Caput VII. De codicum mss. correctoribus, et corruptoribus. Excursus in codicem S. Hilarii, qui in archivio Basilicae Vaticanae asservatur.

192. Multos olim viros doctos, praesertim saeculo V exstitisse, qui codices veterum scriptorum emendarent, et distinguerent, 107 ut correctiores in lucem publicam venirent, num. 159 demonstratum est. Ipsi etiam exscriptores codicum aliquando conferre, 0513C quod scripserant, et ad vetera exemplaria emendare cogebantur. In codice Vaticano Reginae Sueciae 2034, chartac. in fol. exstat Chronicon Eusebii Caesariensis ab Hieronymo, et Prospero continuatum. Praemittitur Adjuratio Prosperi. Adjuro te, quicumque hos descripseris libros per Dominum nostrum Jesum Christum, et gloriosum ejus adventum, in quo veniet judicare vivos et mortuos, ut conferas quod scripseris, et emendes ad exemplaria ea, de quibus scripseris, diligenter: et hoc adjurationis genus similiter transcribas, et transferas in eum codicem, quem transcripseris. Hanc adjurationem Prosperi, sive alterius potius, imitatus est Matthaeus Palmerius in fine praefationis ad suum Chronicon, quod nondum integrum editum est, ut in hoc eodem codice reperitur: Rogo igitur 0513D illum, qui aliquando hunc librum transcribet, ut diligenter, eodem servato ordine, transcribat, et quod transcripserit, ad exemplaria conferat, et emendet. Vide etiam Ducangium in praefatione ad Glossarium num. 6, et Barthium l. VI Advers., c. 21, qui ex Aponio praefat. Commentar. in Cantic. Canticor. similia verba profert. Sed non una, eademque ubique fuit ratio emendandi: nam saepe verba omnino eradebantur, ut quid fuisset scriptum, nullo modo, vel difficulter intelligi posset: idque fiebat, ubi verba aut aperte essent mendosa, aut talia esse corrector existimabat. Interdum verbum corrigendum solum lineola superposita notabatur, ut ita lector intelligeret, falsam esse scripturam primae manus, veram 0514A secundae. Aliquando intacto verbo codicis ex collatione aliorum codicum varia lectio inscribebatur: Nonnumquam suas corrector conjecturas adjiciebat. Erant autem notae propriae ad ejusmodi correctiones facile indicandas, ab Isidoro l. I Etym., cap. 20 expositae.

193. Codices ita emendati cum in aliorum manus describendi venirent, saepe accidebat, ut alius aliam scripturam arriperet: et cum alii novi errores sui cuique exscriptori exciderent, ea nata est copia variarum lectionum, quam in operibus veterum publicandis editores critici nostrae aetatis solent congerere. Magna quoque mihi seges cum in aliis poetis christianis obvenit, 108 tum maxime in Sedulio: fortasse, quod celeberrimus hic poeta non solum Asterium 0514B editorem et correctorem suorum carminum, sed etiam Abundantium collatorem nactus fuerit.

194. Correctoribus codicum adjungere possumus corruptores: nam saepe eveniebat, ut cum corrigere vellent, corrumperent. Etsi enim dubitari non potest, quin multi mala fide, ut errorem suum confirmarent, aut auctoritatem contrariam diluerent, exemplaria mss. adulteraverint, tamen saepius, ut ego puto, id contigit aut ex ignorantia, aut ex praejudicata opinione. Walchius cap. 7 Hist. Crit. ling. Latin. Codices, inquit, solent corrumpi ab Ipsis Suis Auctoribus, cum aberrante manu facile aliud scribere possunt, ac sentiunt: a Scribis, qui perperam audiunt, orthographiam, et antiquiores litteras non semper assequuntur; qui scribunt, quae cogitant, 0514C non quae audiunt: a Dictante, qui modo scripturam non intelligit, modo sine accuratiori animi attentione monumentum legit, modo male pronuntiat, modo glossemata orae libri apposita, ipsi auctoris sermoni interponit: a Librariis, et Criticis, cum elegantem, et nitidam scripturam, emendatae lectioni praeferunt; cum officio corrigendi libros aut plane desunt, aut illo ita funguntur, ut plura corrumpant, quam sanent: a Vetustate, quae in libris in membrana, aut charta descriptis, vel plurium vocum, vel aliquot litterarum lacunas efficit. Cum librariis, et criticis res nunc mihi est. Incidebat horum aliquis in locum, quem non intelligebat, aut sententiae, quam ipse veram censebat, contrarium; et cum verba intacta relinquere deberet, putans, ea non esse auctoris, 0514D sed mendose a librario posita, delebat, atque alia subrogabat. In Juvenco animadverti, multos versus ita fuisse adulteratos, ut Vulgatae nostrae, quam ipse prae oculis habere non potuit, conformarentur. In aliis aliorum Patrum operibus pariter hanc sibi licentiam sumebant nonnulli, ut verba sacrae Scripturae, quae ex Itala versione proferunt, ad Vulgatae nostrae exemplar reformarent: qua de re Latini Latinii querelas nihil attinet refricare.

195. In Sedulio innumera occurrunt, quae falsata esse manifeste evincitur, ut ex variis lectionibus patet, et aliquando quidem 109 vel hac sola ratione, quod versus, ut a poeta compositus erat, minus recte videretur procedere, ut l. IV, v. 8.

0515A Clarifica, dixit, nomen tuum, magnaque coelo.
Cum autem verba inter se aliquatenus similia sunt, quamvis diversa res significetur, tum frequentissima est permutatio vocum, ut l. I, v. 3, mella pro mala a librariis male positum ostendam, et l. eod. v. 247, homo pronus adoret, pro homo plenus adoret. Sequebantur enim librarii, quod magis ipsis clarum apparebat, non quod verius erat. Quod minus mirum videbitur, si animadvertamus, in monasteriis juvenes plerumque, in scientiis non plene versatos, muneri scribendi destinatos fuisse, qui etiam importune festinabant, ut quantocius ad umbilicum libri pervenirent. In cod. Vat. Reg. 254, in quo libri Sententiarum, et Soliloquia Isidori, aliaque ex Patribus excerpta continentur, librarius pueriliter 0515B scripsit: Explicit, expliceat: ludere scriptor eat. Magna etiam est codicum inter se discrepantia in verbis adopto, adoro, adorno, adapto commutandis, ut noto ad l. III, v. 294, et ad eleg. v. 31. Quae tamen saepe a collatoribus, aut lectoribus pro diversa uniuscujusque in rebus theologicis opinione aliter rescripta sunt, quam auctor voluerit.

