CAPUT IX.

De natura et dispositione humiditatis

lacteae. Post hoc dicendum est de generatione lactis : et in antehabitis quidem dictum est qualiter sanguis delegatus mamillis, dealbatur ad speciem lactis. Sed nunc addimus, quod lac est convenientius nutrimentum quod accipere potest recenter natum et tenellum animal, eo quod ipsum inter omnia similius est sanguini menstruo quo nutritus est natus in matrice, et similius est humori spermatis, ex quo partus est formatus. Habet etiam convenientiam cum partu singularem ipsa mamilla quae lactis est uter, ita quod expertum est in partu hominis, quod immittere papulam mamillae in os partus valet contra omnia nocumenta quae accidere possunt partui, si saepius hoc fiat: et mulgere lac in corpus et faciem ejus, valet ad rectam figurae membrorum dispositionem. Totum autem lac quod natura parat in nutrimentum partus in animalibus, est in mamillis. Mamillae autem, sicut in praehabitis diximus, sunt in animali quod interius in utero suo generat animal, et extra per generationem univocam emittit ipsum. Mamillas autem habet omne animal habens pilos, et similiter omnia animalia quadrupedia pilosa. Pilos autem habet homo, et equus, et hujusmodi, quae vel in toto vel in parte pilosa sunt.

Adhuc autem et marina magna mamillas habent, sicut balena secundum genus suum, et delphinus, et id quod vocatur cochi, de quo in praehabitis plura dicta sunt. Ista enim omnia habent lac et mamillas. Animalia autem ovantia nec habent lac nec mamillas, ut pisces, aves, et vermes multi, et quaedam quadrupedia non pilosa, sicut lacerta, et crocodilorum genera, et stellio secundum suum genus, et hujusmodi.

Amplius autem in omni lacte animalis est aquositas tenuis, et pars alia grossa terrestris, quae caseus vocatur : et aquositas quidem est in eo ut currere possit per membra quae nutrit: grossities autem est propter substantiae nutrimentum. Quanto autem lac fuerit spissius, tanto erit etiam caseatius.

Adhuc autem differentia lactis est secundum differentiam animalium lac habentium : quoniam lac animalis quod anterioribus dentibus caret in superiori mandibula, coagulatur calido et sicco, coagulatione qua separatur caseus a sero. Lac vero habentis dentes in utraque mandibula, non coagulatur tali coagulatione propter subtilitatem ipsius et tenuitatem, licet forte elixetur et inspissetur, sicut diximus in libro Meteororum, ubi distinximus inter coagulabilia et elixabilia : et sicut se habet iac in animalibus istis, ita etiam se habet, pinguedo adipum ipsorum : quoniam habentium dentes in utraque mandibula pinguedo quidem constat frigido, sed non coagulatur : sed carentium dentibus in superiori mandibula pinguedo coagulatur frigido, et induratur forti induratione. Amplius autem eorum quae dentes superius et inferius habent, est lac tenue et dulce et aptum ad potandum magis quam ad nutrimentum.

Inter omnia autem haec animalia, lac cameli est tenuissimum respectu lactis aliorum animalium, et in tenuitate proximum ipsi est lac equae, et post illud lac asinae, et ideo consumptis datur ut humectet eos : quia non est tanta caseatio ejus, quod nocere possit. Et quidam hominum barbarorum lac equae. nauigent, et sub sole stare faciunt, donec resideat spissum ipsius, et deinde ponunt in vase, quod ebulliat sicut sicera: et quod eliquatum est, bibunt, et est eis conveniens potus : sed dilatantur multum membra eorum ex potu illo, maxime illorum qui non sunt in continuo motu et exercitio : et tali potu utuntur communiter Tartari et Comani et Rutheni et alii finitimi eis Barbari. Lac vero vaccae est spissius inter lac animalium carentium dentibus superioribus, et maxime lac vaccae bubali: et caseus ejus est valde terrestris et durus.

Lac autem non est coagulabile per frigus propter terrestreitatem quae est in ipso : sed in frigore comprimitur ab eo, et residuum inspissatur et residet in fundo, et fit grossum : per ignem vero non ingrossatur, sed coagulatur, sicut omnia terrestria coagulantur calido et sicco ignito.

