensis, in Memorial. Sanctor. libr. I, num. 3, versum Juvenci refert, illud philosophicum 0044C appellans, ut distinctius memorabo ad libr. I, v. 30.

100. Theodulfus Aurelianensis, lib. IV, carm. I, v. 11:

Cura decens Patrum nec erat postrema piorum,
Quorum sunt subter nomina scripta, vide.
Sedulius, Rutilus, Paulinus, Arator, Avitus,
Et Fortunatus, tuque, Juvence tonans.
Sirmondo, in not. ad hunc locum, ignotum est, quisnam sit Rutilus christianus poeta. Nonnulli putant, legendum Sedulius rutilus, Paulinus, etc., ut rutilus sit adjectivum cohaerens cum Sedulio. Id comprobari potest ex versu Fortunati, num. 91:

Hinc quoque conspicui radiavit lingua Seduli.
Ut enim Fortunatus Sedulium conspicuum vocat, sic eumdem rutilum Theodulfus videtur appellare, fortasse 0044D Fortunatum, quem pariter nominat, imitatus. Arntzenius, in praelat. ad Sedulium p. 9, hanc interpretationem non probat.

101. Notkerus Balbulus, tom. I, col. 9, Thesaur. Anecdot. Bernardi Pezii, cap. 7 libri de interpret. Script. Juvencum, et Sedulium, Aratorem, hymnosque Ambrosianos, scio, quia jam memoriae commendasti. Locus corruptus est. Lego: Juvencum et Sedulium, Aratorem hymnosque, etc. Scribebat autem Notkerus ad Salomonem discipulum suum, postea Constantiensis Ecclesiae episcopum.

102. Luitprandus, in Vitis Pontificum, cap. 51, de Gelasio: Item Orosii Historiam laudat, et opus Sedulii, et Juvenci.

0045A 103. Honorius Augustodunensis, l. I, c. 84, ex Hieronymo: Juvencus nobilissimi generis Hispanus presbyter, quatuor Evangelia hexametris versibus composuit, et nonnulla eodem metro ad sacramentorum ordinem pertinentia. Floruit sub Constantino.

104. Franciscus Petrarcha, eclog. 10, quae inscribitur Laurea occidens, sic habet de multis poetis christianis, ac postremo de Juvenco:

47 Longe ibi trans fluvium regum inter busta seorsum,
Unus erat rutilus divini ruris Arator,
Qui pinguem scabro sulcabat vomere campum.
Huic comes hinc Prudens, hinc Sedulus alter aranti
Certabant rigido glebas convellere rastro.
Terra ferax, lassique boves, et laurea nusquam,
Nusquam hederae, aut myrtus; viridis nam gloria serti,
Non studium musae fragilis vox, area sacro
Fonte recens, atque alta domus, tum pinea late
Silva virens, dulcesque oleae, gremioque decorum
0045B Clara fovens roseo puerum stat limine Virgo.
Haec matrona fuit hortis, quae lecta remotis
Vimineis calathis templo aurea poma sacravit.
Mira loquar, supraque fidem, sed carmina vidi
Hic hominis, pariterque aquilae, bovis, atque leonis
Hispanum nostra modulantem voce Juvencum.

105. Baptista Mantuanus, in Apolog. tom. I Oper.: Certum est mihi cum his praestantibus viris malle carpi, quam vobiscum, o censores mei, ab imperito vulgo praedicari. Volo ante istorum oculos Juvencum Hispanum statuere, quem inter illustres viros, et in doctissimorum virorum catalogo Hieronymus enumerat, ut accidat eis, quod a Persio dicitur: Virtutem ut videant, intabescantque relicta. Prodite, o Zoili nostri: videte virum sacris initiatum mysteriis, lauro coronatum, musis undique cinctum, tyram tenentem. Currite ad rarum 0045C hoc et grande spectaculum: sed cavete ne repente culpetis. Laudatur hic ab Hieronymo. Hic igitur immensam evangelicae legis majestatem versibus includit heroicis, et idem alii fecere christiani, et gravissimi et sanctissimi.