196. Quae mihi nunc sese occasio offert, ut quod supra n. 160 pollicitus sum, uberiorem sermonem instituam de vetusto, et celeberrimo codice S. Hilarii in Tabulario Basilicae Vaticanae asservato, quem ipse inspexi, et in quo apparet nunc verbum adoratur, cum antea videatur fuisse adoptatur. Res ita mihi narrata fuerat, quasi certissime constaret, sub initium hujus saeculi codicem fuisse corruptum. Legeram 0515C etiam in Vita ven. Cardinalis Thomasii a v. c. Antonio Francisco Vezzosio conscripta, et Institutionibus theologicis ven. Thomasii praemissa, plures fuisse censores die 15 decembris anno 1707 deputatos ad inspiciendum codicem, et inter hos ven. Thomasium. Hi omnes, addit Vezzosius n. 57, codicem contuentur diligentissime, agnoscunt, fatenturve, non modo recentem, sed Recentissimum esse vocis Adoptatur corruptorem. Rem describunt, etc. Haec uberius exarata leguntur in ipsomet codice, atque enucleate descripta in Vindiciis veterum codicum confirmatis 110 Lutetiae Parisiorum editis anno 1715. Cum primum codicem vidi, ac locum inspexi, miratus valde sum, qui censores deputati judicare potuerint, corruptorem non solum recentem, sed recentissimum 0515D esse; nam contra mihi videbatur correctio recentior quidem charactere primo codicis, sed vetusta nihilominus, et multis ante nos saeculis facta, neque dissimilis aliis, quae in eodem codice observantur. Lego igitur judicium censorum in eodem codice exaratum, vel potius additum: ac tunc magis miratus sum, cum nihil de recentissimo corruptore invenerim, nihil, quod opinioni meae de correctione antiqua adversaretur.

197. Haec sunt verba censorum, quae etiam protulit Constantius in Vindiciis veterum codicum confirmatis: Originali charactere primae manus adhuc legitur Ado, et in spatio interjecto duarum litterarum erasarum loco earum alia manu, et nigriori, et recentiori 0516A atramento, et diverso ab eo, quo scriptus est codex, et chirographum supradictum, superposita est littera R, quam litteram recentiorem sequuntur duae syllabae primae manus, id est, Atur, quarum littera prima A ex parte est illita eodem recentiori atramento, et reformata: quod evidentissime apparet. Ex his nihil aliud colligere licet, nisi litteram R recentiorem esse charactere primo codicis, et chirographi, sive subscriptionis cujusdam studiosi, qui codicem se contulisse ait anno decimo quarto Trasamundi regis, sive anno salutis 510. Neque censores, a P. D. Guillelmo Laparre Procuratore Generali Maurinorum rogati, ut judicium suum proferrent, ullam vel levissimam suspicionem de recentissima corruptione codicis indicarunt. Unde ergo rumor ille, et fabella de codice Vaticanae 0516B basilicae recentissime adulterato originem habere potuit? Non aliunde certe, nisi ex Diario litteratorum Italiae Venetiis 1716, tom. XXIII, art. 13, ubi enuntiatur liber Constantii, Vindiciae veterum codicum confirmatae. Ita enim ibi lego de censoribus deputatis: Ritrovarono, che Recentemente, e Molto DI Fresco era stato adulterato, e con Nuovo, E Modernissimo inchiostro ritoccato. Bene autem habet, quod nullus testis allegatur, nisi ipsum documentum, quod retulimus, et ex quo calumnia plane convincitur. Incredibile autem est, quam inepte auctor ejus articuli 111 mendacia confingat. Ut enim alia omittam, primas Vindicias codicum mss, a Constantio anno 1706 editas commemorat: tum refert, codicem Vaticanae basilicae a patre Tellier, ut Germonio 0516C morem generet, observatum fuisse hebdomada majori anni 1707: quod cum aliis suboluisset, deputati sunt censores, qui de codice judicium suum proferrent, ac documentum authenticum ad Maurinos Parisienses missum fuit.

198. Subjungit: Il P. Coustant per abbondare in carità, e moderazione con l'avversario, si contentò di far vedere così scritto a mano il documento avuto da Roma senza stamparlo nelle sue prin e Vindicie. At qua ratione in primis Vindiciis, editis anno 1706, promulgare potuit documentum confectum anno 1707? Germonius anno 1716 epistolam ad auctores Diarii Veneti Parisiis edidit, quae inserta quoque fuit in Memoriis Trevultiensibus, et Italice etiam prodiit, qua calumniam non tam sibi, quam Tellierio, 0516D viro in primis gravi, qui Ludovici regis XIV conscientiam moderatus fuerat, magisque suis scriptis, et probatis moribus inclaruerat, intentatam strenue retundit. Affirmat, Tellierium codicem S. Hilarii inspexisse, praesentibus eminentissimo Gozzadinio tunc praefecto Archivii basilicae Vaticanae et Zaccagnio praefecto bibliothecae Vaticanae. Observat, Tellierium primum omnium animadvertisse, et litteris ad ipsum Germonium datis 19 Aprilis 1707 notam fecisse correctionem verbi adoratur ex adoptatur.

199. Addit, non posse rationem excogitari, cur Tellierius codicem corrumperet, nisi ut ex eo commodum aliquod Germonius assequeretur: nullum 0517A autem commodum Germonium assequi posse ex loco, quem Tellierius depravatum demonstrat, et Germonius ipse primus omnium typis vulgavit ita corruptum reperiri. Denique ex ipso documento, quod Constantius produxerat, aperte evincit, calumniam esse asserere, censores, pronuntiasse, corruptorem codicis recentissimum esse. Sed a multis, ut dixi, adhuc ea fabula narratur, et in exemplari Vindiciarum confirmatarum Constantii, quod in bibliotheca Casanatensi asservatur, manu non ita recenti ascriptum margini part. III, cap. 5, ad verba, virum doctissimum reperio: Id est, P. Le Tellier Jesuitam, 112 qui putatur falsasse hunc locum. Ut autem pateat, quam id sit falsum, rem ab origine repetam, et quaedam a me observata adjungam. Felix Urgelitanus haeresim 0517B suam, Christum esse filium Dei adoptivum, cum aliis testimoniis Patrum, tum hoc S. Hilarii l. II de Trinit. c. 27 probabat: Aliud intelligitur, aliud videtur, aliud oculis, aliud animo conspicitur. Parit Virgo, partus a Deo est: infans vagit, laudantes angeli audiuntur: panni sordent, Deus adoratur. Ita potestatis dignitas non amittitur, dum carnis humilitas adoptatur.

200. Patres concilii Francofordiensis adversus Elipandum, et Felicem objecerunt, eos testimoniis Patrum corruptis dolose abuti: Sed tempus est, ut ad discutiendos sensus libelli vestri veniamus, in quo sanctorum Patrum per loca testimonia invenimus posita, sed malae perfidiae veneno corrupta, et inter flores pulcherrimos fidei catholicae anguinos erroris vestri 0517C dentes insertos. Tacuistis nomina librorum, et numerum capitulorum, ut difficilius error vester investigaretur: et ex hoc solo perspicuum est, errasse vos voluntarie. Et postea: Et invenimus, sicut et ante praefati sumus, certissime vos illorum sanctissima scripta haereticae pravitatis veneno infecisse, et Interseruisse verba, quae nusquam in eorum legimus libris.

