161 Capitis XVIII. Num. V Et VI.

Obiit sanctissimus vir Valerianus, Aquileiensi Ecclesia sordibus haereseos purgata, quas Fortunatianus Praedecessor , ac finitimi Ariani intulerant, eademque jure Metropolitico aucta. Memoria 0430D ejus recolitur die 27 Novembris in Martyrologio Romano, aliisque duobus mss. sancti Cyriaci, et sancti Maximini, apud Bollandum, et Henschenium. Diem habent praecedentem 26 vetustum Martyrologium quod vulgavit Florentinius, et Corbeiense apud ipsum, 0431A Hieronymianum et Gellonense apud Dacherium, Labbeanum et Auctarium Usuardi, et Bedae apud laudati Bollandi Continuatores. Valentinum, corrupto scilicet Valeriani nomine exhibent Martyrologia Antuerpiense, et Rabani, a Florentinio citata, et Richenoviense II ab eisdem Bollandianis vulgatum.

Ad annum obitus quod attinet, ac successionem Chromatii in Sedem Aquileiensem, ita disserebam in Monumentis capite 10, num. 1. «Hoc anno cadente 388, vel etiam ineunte anno 389, diversatum esse Ambrosium Aquileiae novimus: unde conjectura sumi potest, eam in Urbem profectum esse sanctissimum antistitem ad novi episcopi consecrationem. Primum nos docet Paulinus in Ambrosii Vita, num. 21, Exstincto Maximo, inquiens, posito Theodosio Imperatore 0431B Mediolani, Ambrosio vero episcopo constituto Aquileiae; dedit ipse Ambrosius ad imperatorem epistolam, in editione Nourriana 40, ut ipsum a sententia revocaret de synagoga quadam Judaeorum ab episcopo Castri Callinici reaedificanda, deque Monachis qui fanum Valentinianorum Haereticorum, ab iis contumelia provocati incenderant, supplicio afficiendis. Atqui certo colligimus ex Codice Theodosiano, ipsum Augustum Theodosium nondum die XII (seu X) Kal. Octobris (hoc est die 20 aut 22 Septembris) anni 388 discessisse Aquileia: ipsumque VI Idus ejusdem mensis jam Mediolanum venisse, qua in urbe usque ad Maium insequentis anni commoratus est. Itaque Ambrosius anno cadente 388, vel ineunte, ac incoepto 389, manebat Aquileiae: ibique allegatam 0431C dedit ad imperatorem Theodosium epistolam. Haec animo perpendens Baronius ad annum 388, num. 84 sic ait: Quod autem detineretur Ambrosius Aquileiae, cum nullum hoc tempore memoria sit ibi celebratum fuisse concilium: equidem existimo, illuc esse profectum ex more ad novi creationem antistitis, cum defuncto Valeriano ejus civitatis episcopo, in 162 locum ejus est subrogatus sanctus Chromatius. Non inanem puto conjecturam.»

Hanc rejicit archiepiscopus Ancyranus, Justus Fontaninus; ejusque vestigia premit Joan. Josephus Liruti in Opere citato ( Notizie delle Vite ed Opere scritte da' Letterati del Friuli) in Vita Chromatii. Haec vero tradit ille in Historia Litteraria Aquileiensi Libro III, capite 3, num. 2, scilicet: 1º Vita migrasse 0431D sanctum Valerianum 6 Kal. Decembris, seu die 26 Novembris; 2º Maximum Tyrannum ad tertium ab Aquileia lapidem anno 388 devictum fuisse 5 Kal. Augustas, seu die 27 Julii, juxta Idacium in Fastis Labbeanis: secus vero 6 Kal. Septembris, seu die 27 Augusti, ut habet Socrates; 3º Hoste fuso, Aquileiae Theodosium aliquandiu substitisse: nam lex X de infirmandis iis quae sub Tyrannis acta fuerant, ibidem data est 6 Kal. Octobris, seu die 26 Septembris; 4º Post sexdecim mox dies, Legem similem, VII in Codice Theodosiano, Mediolani latam fuisse 6 Idus Octobris, seu decima die ejusdem mensis; 5º Aeadem in urbe Mediolanensi ab ipso Theodosio datam Legem XVII De Haereticis, 6 Nonas Maias, seu 0432A die 5 Maii anni insequentis 389, ac etiam Legem XIX De Haereticis, 6 Kal. Decembris, seu die 26 Novembris. Hinc vero colligit Fontaninus, Theodosium anno 388 Aquileiae substitisse die 26 Septembris, eodemque anno versatum esse Mediolani die 10 Octobris.