106. Joannes Trithemius de Scriptor. eccles.: Juvencus presbyter, natione Hispanus, vir nobilis, atque doctissimus philosophus, poeta, rhetor, et theologus insignis, et non minus conversatione quam scientia Scripturarum Ecclesiae venerabilis, edidit pro aedificatione legentium, tam metro quam prosa, multa praeclara volumina: sed pauca eorum ad notitiam meam pervenerunt. Legi opus insigne, quod hexametris pentametrisque 48 versibus composuit. De quatuor Evangeliis libros quatuor. Immortale nihil. De sacramentis 0045D duos libros. Caetera, quae composuisse dicitur, ad manus nostras non venerunt. Claruit sub Constantino Magno et filiis ejus, anno Domini 330. Juvencum prosa oratione aliquid conscripsisse alibi non legi. Illud certe falsum, evangelicam Historiam, quod innuit Trithemius, versibus hexametris pentametrisque constare.

107. Petrus Crintius, de Poet. Latin. l. V, c. 89: Juvencus poeta natione Hispanus, familia insigni maximeque illustri natus est, ut ab Hieronymo traditur. Praecipue floruit imperantibus Constantio et Constante: qua tempestate in eloquentia apud Latinos clari fuerunt Tiberianus, Nazarius, et Flavius Vopiscus, qui de gestis Romanorum principum libros composuit. Inter 0046A alia poemata quae dicuntur ab eo edita, scripsit quatuor evangelia hexametris versibus: qua in re majori diligentia usus est in servanda rerum historia, quam in demonstranda ingenii sui elegantia. Idem Juvencus aliquot hymnos fecit, quibus facile indicavit se optime meritum de religione christiana. Neque dubium est, fuisse illum relatum inter sacerdotes christianos, ut veteres auctores testantur. Divus Hieronymus alicubi repetit Juvenci carmina, eumque ut eruditum et elegantem poetam commendat.

108. Reinhardus Lorichius Hadamarius, in epistola dedicatoria ad Joannem Comitem a Vueda, praemissa editioni Juvenci: Longe tutius ac consultius ad eos auctores adhaerescere, qui doctissimorum hominum judiciis numquam a possessione, ut ferunt, dejecti, 0046B multis jam saeculis florentes inclaruerunt. In quorum numero si non primas ferunt Juvencus hic noster, ac Sedulius, certe mea sententia non tamen in postremis erunt: quorum alterum divus Hieronymus non in uno loco praedicavit, quasi dignum Argivo, ut aiunt, clypeo: alterum adorantia Patrum sanctissimorum decreta laudibus tulerunt in coelum. Qui si non undique pomposo verborum apparatu intonantes, delicatis nimium, quae magis elegantia sermonis, quam studio pietatis, sibi blandiuntur ac perplacent, ingeniis satisfacere videbuntur, omnia compensabunt uberrimo conspicuae veritatis 49 et sanctimoniae fructu . . . . Quamquam nihil occurrit, quod ab auctoribus hisce desumptum, et purgatis auribus insertum, offendiculo possit esse. Nihil enim a pura latinitate, nihil a legibus 0046C poeticis alienum, nihil barbarum, nihil quod, quasi scopulum, fugiendum ille dicebat, insolens. Dilucida phrasis emicat, at ab omni vitio remotus sermo. Non deest verborum ac rerum, quibus etiam critici morosiores acquiescerent, ornata dignitas. Haec omnia commendatiora faciunt, et veluti solem inferentes illuminant, evangelicae veritatis historiae plenis veneranda majestate versibus expressae.

109. Eustathius Swartius, Analect. l. II, cap. 15: Dulcedo christiani nominis in Paulino facit, ut alium veri Apollinis cygnum tractare libido sit. Non erit ille poetarum summus, scio. Talis tamen erit, qualem amare vel ob styli simplicitatem quoque malint veri poetarum censores, quam nescio quos tumores, et affectatam non gravitatem, sed plumbeam difficultatem quorumdam 0046D aliorum vatum, qui dum aquilas meras somniant, vultures morticini fiunt, nihil non elegantiarum malis unguibus tractantes, unde apud vulgus sequatur fama virtutis, apud doctos nihil, nisi turpis rapacitatis inconditae contemptus. Quem nos tractaturi diximus, is erit bonus Juvencus, Constantini imperatoris pii pius lenisque praeco.

