((LXXXV)) De S. Chromatio Andreas Gallandius
In Prolegomenis ad tomum VIII Bibliothecae Veterum Patrum Antiquorumque Scriptorum Ecclesiasticorum, capite XV, pag. XXVIII.

0319C 1. Chromatius, inter Occidentis episcopos sanctitate ac doctrina insignis, in sede Aquileiensi Valeriano successit, qui e vivis excesserat anno 388 . Ejus ordinationem peractam fuisse a sancto Ambrosio episcopo Mediolanensi, quem eo tempore Aquileiae constitutum tradit Paulinus , conjecit magnus Baronius . Cujus quidem sententiam Fontanino haud probatam , viro docto assertam comperimus . Inter novi Praesulis laudes illud praecipue attendendum, quod ipsi amicitiae necessitudines cum summis illius tempestatis viris intercesserint, Ambrosio, Hieronymo, Joanne Chrysostomo, Heliodoro, atque Rufino. Et ab Ambrosio quidem Chromatius, cum maximo sacrarum litterarum studio flagraret, primum petiit, ut sibi aliquid e divinis codicibus 0319D excerptum explanatumque dirigeret; cui morem gerens Mediolanensis antistes, prophetiam Balaam enarratam epistolari schediasmate perferendam curavit anno circiter 390. Quid porro Hieronymus? Is videlicet eodem anno, Chromatii et Heliodori 0320C Altinatis episcopi, qui cum Aquileiensi sacris litteris excolendis operam dabat, precibus exoratus, libri Tobiae latinam versionem e Chaldaeo sermone adornavit : tum utroque praesule hortante, insequente anno 391 interpretationem Proverbiorum, Ecclesiastae, et Cantici Canticorum ad eos transmisit; Commentariorum scilicet loco in Osee, Amos, Zachariam, et Malachiam, quos ab iisdem postulatos scripsisset, si licuisset prae valetudine, ut ipsemet testatur . Ad haec anno 392 libros duos Commentariorum in prophetam Habacuc uni Chromatio nuncupavit, qui hujus prophetae historicum et litteralem sensum ab eo expetierat . Denique ab ipso Aquileiensi episcopo impulsus Hieronymus, ut Hebraea volumina ((LXXXVI)) Latino sermone transferret , ad 0320D eum anno 397 τῶν Paralipomenωn versionem direxit. «Haec sunt nimirum, ut viri clarissimi verbis utar , doctrinae qua florebat Chromatius praeclara testimonia: ipsumque discimus praecipuum auctorem Hieronymo fuisse, ut eximium Latinae versionis 0321A voluminum Hebraeorum aggrederetur opus, eidemque jam coepto manum ultimam imponeret.»

II. Jam vero, ut reliqua praecipua Chromatii gesta prosequamur, anno 404 sede Constantinopolitana depulso et in exsilium detruso Joanne Chrysostomo, inter Occidentis episcopos qui pro ejus restitutione maxime allaborarunt, eminuit noster praesul Aquileiensis, qui et litteras dedit ad ipsum Chrysostomum, ut refert Palladius Helenopolitanus , et ab eodem Constantinopolitano episcopo epistolam vicissim recepit anno 406, in qua pro sua causa et contra suos adversarios tuba clarius ipsum declamasse profitetur, simulque gratias agens pro sedulo sibi impenso officio, illius, conspectu truise peroptare declarat. Neque illud hic in primis omittendum, Honorium 0321B scilicet imperatorem Arcadio fratri Occidentalium praesulum sententiam hac de re significaturum, duas prae caeteris sibi scriptas epistolas ad eum direxisse, alteram Innocentii Romani Pontificis, alteram Chromatii episcopi Aquileiensis. Honorianam epistolam recitat laudatus Palladius his verbis : «Tertio jam scribo ad mansuetudinem tuam, rogans ut quae ex compacto contra Joannem episcopum gesta sunt, emendentur . . . . Quaenam enim sit Occidentalium de Joanne episcopo sententia ex omnibus epistolis quae ad me scriptae sunt, duas subjunxi, ejusdem cum caeteris sententiae, unam Romani, alteram Aquileiensis episcopi.» Τίνα γάρ ἐστιν ἁ φρονοῦσι περὶ τοῦ ἐπισκόπου Ἰωάννου οἱ δυτικοὶ, ἐκ πασῶν τῶν ἐπιστολῶν πρὸς μὲ γραφεισῶν ὑπέταξα δύο, ἰσοδυναμούσας 0321C ταῖς πάσαις, τὴν ἐπιστολὴν τοῦ Ῥώμης καὶ τοῦ Ἀκυληΐας. Haec scribebat Augustus anno 405. Quod quidem summum Chromatii studium pro sua defensione intelligens vir ille sanctissimus, ex suo exsilio insequente anno 406 epistolam ad eum misit, cujus modo meminimus.