201. Egregius catholici dogmatis defensor contra Felicem vigebat tunc Alcuinus, qui illum l. VI sic insectatur: Insuper et quaedam calliditatis tuae nequitia subtrahis, quae tuam haeresim damnare videntur. Quaedam vero consueta tibi versutia immutare non times, ut in libris beati Hilarii fecisse videris: ubi ille praecipuus doctor, et catholicus ait, Potestatis dignitas non amittitur, tu omnino perversissime dicis, Adoptatur, 0517D ubi beatus Hilarius ait Adoratur. Non ergo assentiri possumus Constantio, qui affirmat, Alcuinum satis significare, se nullum vidisse codicem, in quo legeretur adoptatur. Immo Alcuinus non debuisset ita aperte, et palam Felicem redarguere, nisi ex codicibus certus esset, Hilarium scripsisse adoratur, cum facillime posset a Felice revinci. Sic Alcuinus, cum Elipando verba quaedam ex officio Gothico objicienti respondet, quia codices ipsos non viderat, solum conjicit, aut ea verba in codicibus non exstare, 113 aut codices ejusmodi liturgicos esse corruptos, ut postea dicam.

202. Ex his autem, quae Patres concilii Francofordiensis, et Alcuinus adversus Felicem referunt, 0518A solum certo colligi potest, Felicem aliter Patrum, et nominatim Hilarii verba allegasse, quam in mss. exemplaribus exstarent, non autem ipsos codices corrupisse. Sed cum ab Alcuino de loco S. Hilarii urgeretur, simillimum vero est, eum tentasse in aliquo codice, in quo legeretur adoratur, substituere adoptatur. Nonnumquam etiam (ait de haereticis Isidorus l. III, Sentent. cap. 12) blasphemias suas latenti dolo in libris nostrorum inserunt, doctrinamque veram adulterando corrumpunt: scilicet vel adjiciendo, quae impia sunt, vel auferendo, quae pia sunt. Id ergo est, quod Hincmaro narranti de Felice credere renuit Constantius, quamvis tot sint adjecta, quae narrationem confirment.

203. Hincmarus in opere de non trina deitate 0518B adversus Gothescalcum monachum sic testatur: Felix Orgelitanae quondam civitatis episcopus infelix, in libro beati Hilarii, ubi idem sanctus dixerat, Carnis Humilitas Adoratur, tempore Caroli Magni imperatoris quoscumque hinc codices arripere potuit, in omnibus adulterabit, Carnis Humilitas Adoptatur, ut quia per veritatem non poterat, de mendacio suam astipularetur sententiam.

204. Rursus Hincmarus rem eamdem narrat, ac gravissimos testes exhibet in praefat. tractat. de praedestinat.: Sicut ipsorum, qui interfuerunt concilio (Aquisgranensi) relatione didicimus, quomodo divae memoriae Domnus Carolus Felicem, infelicem Orgelitanae civitatis episcopum, synodali decreto haereticum comprobavit, atque damnatum comperit, etiam revictum 0518C invenit, quia corrupto muneribus juniore bibliothecario Aquensis palatii librum beati Hilarii rasit, et ubi scriptum erat, quia in Dei filio Carnis Humilitas Adoratur, immisit, Carnis Humilitas Adoptatur.

205. Itaque Hincmarus affirmat, confirmatque, nemine tunc, neque postea refragante, locum Hilarii depravatum fuisse: idque de Felice haeretico narrat, cujus fraudes, et perjuria aliunde perspecta sunt. Cum enim Felix haeresim suam disseminaret, in concilio Ratisponensi anno 792 convictus, errorem abjuravit, 114 atque iterum eodem anno in concilio Romano sub Hadriano pontifice: Fecit illum orthodoxum in vinculis libellum, anathematizans, et confirmans inter caetera, nequaquam filium 0518D Dei adoptivum esse, sicut dixerat, sed proprium, et verum Dominum nostrum Jesum Christum Filium Dei confiteor. Unde et ipsum orthodoxum suum libellum super sacrosancta Dei mysteria in nostro patriarchio ponens juravit sic tenere, et confiteri. Et iterum in confessione super corpus beati Petri apostoli ipsum ponens orthodoxum suum libellum, similiter et illic juravit, etc., ut narratur in concilio Romano sub Leone papa III, act. 2, quod anno Christi 799 celebratum fuit.

206. Ex hoc ipso concilio constat, Felicem, cum domum rediisset, iterum haeresim propugnasse, tot confessionibus suis juratis contemptis. Coacta synodo Francofordiensi anno 794 rursus damnatus est: 0519A et cum Alcuinus epistolam ad ipsum dedisset, ut ad bonam frugem se reciperet, integro libello respondit et pejora etiam, quam antea, docuit. Hinc occasionem sumpsit Alcuinus septem libros adversus felicem scribendi. Missus etiam fuit Leidradus, vel Laidradus, aut Laidracus, archiepiscopus Lugdunensis, Urgellam, ad sedem ipsam Felicis, ut hunc ab errore revocaret. Felix commeatum a Leidrado obtinuit adeundi Carolum Magnum, adeoque in Aquisgranensi palatio congregata synodo Alcuinus cum Felice decertavit, eumque ad ejurandam haeresim adegit, cum paulo ante Romae etiam eodem anno 799 haeresis Feliciana in concilio a Leone papa III fuisset proscripta.

207. Exstat Felicis in concilio Aquisgranensi ab 0519B episcopatu jam depositi catholica fidei confessio, qua ait, se ad Ecclesiam ex toto corde reverti non qualibet simulatione, sed velamine falsitatis, sicut dudum, quod Deus scit, sed, ut dixi, vera cordis credulitate, et oris professione. Atqui idem Felix Lugdunum exul missus diligenter, et fraudulenter instauravit, quantum in se fuit, omnem pravitatem dogmatis sui, ut narrat Agobardus initio libri adversus Felicem post hujus obitum scripti. Constantius contra Germonium urget, quod Albinus post concilium Aquisgranense nullam hujus criminis mentionem injecerit. Respondet Germonius, Albinum noluisse corruptorum codicum memoriam refricare 115 ne molestum id esset cum aliis, tum Felici, qui palinodiam cecinerat, et mores ad externam virtutis speciem 0519C fingens, multos in sui admirationem traxerat. Sed ut ego puto, Albinus, quamvis nomini Felicis pepercerit, rem tamen ipsam non obscure significavit l. II adversus Elipandum, ubi de orationibus officii gothici loquens, sic habet: Et videtur a quibusdam corruptoribus pro Assumpti hominis Adoptivi esse positum . . . Et forte ibi in antiquioribus exemplaribus Assumpti hominis positum fuit, sed corruptum postea . . . Ideo magis aestimandum est, juniores quoslibet hujus novae infidelitatis catenis colligatos, ad perditionem sui ipsorum dicta sanctorum corrumpere doctorum, et suorum pessima pertinacia maculare nomen parentum . . . Et hoc ex eo veri esse simile videtur, quia probatissimorum in Christi Ecclesia doctorum, et omnibus acceptabilium catholicas sententias vel perverso 0519D interpretari sensu, vel perfida vos immutare temeritate agnovimus, veluti in aliquibus probavimus locis, dum ad nos per Felicem olim vestrum, nunc autem nostrum commilitonem, pluriores vestri erroris pervenerunt litterulae.