Amplius autem lac ut multum non est in aliquo animalium, nisi in impraegnatione : nec statim generatur in principio impraegnationis, sed in fine cum completus est partus, et sanguis menstruus qui attrahebatur ad substantiam partus redundat ad mamillas. Cum autem incipit generari formato et perfecto partu lac primum quod est vicinum partui, nihil omnino valet, et est quasi saniosum ad nihil omnino aptum nisi ut effundatur : quoniam ipsum est purgamentum superfluitatum quae sunt in matrice et venis et mamillis, et ideo reputatur saniosum et immundum, et maxime in his qui primum edunt foetus, sicut puerperae. Similiter autem lac valde remotum a partu nimis est tenue : quia jam nobilius descendit in libidinem ad matricem quae de-

siderat conceptum, et sanguis menstruus redit ad vias consuetas. Medium autem lac inter haec duo tempora est conveniens et bonum in unoquoque animali secundum suum genus. Similiter autem etiam est in multum diu jejunis matribus lac tenue nimis, et in multum gulosis indigestum. Et lac quod in mane primo venit ad mamillas, est quasi purgamentum : propter quod periti in arte lactandi praecipiunt primo mane emulgere magnam partem lactis nutrices, et tunc de residuo lactare infantes : et dum lactant, praecipiunt moveri infantes cum cantu musico, sicut solent infantes in cunis moveri cum naeniis cantibus mulierum : motus tamen cunarum debet esse lentus, et cantus suavis : quia musica facit cum gaudio et lenitate spiritus recipere nutrimentum, motus autem excitat calorem et virtutem digestivam, quae in infantibus multo immersa est humido : et quia multum dat lac nutrimentum, sufficit in die bis vel ter lactare infantes propter debiles virtutes ipsorum : et si superflue pluribus vicibus lactantur, incurrunt tusses et repletiones.

Aliquoties autem foeminae superfluae humiditatis quae non impraegnantur, forte habebunt aliquid lactis in mamillis, et praecipue virgines, et quae diu a coitu abstinuerunt : quoniam in illis subtile sanguinis redundat aliquando ad mamillas, quod utentibus multo coitu effluit per coitum : et ideo praecipitur a sapientibus medicorum, quod nutrices non coeant dum lactant infantes : quia si coeunt, subtilius substantiae lactis separatur ad coitum, et nutrietur puer grosso alimento lactis et inconvenienti. Foeminae etiam impraegnatae aliquando habent lac in mamillis ex herbis quas comedunt, et hoc raro accidit. Aliquando autem accidit, quod etiam foeminae quae processerunt in aetate et sunt vetulae, aliquando lac in mamillis habent, et hoc contingit quando desinunt eis fieri menstrua ex redundantia sanguinis menstrui ad mamillas : unde aliquando inveniuntur ube- ra earum plena sanguine, et aliquando putrescunt ex sanguine corrupto in uberibus earum,

Lac autem a mamillis matrum exire consuevit, quamdiu suguntur, ac si natura mensuraverit tempus lactationis usque ad aliquantam indurationem membrorum infantis : et hoc triennium esse consuevit in infantibus Hominum propter teneritudinem complexionis humanae. In aliis tamen animalibus duriora corpora habentibus citius fit ablactatio. Et in triennio etiam in infantibus hominum formantur dentes ad solidiorem cibum dividendum.

Adhuc autem diversitas regionum in aere et pascuis, multum facit ad lactis diversitatem : quoniam in quibusdam regionibus non exspectatur caprarum impraegnatio, sed conpleantur mamillae earum primo cum urtica, et postea exprimuntur ubera, et exit primo sanguis, et postea sanies, et tunc exprimitur lac bonum non pejus illo quod est in uberibus earum quae impraegnataae fuerunt. Et ego vidi hoc facere multas mulieres in suis proprius uberibus : et erant quaedam viduae, et quaedam virgines, et de omnibus uberibus exivit lac abundanter. Ut in pluribus autem nullum est lac in mamillis marium : quamvis forte in quorumdam humidorum virorum qui laxas habent carnes et utuntur cibis Iactiferis, aliquando aliquid lactis inveniatur.