III. Praeterea Rufinum habuit coluitque Chromatius inter charos Aquileiensis Ecclesiae presbyteros, ut pluribus ostendit adversus Norisium ((LXXXVII)) vir eruditissimus subinde laudatus . Eapropter orto dissidio inter ipsum Rufinum et sanctum Hieronymum, tantos viros amicitia tot annis antea conjunctos in Christianam concordiam pro virili redigere studuit; eoque consilio Rufini mentem et calamum alio convertere satagens, eidem injunxit ut Eusebii 0321D Graecam Historiam Latinis auribus redderet. Quam quidem ille duobus libris proprio marte compositis auctam Chromatio inscripsit anno 400, eique postmodum quoque Origenis Homilias XXVI in librum Josue, quas ipsius hortatu latinitate donaverat, nuncupavit. 0322A His aliisque praeclare gestis sanctus noster Antistes, postquam Aquileiensem Ecclesiam annis XVIII provide strenueque rexisset, anno circiter 408 supremum diem obiisse existimatur. Quae est viri clarissimi pluribus enucleata sententia : qui tamen deinceps mutata mente , annum Chromatii emortualem statuit 406. Neque aliter Fontaninus . Medius autem inter utramque sententiam incedens Tillemontius, annum 407 definivit . Porro sancti Chromatii memoria tum in Tabulis ecclesiasticis, tum in Fastis Aquileiensibus die 2 Decembris recolitur.

IV. Chromatius, quem sacrarum litterarum studio maxime delectatum, viros doctissimos propterea consuluisse, Ambrosium, inquam, et Hieronymum, 0322B atque ab eis sive enarrationes sive interpretationes Divinorum eloquiorum expetiisse, superius vidimus: ipse quoque iisdem sanctis Scripturis sedulo excolendis explanandisque operam impendisse comperitur. Exstant ejus nomine inscriptae Homiliae XVIII, quae Commentarii, sive Commentariorum fragmenta videntur esse in Evangelium Sancti Matthaei. Eas primus edidit ex vetustissimo codice Joannes Sichardus Basileae anno 1528, quae deinceps a Martino Lipsio ad alia vetera exemplaria mss. exactae, variisque in locis repetitae, Patrum demum Bibliothecis fuere intextae. Constat autem librariorum seu exscriptorum ignavia junctim compactas tot homilias, in tria tantum Opuscula fuisse hactenus discretas: facile namque distinguendae fuerant ex frequenter 0322C repetita δοξολογία, verbis istis, aut his similibus conclusa, per Christum Dominum nostrum qui est benedictus in saecula; cujus proinde ductu octodecim esse agnoscuntur. Haec autem animadversio Tillemontio debetur . Et hunc quidem numerum in exemplari nostro hisce homiliis restituendum esse duximus, ordine insuper habito qui hucusque in ((LXXXVIII)) praecedentibus editis invaluit, praepostero scilicet atque ab auctoris mente prorsus alieno. Ad haec tractatus nomen iisdem homiliis praefiximus: «Ea enim appellatio, ut cum viris eruditis loquar , antiquae ecclesiasticae locutionis propria, ac frequentius usurpata invenitur. Etsi enim tractatus olim vocarentur episcoporum collocutiones de aliquo Ecclesiae negotio, ut liquet 0322D ex Cypriano : tamen sicuti tractare (quod est episcoporum, ut Optatus testatur ) a Cypriano primum , ac dein ab aliis frequenter accipitur pro concionem habere in publicis Ecclesiae coetibus; ita tractatus vox pro Episcopali concione ad populum 0323A solemni formula invaluit: eodemque sensu passim quamplurium antiquorum Patrum concionibus praefigitur, ut ex sanctorum Gaudentii, Augustini, Leonis Magni, etc., codicibus, et nonnullis etiam exactis ad fidem codicum editionibus discimus.» Neque aliter inscribendas Chromatii homilias antea existimarat Fontaninus . Eas porro non solum pro instituti nostri ratione in varias sectiones distinximus, sed et contulimus cum excerptis Combefisianis ; qua ex collatione cum mendosas aliorum exemplarium lectiones correximus, tum unum alterumve hiatum complevimus, subjectis interim alicubi notulis, quibus aliquot dubia loca restituenda conjecimus.

V. Neque illud hic praetereundum, has homilias, 0323B seu si mavis tractatus, in prima Sichardi editione 0324A unde reliquae manarunt, hujusmodi titulo inscribi, Chromatii Romani episcopi. Quam ob rem isthaec Opuscula eruditorum plerique Chromatio Aquileiensi abjudicanda censuere. Verum quo demum sensu titulus ille, Sancto Patri nostro tributus, sit accipiendus, duumviri docti accurate satis demonstrarunt . Caeterum easdem homilias sincerum integrumque fetum esse Chromatii, pluribus astruit quem subinde laudavimus eruditus Fontaninus : qui praeterea et illarum pretium ostendit, et eas a Magdeburgensium calumniis vindicat, et auctoris stylum ac scopum illustrat; neque scripta Chromatio supposita indicare omittit: dignus proinde quem lector adeat: hanc enim spartam qui eo melius adornarit, novimus neminem.