208. Omnia ergo eo nos ducunt, ut Hincmari narrationem veram esse credamus. Profecto in codice Hilarii Germanensi, qui antea fuit Corbeiensis, et olim fuerat Aquisgranensis, Constantius vestigia corruptionis Felicianae reperit, nimirum adoptatur in loco abraso; quin etiam suspicatur, hunc esse codicem, quem a bibliothecario juniore muneribus corrupto depravatum Hincmarus conqueritur. Et quamvis in Vindiciis Constantius affirmet, mutationem 0520A in codice Germanensi accidisse vel lapsu librarii, qui primo scripsit adoratur, et illico se correxit, aut erasionem provenisse vitio membranarum non satis aequabiliter politarum, tamen in nota ad loc. S. Hilarii l. II, cap. 27, ita sensum suum aperuerat: Penes nos est liber Corbeiensis ante annos 800 scriptus postremas hasce syllabas Ptatur loco abraso exhibens. Etsi mala forsitan fide, non tamen male ascriptum est Adoptatur. Loquitur e sua sententia.

209. Itaque codex Germanensis, qui, Constantio ipso fatente, tempore Caroli Magni in bibliotheca Aquisgranensi exstabat, Hincmari narrationi, fidem conciliat. Sed est et alius codex 116 longe ante Caroli Magni tempora scriptus, Veronensis nimirum, in quo prima lectio clare est adoratur, quam 0520B aliquis in adoptatur mutare voluit. Audiamus Maffeium praefat. ad Hilar.: Primum igitur pro comperto habeatur, in hoc libro Adoratur scriptum esse, nullo abrasionis vestigio, nulla superinductionis suspicione, at cum post eam dictionem a capite resumatur versus, in vacuo, quod remanet, spatio, sive eadem, sive paulo posteriori manu Adoptatur adjectum fuisse. Priori verbo nulla quidem irrogata est contumelia, sed lineolis superpositis, atque R in superiori margine ascripto, indicatur de more, adjectam dictionem anteriori substituendam esse, in aliis tamen codicibus certius adhuc testimonium Requirendum . . . In verbo Adoptatur eadem litterarum figura, idem prorsus atramenti color; at levi cultello fuisse olim apparet, qui litteras, et superpositas lineolas abducere tentarit, ac delere. Quae 0520C quidem omnia in has conjecturas me pertrahunt: liquido primum, nullaque haesitatione exaravit librarius Adoratur: at sive ab ipso, alia postmodum exemplaria inspiciente, sive ab alio quopiam Adoptatur additum est, et simul, ut Adoratur expungeretur, monitum. Alter exinde accessit, qui secunda lectio non probabatur; propterea verbum Adoptatur conatus est auferre, abrasionis nubeculis id satis testantibus. Ita Maffeius prudenter.

210. Pro lectione adoptatur duos veteres codices profert Constantius, Colbertinum et Carnutensem, quos ait annos prae se ferre circiter mille, et antiquiores esse Caroli Magni temporibus. Contra Germonius vehementer dubitat de tanta horum codicum antiquitate, ut certo definiri possit, eos ante haeresin 0520D Felicianam esse descriptos, etiamsi annos circiter mille prae se ferant. Neque sane ejusmodi sunt rationes a Constantio allatae, quae in tam fallaci judicandi ratione probari debeant.

211. Quod si editiones antiquas consideremus, hae potissimum scripturam adoratur praeferunt, ut editio Badii Ascensii Parisiis ann. 1510, duae editiones Basileenses, quae deinde consecutae sunt, altera 1523, Erasmo recensente, altera 1535, et editio Ludovici Miraei, quam omnibus, quae ante, et post prodiere, castigatiorem censebat Constantius. Haec rara est, 117 quam cum jam desperaret Constantius detegere, in magno Carmelitarum conventu invenit. Exstat etiam in Collegio Romano sic inscripta: D. 0521A Hilarii Pictavorum episcopi lucubrationes olim per Des. Erasmum Rot. haud mediocribus sudoribus emendatae, nunc denuo vigilantissima cura ad fidem mirae antiquitatis exemplarium recognitae. Parisiis, ex officina Carolae Guillard sub Sole Aureo. Praefatur Ludovicus Miraeus. Nihilominus Constantius plures alias pro voce adoptatur profert, videlicet Martini Lipsii 1544, Grinei 1570, Gillotii 1572, Parisienses 1605, 1631, 1652. Notaverat vero Constantius, in praefatione, Gillotium textum Hilarii illibatum reliquisse, editionem recusam anno 1570 mendosiorem priori esse; editioni Parisiensi 1605 deinde repetitae prae multitudine mendorum facile anteferendas videri Basileenses. Equidem in editioni Parisiensi 1572 et 1605 mendum in hoc ipso loco invenio: Ita potestatis dignitas non admittitur 0521B (corrige amittitur), dum carnis humilitas adoptatur.

212. His permotus Constantius, et duobus illis codicibus Corbeiensi et Carnutensi, quos ante Felicem exaratos existimabat, in editione sua S. Hilarii praetulit lectionem adoptatur. Etsi autem idem Constantius indicaverat, codicem S. Hilarii nullum antiquiorem exstare codice basilicae Vaticanae, et hujus codicis varias lectiones Roma ad se missas suis locis inserebat, tamen ad hunc locum pro scriptura adoptatur codicem basilicae Vaticanae ne nominavit quidem.

213. Germonius, qui non probaverat, a Constantio praelatam fuisse scripturam adoptatur, certus fieri voluit, quaenam lectio exstaret in codice basilicae Vaticanae, atque ita primus ipse edoctus a Tellierio, corruptionem ejus codicis evulgavit, in quo 0521C nunc legitur adoratur, sed antea, ut videtur, legebatur adoptatur. Ex quo plane colligitur, nullum esse locum suspicandi fraudem ullam aut in Germonio, aut in Tellierio. Nemo de lectione hujus codicis verbum ullum in hac controversia fecerat, cum Germonius part. II, c. 9 de Cod. corrupt. scripsit: Quia tamen religio est mihi quidquam praetermittere, quod ad veritatem elucidandam conferre possit, non dissimulabo rem, quae videtur latuisse Constantio, nempe in eo codice primitus scriptum fuisse 118 Adoptatur: ita enim accepi ab eruditissimo viro, qui librum illum rogatu meo diligenter inspexit.