«Quo spatio temporis interjecto Ambrosius (Viri docti verba sunt), exstincto Maximo, posito Theodosio Imperatore Mediolani, ut ait Paulinus, Aquileiam properavit: alias in alterutra urbe, non litteris, sed coram de Rescripto in Christianos Mediolani vulgato apud Augustum expostulasset.» Tum consulendos admonet Sammauraeos Auctores Admonitionis pro ordine epistolarum sancti Ambrosii § 11, sicque demum ait: «Cum autem (ut vidimus) Valerianus 0432B obierit die 260 Novembris; hinc constare, Ambrosium ante, non post obitum Valeriani Aquileiam profectum; ideoque aliam ob causam, quam ob Chromatium Valeriano subrogandum, qui nondum ex hac vita migraverat.»

Minime puto, spatium temporis, quo Aquileiam properavit Ambrosius, illud intelligi quod inter diem 26 Septembris fluxit, ac diem 10 Octobris: adeoque tota corruere videtur Fontanini ratiocinatio. Sammauraei Editores Operum sancti Ambrosii, quos hac de re consulendos jubet, quantum eorum ex verbis intelligo, non adversantur. «Statuendum itaque, (inquiunt) hanc epistolam (XL, supra memoratam) tunc temporis fuisse scriptam, cum profligato Maximo, Mediolanum rediit imperator. Atqui ex Codice 0432C Theodosiano intelligitur, eumdem 12 Kal. Octobris (die 22 Septembris) anno 388 nondum recessisse Aquileia: 6 vero Idus ejusdem mensis Octobris ( die 10) jam venisse Mediolanum: qua in urbe usque ad Maium sequentis anni commoratus est. Ex quibus liquet, hoc ipso intervallo sanctum praesulem, qui negotiorum suorum causa Aquileiam se contulerat, super memorati edicti revocatione scripsisse ad Theodosium.»

Ubi intervallum illud computasse intelligo doctissimos viros a die 10 Octobris anni 388 postquam Mediolanum rediit imperator, ad Maium anni insequentis. Interpretationi 163 nostrae favent Paulini verba in Vita sancti Ambrosii. Ait ille, num. 22: Exstincto Maximo, posito Theodosio Mediolani, Ambrosio vero 0432D episcopo constituto Aquileiae (animadverte Ambrosium dici constitutum Aquileiae postquam Mediolani positus erat Theodosius), in partibus Orientis in quodam castello a Christianis viris synagoga Judaeorum et lucus Valentinianorum concremata sunt . . . Sed de hujusmodi facto comes Orientis ad imperatorem relationem direxit, qua accepta imperator praeceperat, ut synagoga ab episcopo loci reaedificaretur . . . Sed hujus praecepti tenor cum ad aures pervenisset venerabilis viri Ambrosii episcopi, direxit ad imperatorem epistolum, quia ipse in tempore excurrere non poterat: qua illum convenit, ut id quod ab eodem statutum fuerat, revocaretur.» Quo ex loco perspicue addiscimus, Theodosio, post Aquileiam 0433A relictam jam posito Mediolani, de Synagogae incendio certiorem factum fuisse a comite Orientis: atque tunc Ambrosium Aquileiae constitutum litteras ad imperatorem dedisse de revocatione edicti. Locus ergo relinquitur Baronii conjecturae, ut etiam post diem 26 Novembris Valeriani emortualem, in eam urbem Ambrosius perrexerit, Chromatium ordinaturus episcopum. Caeterum Legem superius citatam VI de infirmandis his, etc., datam Aquileiae, exhihet Codex Theodosianus, non 12 Kal. Octobris, ut Editores Sammauraei habent; neque 6 Kal. Octobris, ut Fontaninus affert: sed 10 Kal. Octobris, Theodosio II et Cynegio Coss., anno 388.