Accidit autem aliquando in regione Janimorum in civitate quam Thymari Avicenna vocat, quod caper fuit inventus, qui juxta virgam duo habuit additamenta mamillaria, ex quibus confricatis supra dicto modo extractum est lac tantum., quod factus est unus caseus : et hic caper cum capra colens generavit filium hircum qui similia patri habuit mamillaria juxta virgam : et extractum est lac sicut ex patre, ex quo factus est etiam unus caseus. Et sicut etiam dicunt auruspices in sacrificiis et extis divinantes, hujusmodi sunt signa futurorum : non enim fierent nisi per magnarum stella-

rum super habitationem mutationem illam, quae mutatio stellarum habitationis et habitantium significat transmutationem, sicut id quod narrat Josephus, quod in mutatione legis sacrificiorum in ierosolimorum templo vitula inter manus offerentium enixa est amum. In ma- millis etiam marium mamillas habentium aliquando invenitur aliquid lactis : sed valde paucum potest exprimi a mamillis eorum, sicut superius diximus. Sed plus.

attrahitur quo plus et plus fuerit expressum. Paucis tamen hoc accidit, et raro accidit.

Amplius autem in omni lacte praeter substantiam casei et aquosam est unctuosa substantia, sicut oleum, quod vocatur butyrum : et hoc eminet et supernatat in lactis coagulatione. Nec est causa coagulationis lactis multum inesse lacti caseum, sed inesse quidem multum et siccum : si enim siccus non sit, impediet viscositas butyrosa coagulationem, eo quod partes conjacentes sibi ad modum ansarum et catenarum separari non possunt.

Amplius autem quaedam animalia multum habent lac, ita quod abundantius quam indigeant ad foetum nutriendum : et est conveniens ut sit materia casei, et praeeipue sic lacte abundat ovis, capra, et vacca. Lac autem equae et asinae et cameli et mulieris non conveniunt ad caseos faciendos, praecipue tamen lac animalis quod multas et distinctas habet mamillas secundum longitudinem ventris, inconveniens est ad materiam caseorum. Caseus autem qui fit ab aequali quantitate lactis vaccae ad lac capraae scxguialiter esse dicitur, eo quod Iac caprae siccius est quam lac vaccae, et minorem facit caseum. Aliorum autem animalium lac non est conveniens ad caseum, et praecipue lac animalis habentis multas mamillas, sicut diximus.

Amplius autem multa sunt coagulorum genera, ex quibus lac coagulatur. Coagulatur enim ex eo quod vocatur coagulum, et ex lacte ficuum : lac enim

ficuum in lana capitur et congregatur, et post ipsa lana cum lactis parte in lac totum abluitur, et sic lac coagulatur. Expertum est etiam a nobis, quod flos herbae quae acutos habet aculeos et magis crescit in altum, et habet florem rubeum qui cum maturatur in lanuginem convertitur volantem in aere, exsiccatus, et cum lacte distemperatus, et in lac infusus, lac optime coagulatur. Id autem quod vocatur coagulum, non invenitur nisi in uteribus sugentium recenter natorum : quoniam stomachus eorum quae usa sunt alio cibo, jam alteratus est a natura lactis : et ideo iac quod post tales cibos recipit, non adeo fermentat sicut sdmachus eorum quae non sunt usa nisi lacte.

Adhuc autem in ventribus eorum quae non ruminant, raro invenitur : quoniam ruminantia spissius habent lac, quod magis conservat fermentationem stomachi, quam non ruminantia, inter animalia autem nota nobis quae dentes habent in utraque mandibula, non est usquam hodie inventum coagulum nisi in lepore tantum. Coagulum autem quod fuerit vetustius, eo erit melius et efficacius ad coagulandum, dummodo non sit putridum : quia sua virtus efficitur acutior, quo ipsum fuerit siccius, dummodo in substantia sic conservatur. In medicinis autem valet circa fluxum qui est ex causa humida, et praecipue coagulum leporis et cervi.