214. Age vero, apertius hoc ipsum demonstremus. Constantius ad suam Hilarii editionem de codice basilicae Vaticanae in praef. n. 2 sic habet: 0521D Nullus desiderari posse videtur antiquior, quam qui in archivo Vaticanae Ecclesiae asservatur. . . . Sed in antiquo codice non negandum est menda esse antiqua. . . Eam ob rem codicis hujus antiquitati nihil inconsulte tribuimus, ea tantum ei concessa veneratione, ut lectiones Prope Omnes, in quibus a caeteris discrepat, diligenter annotaremus. Has a Joanne Baptista Bandinio, Vaticanae basilicae canonico, cum novam Hilarii editionem pararet, collectas nobis descripserunt fratres nostri, qui Romae versantur, et nonnulla opera per se accurate recognoscentes, laudati Canonici diligentiam probaverunt. In secundis Vindiciis idem Constantius sic refert part. III, c. 5, de eodem codice loquens: Sed de loco nunc controverso nos silere bona fides compulit, 0522A cum Lud. Miraei editio, qua Romae ad ejus recognitionem usi fuerant fratres nostri, nobis deesset, adeoque nec, quid in eo legeretur, constaret. Neque vero ad lectionem confirmandam, quam aliunde satis certam semper censuimus, codicis hujus auctoritate nos egere tunc arbitrabamur. Nostro silentio motus disceptator, et, ut suspicari est, codicem illum sibi favere ratus, virum doctissimum, ut eum diligenter inspiceret, sollicitavit.

215. Itaque cum editio, quae codici basilicae Vaticanae collata fuerat, exhibeat adoratur, et Bandinius, Maurinique variam lectionem ad hunc locum non ascripserint, consequenter tenendum est, viros diligentes, quales Constantius nobis describit, in eo codice reperisse scriptum adoratur. Et quamvis adverterint litteram r in loco ampliori eraso a secunda 0522B manu exaratam fuisse, tamen id necessarium non duxerunt monere, quod veram correctionem alicujus erroris putaverint esse, ut multa sunt in eo codice sic correcta. Sane Constantius, qui in primo etiam libro Hilarii editionem Miraei allegat, aliquatenus negligens videri potest, quod eam ad hunc locum secundi libri consulere non curaverit. Quid autem si consuluisset? Legisset in ea contrarium sibi verbum adoratur, et cum inter varias lectiones Roma missas 119 nullam discrepantiam ad hunc locum notasset, concludere debuisset, in codice basilicae Vaticanae legi adoratur.

216. Sed multo ante idem verbum adoratur in eo codice exstitisse, manifestum est ex collatione, quam diligentissimus vir Latinus Latinius exsecutus 0522C est. Exstant ejus variae lectiones, et animadversiones in S. Hilarium, editionis Parisiensis sub Sole aureo 1544, quae est editio Ludovici Miraei, in Bibliotheca ejus sacra et profana, pag. 38 seqq. Initio haec est annotatio: Die XXII Januarii 1561, collegi ex codice basilicae S. Petri mirae vetustatis, litteris pene majusculis scripto, varias lectiones, quae notantur nota P. De Trinitate liber primus, etc. Annotat accuratissime Latinius varias lectiones ad 12 libros de Trinitate, ad librum contra Constantium, ad duos libros ad Constantium, ad librum contra Arianos vel Auxentium, ad epistolam Auxentii, ad librum de Synodis: et in hoc libro ad verba, Vere Spiritus sancti, hisque nominibus non simpliciter, subjicit illico hoc monitum: Hactenus habet exemplar basilicae S. 0522D Petri, in quo aliquot quinterniones desunt.

217. Ut autem perspicuum sit quanta cura et diligentia Latinius in codice expendendo, et Hilario illustrando, versatus fuerit, paucas ejus cum varias lectiones, tum conjecturas annotabo. Lib. I, num. sive cap. 1 de Trinit. in editione Miraei: Quod alterum sine altero, in codice basilicae Vaticanae quod aliud sine altero. Sic legit Constantius, sed nullam discrepantiam scripturae observat. Ibid. in edit. Mir.: pabulis laeta vagantibus; in cod. basil. Vatic.: pabula laete vagantibus. Constantius pabulis laeta evagantibus, et solum notat ex mss. Colbertino et Germanensi vacantibus pro evagantibus. Ibid. Mir., ex pascuis, cod. bas. Vat., ex pastu. Constantius ex 0523A pascuis, ac nullam variam lectionem ascribit. Ibid. Mir. absolutissimus vitae humanae usus existimabitur, cod. bas. Vat. absolutus vitae humanae usus exsisteret. Constantius omnino cum Miraeo, sed discrepantem scripturam non indicat.

218. Haec quidem ex numero I libri 1, qui solum 32 lineolas complectitur, deprompsi. Sic porro pergit Latinius, et cap. II ejusdem libri 1, pro inepte ac belluinae vitae, in editione 120 Miraei nihil ex codice bas. Vat. ascribit, sed conjecturam suam apponit inertis pro inepte. Constantius edidit ineptae ac belluinae. Eod. cap. Mir. ob quam profecto, cod. bas. Vat. ad quam: sed monet Latinius, ad esse demendum: sic contra in codice deest munus, et Latinius censet esse addendum. Quid plura? Viginti sex saltem correctiones aut varias lectiones Latinius 0523B expresserat usque ad cap. 10, quo primum Constantius nominat codicem basilicae Vaticanae ad verba ex corporum voluntate, ubi notat, Basilicae Vaticanae vetustissimus codex cum plerisque aliis mss. Voluptate: quae varietas notata etiam fuit in sua editione a Latinio.

219. Hic tantus vir, tamque acri ingenio praeditus, ad caput 27 libri II de Trinitate cum pervenisset, et cum in sua editione legeret carnis humilitas adoratur, et ad marginem humanitas pro humilitas, nihil notavit, retinens ex codice id, quod in textum receptum erat, carnis humilitas adoratur, neque ullam suam conjecturam, ut aliis in locis, interposuit. Et animadvertere quidem potuit, verbum adoratur posteriori manu ita fuisse exaratum sive ex 0523C adoptatur, sive ex adornatur, sive ex adaptatur: nam in littera o aliquod etiam vestigium apparet posterioris manus et recentioris atramenti. Sed quocumque tandem modo scriptum fuerit illud verbum a prima manu, errorem arbitratus est esse Latinius bene correctum a secunda manu per adoratur. Corrector enim nullo modo voluit simulare, verbum adoratur fuisse scriptum a prima manu: nam etsi littera r interposita antiquitatem prae se fert, ut ex forma colligitur, tamen longissime distat a forma ejusdem litterae r a prima manu in eodem verbo adoratur, et in aliis descriptae.