VI. Chromatii nostri Opuscula primus vulgavit Joan. Sichardus una cum Symmachi papae Apologetico, 0433B ex vetustissimo codice sub hoc titulo: Chromatii doctissimi episcopi Romani, etc., Basileae, apud Adamum Petrum, mense Martio 1528, in-8º. Difficultatem ingerit appellatio Romani. Patriam ejus putabat significari Sixtus Senensis. Chromatium vocat Hispanum Dandulus: at ullo sine probato vade asseritur sive Romanus patria, sive natione Hispanus. Baronius, in Martyrologio, ad diem 22 Junii, et 2 Decembris, in notis, observat, Aquileiam dictam aliquando civitatem Romanam: adeoque Chromatium vocari episcopum Romanum, perinde esse ac Episcopum Aquileiensem. Quesnellus, ad epistolam CXXIX sancti Leonis, § 4; Pagius, ad annum 396, num. 7; Tillemontius, in Monumentis Histor. Eccles., tomo XI, dictum Romanum docent, 0433C hoc est catholicum, vel etiam episcopum Ecclesiae Romano in imperio positae. Tot inter conjecturas mihi etiam quae menti meae inciderat, proferre licuit in Monumentis Ecclesiae Aquileiensis, capite 10, num. 2, ut nempe eo vocabulo patria Chromatii indicaretur, eaque fuerit Concordia, de qua sic habet Plinius Libro III, capite 18: Colonia Concordia, Flumen et Portus Romatium; adeoque Chromatius dici potius debuerit Romatius, seu Romatinus patria, ac deinde episcopus Aquileiensis.

Justi Fontanini posthuma Historia Litteraria Aquileiensis lucem vidit typis Romanis anno 1742. Injectam difficultatem expendit libro III, capite 4, num. 2, quam ita solvi debere putat, ut Romanus dictus fuerit Chromatius, hoc est Latinae seu Occidentalis 0433D Ecclesiae pater, et episcopus. Interpretationem amplectitur Joannes Josephus Liruti. In argumenta quae 164 proferuntur, animadversiones addo. Testis vocatur sanctus Hieronymus, qui in epistola ad Damasum (XV in editione Veronensi) ait: Novellum a me, homine Romano, nomen exigitur: in ea scilicet, quae tunc de una, vel tribus in Deo Hypostasibus mota fuerat in Oriente controversia. Minus aptum videri potest exemplum. Se quippe Romanum appellat hominem Hieronymus, non ea solum ratione quia natus in Occidente, ac latinae linguae homo erat: verum quia maxime Romanae cathedrae addictus erat, ac fidei professor quam in ea quaestione Romana sedes tradebat. Unde praemiserat, sibi in eo dissidio 0434A consulendam esse cathedram Petri, et fidem apostolico ore laudatam: se rursum ait, cathedrae Petri communione consociari; ac demum subdit: Absit hoc a Romana fide. Non ergo se Hieronymus hominem Romanum vocavit ea solum ratione, quia Latinae seu Occidentalis Ecclesiae homo esset.

Testes addit Gelasium Cyzicenum, libro I concilii Nicaeni, in Prafatione, Patres Nicaenae synodi II, Actione I, et Photium, Codice LXXXIX, qui Romanum dixere Rufinum. An vero conveniens fuerit eorum testimonium? In Graeco textu Cyziceni, Nicaenorumque Patrum lego Rufinum πρεσβύτερον Ῥώμης presbyterum Romae: quae voces indicant, Rufinum ab illis creditum Romanum: non Latinum, et Occidentalis Ecclesiae presbyterum duntaxat; sed Romanum 0434B patria et ortu. Quo etiam errore fortasse captus Photius, Rufinum vocat τοῦ Ῥωμαίου. At mirum non esset, Graecos Scriptores vocasse Rufinum Romanum, hoc est latinum, et Occidentalis Ecclesiae scriptorem: subit attamen miratio, apud ipsos Occidentales vocari Chromatium Romanum, id est Latinum et Occidentalis Ecclesiae episcopum.