110. Barthius, I. XLIII Advers. c. 23, col. 1973: Juvencus poeta est non paulo eruditior, quam vulgo putent, quamvis stylum premat, et verba ipsa sacrae Scripturae retinere laboret. Et l. LXIX, c. 5, col. 2777: In evangelicam Historiam Juvenci optimi codicis subsidio quaedam superioribus libris commentati sumus: oddemus scriptori prisco, et priscis aestinato, plura hoc 0047A capite. Nec deterreant nos hominum umbraticorum deliria, qui hoc genus auctorum ideo damnant, quod de rebus divinis non cum Marone aut Ovidio, vel et Lucano potius loquuntur, quam Paulo, Isaia et Matthaeo: scilicet ut sese proceres Romanae eloquentiae eo contemptu faciant. Ii enim homines imaginosum patiuntur cum tribus scriptoribus vix tertiam partem lectis, judicium sibi de omnibus vindicant: et verae pietatis stylus etiam in cathedris Tulliorum suam simplicitatem probat. De qua re 50 disputabimus ita alibi, ut magnam partem supercilii sui pudore fatuitatis suae ultro remissuri sint, opinor, illi censorii lemures. Laudi etiam Juvenci verti debet, quod non solum Barthius, et Swartius modo memorati plura ejus loca illustraverint, ut Grunerus, Arnizenius, Vonckius, etc. Nonnulli 0047B etiam editionem Juvenci tentarunt, nec tamen perfecerunt, ut Joannes Weitzius, de quo vide notam ad v. 13, libr. I.

111. Plura testimonia ut facile est addere, ita minime est necessarium. Quaedam alia indicare sufficiat: Platina in Vita Marci I pontificis; Lil. Gregorius Gyraldus, Histor. Poet. dial. 5; Joannes Petrus Lonchius, Biblioth. Poetic. part. I, pag. 76; Andreas Wilkins, Heortogr. part. 1, pag. 201; Gerardus Joannes Vossius, de Poet. Lat. cap. 4; Joannes Gottefridus Olearius, in Abaco Patrolog. pag. 283; Olaus Borrichius, dissert. Academ. de poetis, pag. 69. His adde Volaterranum, Eisengreinium, Bergomensem, Xystum Senensem, Centuriatores, Baronium, Scaligerum, Possevinum, innumerosque 0047C alios. Neque omittas eos, quorum verba in Juvenci laudem opportunis in locis a nobis allata sunt: Barthium, num. 12 Proleg.: Gallandium, num. 16; Felicium, Ferrarium, Maurolycum, n. 31; episc. Equilinum, n. 32; Tarafam, num. 36; Buschium, num. 55; Faustum, num. 56; Barthium, ad l. I, v. 9, 245, 399, 683; l. II, v. 2, 61; l. IV, V. 62, 93; Badium, ad l. I, v. 9, etc.

112. Parum igitur nobis obesse debet, quod nonnulli de stylo Juvenci minus recte sentire videantur, cum vel hi ipsi utilitatem, quae ex ejus lectione percipi potest, minime negent. Jo. Ludovicus Vives, l. III de tradend. discipl.: Juvencus, Sedulius, Prosper, Paulinus lutulentae et perturbatae sunt aquae, salubres tamen, ut de quibusdam fluminibus ferunt. Philippus Brietius 0047D l. IV de Poet. Lat. de Juvenco ejusque stylo: Humilior est, dum Evangelii verbis nimis adhaerescit, et veritatis quam poeseos a nantior: quique nimis restringit se carmine magis pio, quam eleganti. Alphonsus Garsias Matamoros, de academ., et doct. vir. Hisp.: Prudentius vero, et Juvencus, si quod mihi est 51 in hac re cum libertate judicium, meliores versificatores, quam poetae videntur. Dupinius, in Nova Biblioth. tom. I, Juvencum vocat poetam magni pretii, et primum christianorum. Spiritus poeticos in ejus carmine agnoscit, numerumque versuum laudat: sed voces non semper esse poeticas, aliquando nec Latinas dicit. Addit tamen, vix fieri potuisse, ut melius et fidelius verba evangelica versibus concluderentur. 0048A Ceillierius, de Script. eccles. t. IV, Juvenco objici humilem stylum, neglectum ornatus poetici, peccata metri et latinitatis.

113. Postularet hic locus, ut de prosodia et latinitate Juvenci dissererem. Sed universim de stylo et poesi christianorum poetarum non pauca dixi in Prolegomenis ad Dracontium, nimis etiam fortasse multa in Prolegomenis ad Prudentium. Eo autem libentius in praesentia ab hac disputatione abstinebo, quia illa ipsa, quae metri et latinitatis peccata ab ignaris, sive, quod perinde est, a sciolis judicantur, longe rariora sunt in Juvenco, quam aut in Dracontio, aut in Prudentio, aut in quovis alio poeta christiano.