220. Putet fortasse aliquis, Latinium in hoc capite XXVII l. II recensendo dormitasse, aut minus diligentem, quam in aliis, fuisse. Non ita certe. 0523D Mirare potius constantem ubique hominis diligentiam. Miraeus hoc in capite legit Emmanuelem, id est Nobiscum Deum: nam in Bibliotheca sacra Latinii mendose legitur Deus, ut ex contextu et ex ipsa editione Miraei patet. Constantius vero Emmanuel, id est, Nobiscum Deum, quod etiam expressit Maffeius. At Latinius ex cod. basil. Vatic. notat Emmanuehel, 121 id est, Nobiscum Deus. Miraeus ibidem Proclamat spiritus per prophetam, angelus testis est. Sic etiam Constantius sine ulla discrepantia lectionis. Latinius vero ex cod. basil. Vatic., Proclamat Spiritus sanctus per prophetam, Angelus testatus est. Miraeus ibidem, Novum Magis de coelo stellae lumen 0524A effertur: ita etiam Constantius, subjecta hac nota: Scribunt constanter veteres libri Ecfertur vel Hecfertur. Atqui Latinius ex cod. basil. Vat. observat, Novum de coelo Magis stellae lumen exoritur. Miraeus et Constantius, Gloria deinde in coelis Deo, et pax; Latinius ex cod. basil. Vatic., Gloria in excelsis Deo, deinde pax. Miraeus et Constantius, Et post illam inanis scientiae suae operationem arcanam, Latinius ex cod. basil. Vatic., Et post illa inanis scientiae suae arcana operatione. Miraeus desuper veniens, Lat. ex cod. basil. Vatic. superveniens: sic etiam edidit Constantius, qui subjicit notam, in vulgatis esse desuper veniens.

221. Haec quidem omnia eo capite XXVII libri I a Latinio animadversa sunt, neque a verbo superveniens 0524B longe distant verba humilitas adoratur in editione Miraei, quae tamquam codici consentanea Latinius sine diversitate lectionis praeteriit. Non omittendum tamen, in editione Miraei paulo ante legi et ipsum Angelus nuntians, pro quo Constantius habet et angelus nuntians cum nota: sic mss., in vulgatis hic adjicitur idipsum. Latinius vero non agnovit in cod. basil. Vatic. lectionem diversam a lectione Miraei, et ipsum angelus. Etsi autem Bibliotheca Latinii satis per se fidem facere debet, eum ad verbum adoratur nullam variantem lectionem ex codice basilicae S. Petri apposuisse, tamen exemplar ipsum editionis Miraei, cujus margini scripturam codicis praefati adjecerat, per amicum fidum explorari curavi: a quo edoctus sum, hoc in loco nihil annotasse Latinium ad verbum adoratur. Exstat id exemplar in bibliotheca 0524C Capituli Canonicorum Viterbiensium cum aliis libris, qui ejusdem Latinii fuerant, et quorum margini multas observationes sive ex mss. codicum fide, sive ex conjectura ascripserat: quos ego etiam, Viterbii dum essem, perlustravi. Quae cum ita a me investigata ac perscripta fuissent, casu incidi in editionem Hilarii Parisiensem apud Sebastianum Nivellium 1572 in bibliotheca collegii 122 Romani, sed extra ordinem et locum suum collocatam: quam a summo critico M. Antonio Mureto cum celebri codice Basilicae Vaticanae accuratissime collatam fuisse, adjectis margini variantibus lectionibus, deprehendi. Codex vocatur S. Petri, et esse hunc ipsum, de quo est controversia, ex loco, ubi incipit, quo desinit, et ex variis lectionibus evidentissimum est. 0524D Etsi autem initio primae paginae pars folii de industria recisa est, in qua, ut ego puto, scriptum erat, Ex libris Mureti: Bibl. Secret. Coll. Rom., ut in caeteris libris Mureti, qui in secretiori bibliotheca collegii Romani asservantur, cernere licet, tamen character variantium lectionum omnino Mureti est, ut conferenti manum Mureti in aliis libris simili modo a Mureto collatis, aliisque ejus autographis in eadem bibliotheca exsistentibus, liquido patebit. In hac ergo editione excusum legitur adoptatur, quem ad locum Muretus notat, s. e. factum est Adoratur: quod ita intelligo, sic erat, factum est Adoratur, vel scriptura erasa factum est, etc. Certe Muretus affirmat, 0525A jam tunc factum conspici adoratur. Similes alias correctiones antiqua manu factas idem Muretus observat. Optandum sane fuisset, ut varias has Mureti lectiones cum notis, quas intermiscet, prae oculis habuisset Constantius. Nam quas Roma a sociis suis missas accepit, oppido rarae sunt, neque satis ad exemplar conformatae: ut cum l. IX, c. 63, notat: In solis Mart., et Bas. Vat. Consummabuntur, cum Muretus ad verba cap. LIX ejusdem libri, futurae voluntatis agitandos, contra animadvertat, in veteri codice S. Petri deesse quaternionem usque ad verba mea sunt cap. 73. Praeterea Muretus, cum scriptura codicis initio recentior sit, prope finem libri I de Trinitate, ad verba Nativitatis significatio est, etc., hanc notam appingit: Hic incipit antiqua scriptura. In libro 0525B autem de Synodis adversus Arianos, ad verba, certumque filii vere filii, etc., sic notat: Hucusque codex S. P. Haec (reliqua) sunt conferenda cum Vatic. codicibus, ut revera contulit, ac discrepantiam lectionum simili modo ex Vat. cod. margini adjecit.

222. Alia deinde quaestio suborta est de antiquitate codicis, qui in archivio basilicae Vaticanae asservatur. Ac primum adverto, non ante saeculum XV ad tabulalarium basilicae S. Petri 123 codicem S. Hilarii videri delatum: siquidem Ambrosius Camaldulensis, qui diligentissime ubivis codices veteres, praesertim sanctorum Patrum, investigabat, Romae primum bibliothecam Pontificis, deinde bibliothecam S. Petri perlustravit, et de hac sic refert in Marteniana collectione Script. tom. II, col. 545, epist. 16: Bibliothecam 0525C S. Petri videre volui, sperans aliquid inventurum novi. Audieram enim complura esse volumina: sed nihil omnino memoria dignum inveni. Vix pauca ex rebus notissimis offendi, vilia, etc. Mabillonius de Re diplom., p. 356, in secunda aetate scripturae romanae ait, laudatum codicem scriptum esse sub finem quarti saeculi, aut ineunte quinto: sed voluit dicere, ut ex contextu ipso colligitur, sub finem quinti saeculi, aut ineunte sexto: atque ita correxit in Supplem. de Re diplom., p. 78, 79. In fine libri in Constantium legitur inscriptio cujusdam studiosi, qui codicem contulit anno 14 Trasamundi regis, qui annus, ut observat Mabillonius ex Holstenio, convenit anno 510.