Amplius autem multitudo lactis et abundantia ex tribus attenditur causis : quarum prima est lac animalis in specie sua, quoniam humida animalia abundantiore lactis sunt quam sicca : et in eadem specie animal magni corporis abundantius habet lac quam animal parvum et siccum, et haec est causa secunda. Tertia autem est pascua lactifera : quoniam in Epheso sunt vaccae parvae, a quibus tamen multum lac extrahitur propter pastum lactiferum qui ibi abundat. in terra autem quae vocatur Arabice Amb ardor, sunt vaccae magnae qua) sunt valde ma- gni corporis, a quibus multum valde de lacte extrahitur : et talis est dispositio vaccarum apud nos in Frisia, Hollandia, et Zelandia, propter humiditatem pasturae in locis illis. Vaccae enim illarum terrarum sunt maximorum corporum, et fere omnes variarum pellium et plurimi lactis. In his enim terris quaelibet vacca tantum dat de lacte, quantum est mensura quae frascia vocatur : et dicitur, quod illae quae sunt in Ambardor, sunt adeo magni corporis, quod oportet mulgentem stare pedibus erectum, ita quod non nisi caput regyrando declinat ad ubera vaccae. Et dicit Avicenna, quod canes istius terrae sunt maximi et hirsuti : et similiter est apud nos in Zelandia, ubi sunt magnae vaccae : ibi enim etiam sunt maximi canes et hirsuti, et pulli sunt magni illarum terrarum, et omne animal praeter asinos, quia illis humor et frigus sunt contraria propter abundantiam melancholiae eorum. Dicitur autem terra illa ab antiquis Graecis Dardania a Bardanio quodam rege, qui primus usum lactis vaccarum in terra illa docuerat. Oves etiam terrae illius maximae sunt propter salsuginem pasturae temperantis humorem ipsarum.

Oportet autem scire, quod quaedam pascua lac minuunt, et praecipue lac animalis ruminantis, sicut granum.rubeum quod melega vocatur, quod quidam surigum vocant. Quaedam autem lac multiplicant, sicut oroburn vaccarum lac multiplicat, et herba quae Graece cocturen vocatur, quam apud nos viciam vocamus : et similiter facit lens et semen banciae, et ipsa herba banciae, et multa alia. Sed haec omnia minus valent quamdiu florent : quia flos multiplicat calorem in animalibus et exsiccat humorem lactis. M uberibus autem dicitur valere uber caprae et ovis et vaccae in ipso lacte ejusdem uberis decoctum et praeparatum. Quidam etiam expertos se esse dicunt optimum esse ad abundantiam lactis si vermes qui teredines dicuntur et ex carie lignorum generantur, aut etiam vermes terrae lumbrici vocati sumuntur ad quantitatem trium undarum, et postquam exsiccati sunt, sumantur in aqua hordei, et hoc saepius fiat per multos dies : et hoc idem faciunt si capita salsorum piscium elixantur in aqua arietis, et alia multa hujusmodi sunt valde lactifera. Orohus vero non est conveniens ovibus, eo quod aggravat partum.

Adhuc autem quaedam inflativorum pascuorum lac multiplicant, ut fabae et lupini, quae conveniunt vaccae et caprae. Signum autem multitudinis lactis est declinatio uberis ad inferius ante partum. Amplius autem inter omnia quadrupedia, praecipue oves dant lac per magnum tempus respectu suae quantitatis, ita quod lac dant quando bonae sunt per octo menses, In regione autem quae Corvo vocatur, vaccae dant lac per anni spatium usque ad sequentis anni impraegnationem et partum.

Amplius autem iac mulierum magnarum fuscarum melius est et pluris nutrimenti, quam mulierum albarum : sed unicuique infanti magis convenit iac mulieris quae similior invenitur matri suae : quia lac illius similius est sanguini menstruo quo nutritus est infans in vulva

matris dum sit bonae aetatis et convenientis : et haec aetas est quod sit supra viginti annos, et infra triginta duos annos.

Amplius autem omne animal habens sanguinem, habet semen sperni aticum : sed hoc praecipue est multi sanguinis.

Adhuc autem sperma cujusdam animalis quod est pilosum ubique, est viscosum et album, et ideo mentitur Orodotus poeta qui dixit sperma nigrorum Maurorum et aethyopurn esse nigrum. Cum enim exit sperma de corpore, est spissum et album, et si aliquam moram fecerit extra corpus animalis, attenuatur et nigrescit, eo quod aer conclusus egreditur ex ipso, qui spurnosam in eo fecit albedinem : in frigore tamen expositum non coagulatur, sed tenue fit valde et aquosum. Calor vero coagulat sperma et inspissat sicut et lac : et quando diu steterit in matrice non formatum in embryonena, exit aliquando spissum grossum et fortasse calore matricis exsiccatum. Signum autem spermatis competentia ad generandum est, quod positum in aqua petit fundum : et ideo mentitus est poeta Alchisor, qui omnia contraria horum quae dicta sunt, dixit de semine elephantis.

DE ANIMALIBUS