223. In codice Alexandrino Vaticanae bibliothecae, numero 1598, chartac. in 8º, initio exstat catalogus 0525D bibliothecae basilicae Vaticanae, conscriptus, ut videtur, saeculo XVII ineunte. Sic in hoc catalogo describitur codex S. Hilarii, qui in archivio basilicae Vaticanae custoditur, pag. 4 versa: S. Hilarii liber antiquissimo charactere ante mille et centum annos scriptus: folio enim 288 annotatum est: Contuli in nomine Domini nostri Jesu Christi Putrasulis constitutus anno quarto decimo Transamundi regis. Ad marginem catalogi hujus legitur nota eodem charactere, Circa annum Domini 500, et ad vocem Putrasulis alia nota eodem charactere, Locus in Africa in provincia Numidiae inter Tunetum, et arcem Guletae, hodie vulgo Putraccio dictus. Pergit deinde descriptio codicis: Continet autem libros XII de Trinitate contra Arianos; 0526A librum in Constantium imperatorem fol. 276: Ejusdem ad Constantium imperatorem libros duos fol. 288; Adversus Auxentium Mediolanensem librum fol. 294; Librum de Synodis contra Arianos fol. 300. In hoc volumine habentur XVIII folia diverso charactere non ita antiquo scripta, et post folium 192 desunt folia octo. In fine libri desunt folia 24, in quibus erat liber de Synodis. Folio 33 inserta 124 sunt haec carmina in laudem Ss. Mauri et Benedicti: Qui benedici cupitis, huc festive currite, Benedicti patris opem quaerite, etc. Describitur integer hymnus, cujus finis est: Quo sequi nos donet Christus. Casu incidi in auctorem hujus hymni. Joannes Mezlerus de Vir. illustr. monasterii S. Galli Eckerardum seniorem, qui obiit anno 966, cum laudat, sic refert: Scripsit sequentias: Qui benedici 0526B cupitis, etc.

224. Mabillonius de Re diplom. profert etiam inscriptionem anni, quo collatus est codex Hilarii, ab incerto quodam libris Hilarii de Trinitate (melius libro in Constantium dixisset) subjunctam. Advertit eum, qui catalogum ecclesiae Vaticanae ordinavit, legisse Contuli, etc. Putzalis, et explicuisse de oppido Putrazzio. Ipse vero, quamvis codicem non viderit, ex forma characterum ad se transmissa contendit, legendum apud Kasulis pro Putzalis, et intelligit Casulam urbem provinciae Bizacenae.

225. Cum autem omnes consentiant in anno quartodecimo regis, quem plerique Trasamundum, alii Transamundum, in codice vocari affirmant, quo collatus est codex, nullum videtur superesse dubium de 0526C ejus aetate circa annum 500 constituenda. Sed possumusne certi esse de veritate hujus inscriptionis? Saepe hujusmodi subscriptiones aut ab ignaris librariis additas fuisse, aut dolo malo invectas, ut pretium codicibus quaereretur, dixi supra num. 159, et num. 160 comprobavi apertissimo exemplo alterius codicis ejusdem basilicae Vaticanae, qui correctus dicitur initio saeculi v. Mabillonius ipse hujus rei experientissimus ex simili supposititia inscriptione deceptus aliquando fuit, et instrumentum anno 564 exaratum in tabulam primae aetatis scripturae romanae retulit, putans esse testamentum C. Julii Caesaris; quam fraudem ipsemet casu postea detexit.

226. Haud ignoro equidem, standum esse pro veritate 0526D subscriptionis, nisi adsint fundamenta dubitandi. At in re nostra dubitandi adsunt nec levia quidem fundamenta. Character codicis in specimine exhibitus a Mabillonio nullum prae se fert certum indicium tantae vetustatis, ut ad saeculum VI revocari possit: atque ita existimat non solum Germonius, sed etiam Maffeius in praefat. ad editionem S. Hilarii. Neque aliter mihi visum est 125 codicem ipsum inspicienti. Specimen, quod praebuit Mabillonius, atque ex Mabillonio duo Maurini auctores Tractatus Diplomatici gallice tom. III, majorem vetustatem prae se ferre videtur, quam exemplar ipsum basilicae Vaticanae. Hunc enim codicem intelligunt duo illi Maurini, cum pag. 263 codicem ms. Vaticanum appellant. 0527A Sane Hilarii textus non est in duas columnas divisus, ut sunt omnes codices, quos certo scimus ad eam antiquitatem pervenire, et sunt etiam duo illi codices Veronenses Hilarii, quorum specimen Maffeius in praefat. ad opera S. Hilarii exhibet. Omnium characterum forma sequiorem aetatem redolet: verba apto intervallo inter se separata sunt, quod certissimum argumentum putatur ut codices non valde antiqui existimentur. Si codicem attente expendas ad regulas, quas Trombellius de Arte cognoscendi aetatem codicum nobis tradidit, sine ulla haesitatione colliges, codicem saeculo VIII aut IX esse scriptum.

227. In subscriptione ipsa multa falsitatis argumenta profert Germonius: nam cum in fine aliorum etiam librorum Hilarii legatur charactere satis claro 0527B Contuli, vel Contuli in nomine Domini nostri Jesu Christi, verba, quae in fine libri contra Constantium adduntur, apud Kasulis constitutus anno quartodecimo Trasamundi regis, videntur esse diversae formae et posterioris aetatis, ut apparet in Specimine tabulae Mabillonianae. Hoc ipsum arguit, quod ea alio modo ab aliis leguntur et explicantur, cum priora verba subscriptionis illico ab omnibus intelligantur. Quin etiam Maffeius neque Putzalis, ut legit Holstenius, neque apud Kasulis, ut legit Mabillonius, probat, et pro Trasamundi vel Transamundi aliud nomen scriptum esse existimat. Praeterea in hac subscriptione nonnullae litterae extra lineam tam longe excurrunt, ut nihil simile in codicibus saeculi VI aut VII reperiri sciam. Nihil ergo certi superest, ex quo aetas 0527C codicis saeculo VI definiri possit, quamvis negari nequeat venerandae antiquitatis eum esse, ac magno in pretio habendum.

228. Erunt fortasse, qui quaerant, utra tandem lectio genuina sit Hilarii, humilitas adoptatur, an adoratur. Maffeius ex suo codice colligit, libenter quidem Adoratur lectum olim fuisse: de ea tamen lectione antiquitus quoque, et multo ante 126 Felicem Orgelitanum dubitatum esse. Tam facilis est permutatio harum vocum in codicibus, ut sive Hilarius scripserit adoratur, sive adoptatur, valde probabile sit utramque lectionem etiam ante Felicem in codicibus exstitisse. Id satis probat codex Veronensis, qui unus sine controversia tempora Felicis antecedit. Conjicere ergo possumus, Felicem revera in aliquo 0527D codice reperisse adoptatur, quod verbum arripuit, quia suae haeresi favere existimabat. Contra Alcuinus in Hilario legebat adoratur, quod sensum quoque postulare censebat. At Felix, vel quod illi praesto non esset codex, in quo legerat adoptatur, vel quod vellet, ex aliis codicibus, in quibus legebatur adoratur, id verbum abesse, et aliud adoptatur subrogari, codices Aquisgranenses corrumpi curavit, ut Hincmarus testatur.

229. Post haeresim Felicianam ejusdem verbi mutatio in codicibus accidit, vel quia nonnulli codices descripti ex corruptis a Felice praeferebant adoptatur: et catholici nonnulli verbum spurium id censentes in adoratur convertebant, vel quia eadem 0528A semper fuit ratio dubitandi, an ex sententia Hilarii adoratur, an adoptatur, praestet legere. Etiamsi vero aliquis velit fingere, verbum adoptatur aliqua ex parte trahi posse ad probandam haeresim Felicis, tamen omnes consentiunt Hilarii mentem longissime ab ea haeresi distare, ut ex innumeris locis ejus operum patet: quae vera est ratio interpretandi verba obscuriora quae in Patribus nonnumquam occurrunt. Propterea Agobardus, qui, Felice vita jam functo, haeresim Felicianam impugnavit, codicem Hilarii nactus, in quo legebatur adoptatur, ex praecedentibus et consequentibus id verbum declaravit pro assumitur. Crimen vero falsati codicis non objecit, sive id ignoraverit, sive amicos Felicis, quos adhuc superesse queritur, offendere noluerit. Certe 0528B neque illa crimina attigit, quae in concilio Francofordiensi adversus Felicem probata fuerant.

230. Theologi scolastici antiqui cum S. Thoma non aliam videntur lectionem agnovisse, nisi adoptatur, ac S. Hilarium improprie locutum fuisse respondent. S. Thomas part. III, q. 23, art. 4, sic argumentum proponit: Videtur quod Christus, secundum quod homo, sit filius Dei adoptivus. Dicit enim Hilarius de Christo 127 loquens: Potestatis dignitas non amittitur, dum carnis humanitas adoptatur. Respondet: Ad primum ergo dicendum, quod sicut filiatio non proprie convenit naturae, ita nec adoptio. Et ideo cum dicitur, quod carnis humanitas adoptatur, impropria est locutio, et accipitur ibi adoptatio pro unione humanae naturae ad personam Filii. Ac notandum 0528C S. Thomam legisse humanitas, ubi plerique legunt humilitas.

231. Gabriel Vasquez, theologus acutissimus, cum animadvertisset, in nonnullis codicibus legi adoratur, hanc lectionem longe praeferendam esse censuit tom. I, in III part., q. 23, disp. 89, cap. XV: Quamvis in aliquibus codicibus recenter excusis sit verbum illud Adoptatur, in aliis tamen legitur Adoratur: in quo facile potuit incuria scriptorum error aliquis irrepere. Hanc vero esse lectionem germanam, ex optimo sensu, quem reddit verbum Adoratur, mihi habeo persuasum: cum tamen verbum Adoptatur vix aliquem bonum sensum exprimere valeat. Judicium Vazquii probant Cardinalis de Lugo de Incarnat. disp. 31, sect. 1, et alii.

232. Contrarius quodammodo his est eruditissimus 0528D Petavius, qui l. VII de Incarnat., cap. 4, putat, minus cohaerere cum antecedentibus adoratur, quam adoptatur, minusque aptam orationem videri, si verbum adoratur, quod praecedenti periodo positum fuerat, repetatur. Quod autem docet, sine idonea veterum codicum auctoritate non esse reponendum adoratur pro adoptatur, nec temere assentiendum Hincmaro de germana lectione Hilarii, id certe facile admitti potest: sed in hoc cardo quaestionis vertitur, utri lectioni magis faveant codices ante Felicem scripti, et an fides negari possit Hincmaro idem factum semel atque iterum narranti, accedente Alcuini testimonio, fraudisque vestigiis in codice Aquisgranensi perseverantibus.

0529A 233. Maffeius in Praefat. ad opera S. Hilarii verbum adoptatur praeferendum censet, quia elegantiae oratoriae id magis congruit, ne idem verbum repetatur, ut aiebat etiam Petavius; et quia Hilarius ex oppositis mirificum aliquid aucupatur. Sed minime constat, an Hilario hoc loco cura ulla fuerit de oppositis, neque difficile est plura verba apud eum sic repetita reperire. 128 Mihi quidem aliud agenti libro I, cap. 35, occurrit: Nativitatis significatio est, sola nativitatis professio est: ubi vero creationis est nomen, ibi causa ejusdem creationis anterior est. In editione quidem Parisiensi anni 1572 legitur professio sit: sed codex S. Petri, qui ab hoc loco scripturam profert antiquam, exhibet professio est, ut observat Muretus, atque ita Constantius et Maffeius legunt 0529B sine ulla scripturae varietate.

234. Quid autem ego sentiam, si aperiendum sit, judicium Francisci Suarez, quo nemo solertius rationes hinc inde expendere solet, libenter amplectar in III part., q. 23, disp. 48, sect. 4: Ad Hilarium respondet D. Thomas, et communiter Scholastici, Improprie vocasse Adoptionem carnis gratiam unionis . . . Alii conjectant mendosam esse litteram Hilarii, et ubi legitur Adoptatur legendum esse Adoratur . . . Sic enim optime quadrat ratio: ostendit enim, majestatem Christi non esse imminutam inter vagitus, etc., quandoquidem in ipsis adoratur. Et haec lectio habetur in editione Parisiensi anni 1544 (Miraei sub Sole Aureo). Juxta quam lectionem illa particula, dum carnis humilitas adoratur, non est causaliter sumenda . . . . Non 0529C potest ergo illa particula reddere causam, sed signum, ut sensus sit, dum adoratur, id est, siquidem adoratur. Et solum videri potest durum in hac lectione, quia illa particula in communi usu, et Latina proprietate non videtur illam significationem habere: est tamen nihilominus probabilis lectio, et responsio. Sed non est alia contemnenda, quam habent recentiores codices, eamque esse antiquam et communem constat ex D. Thoma et Scholasticis. Et potest reddere satis germanum sensum. Docet enim eo loco Hilarius, Verbi majestatem non fuisse imminutam ob assumptionem nostrae naturae . . . . Unde concludit, ex humilitate carnis Verbo conjunctae, non fuisse Verbi majestatem, et potentiam amissam.

235. Addit Suarius, ut doctrinae S. Thomae magis 0529D cohaereat, gratiam unionis solere interdum per translationem et metaphoram adoptionem vocari: In qua metaphora, subjungit, in eo sensu sumpta nullus est error, sed nobis cavenda est, tum quia, ut ostendimus, vere et proprie illa non est adoptio, tum etiam quia metaphora illa rarissime est usitata, et potest esse occasio erroris. 129 Quae quidem vera sunt, si de significatione jurisperitorum, aut veluti theologica verbi adoptare sermo sit: alioquin apud veteres Latinos adopto interdum simpliciter significabat assumo, interdum assumo in filium; quod discrimen ex argumento et re ipsa colligebatur.

236. Sanctus quidem Hilarius, etsi saepissime verbum assumo hac in re usurpare solet, tamen ad psalmum 0530A CXXVII sic habet: Cuique a Patre Ecclesiae haereditas per adoptionem corporis, quod ex virgine praesumpturus esset, desponsata sit. Ita enim ex mss. restituit Constantius, cum in excusis legeretur per adeptionem corporis. Lectionem Constantii per adoptionem confirmat non solum Maffeius ex codice Veronensi, sed etiam Muretus ex codice Vaticano, quocum editionem Parisiensem anni 1572 ad eo collatam esse diximus.