Testimonium denique, veluti locupletissimum, affertur Albini cognomento Alcuini, qui in Libello contra haeresim Felicis nondum edito, asservatoque inter Palatinos Bibliothecae Vaticanae Codices, inter Patrum Latinorum dicta, Augustini, Isidori, et Leonis, affert etiam Chromatii sententiam his verbis: Chromatius quoque sanctae Romanae Ecclesiae antistes in Libello, quem de octo Beatitudinibus inscripsit, etc. 0434C Animadvertere praestat Chromatii verba quae ab Albino seu Alcuino citantur, in praedicto exstare Libello, quem edidit Sichardus: ad eademque hanc appingi a Sichardo notam in Libri margine: Citatur hic locus ab Albino contra Felicem ex Chromatii Libello de Octo Beatitudinibus. Hinc vero colligendum est, ex hoc Alcuini loco, non alio ex Codice Chromatium in Operum ejus editione a Sichardo appellatum episcopum Romanum.

Sed hocce vocabulo, aut verbis illis sanctae Romanae Ecclesiae antistes id unum significare Alcuinum voluisse, quod Chromatius fuerit Occidentalis, et Latinae Ecclesiae antistes quidam, minus verisimile videtur. Cur pari titulo Augustinum, et Isidorum, sine dubio Latinos et Occidentales episcopos, quorum 0434D testimonia decerpit, non insigniverit? Alcuino synchroni Galliarum, et Germaniae episcopi in Synodica ad Praesules Hispaniae contra Felicem et Elipandum, quae exstat in concilio Francofordiensi, cum Patres Ecclesiae Latinae et Occidentalis Hieronymum et Augustinum, et Cassiodorum allegent, eos non appellant Romanos, aut Ecclesiae Romanae epicopos, et Patres: quo postea titulo Paschasium 165 diaconum, et Gregorium Magnum insigniunt: Paschasius sanctae Romanae Ecclesiae diaconus (inquientes), et Gregorius papa Romanus. Quid est rursum quod titulum sanctae Romanae Ecclesiae antistitis minus obvio sensu adhibuerit, ad lectores decipiendos aptissimo?

0435A Nolim ego suspicari, ejusdem tituli auctorem fuisse Alcuinum. Is legerit in Codicibus aut sanctae Romanae Ecclesiae antistitem, aut episcopum Romanum. Quo haec verba intellexerit sensu, non dixerim. Equidem septem illi episcopi, qui in Ecclesia Lateranensi, sua quisque per vices redeunte hebdomada, mysteria celebrabant, appellari apud scriptores consueverunt episcopi Romani, pontifices Romani, Romanae Ecclesiae episcopi, episcopi cardinales Romanae Ecclesiae. Hujusmodi episcoporum mentio prima reperitur apud Baronium ad annum 769. An ergo ex istis unus existimatus fuerit Chromatius? An imperitus ignarusque librarius, cum animadverteret Chromatium abs Hieronymo vocari papam venerabilem in prologo libri II Commentariorum in prophetam Habacuc, 0435B et episcoporum sanctissimum in Praefatione ad Latinam τῶν Paralipomenon versionem, crediderit ipsum summum pontificem, ejusque Opera exscribens, titulo insigniverit episcopi Romani, aut sanctae Romanae Ecclesiae antistitis?

At idem titulus nullo vitio laboret. An alia praesto fuerit verisimilior interpretatio? Theodericus Ruinart, in nota 49 ad Historiam persecutionis Vandalicae observat: Romanorum nomine Catholicos fuisse designatos tum ab haereticis ipsis, ut in hoc loco, tum etiam a catholicis auctoribus. Locus est libro I. num. 14, ubi Jocundi presbyteri Ariani verba sunt ad Theodericum regis filium: Si gladio peremeris (Armogastem), incipient eum Romani martyrem praedicare. Mabillonium citat hac de re disserentem in Praefatione 0435C ad Liturgiam Gallicanam, num. 11. Ejus accipe verba: «Catholici apud Gregorium Turonensem episcopum, Romani non semel dicti, Unus locus est in libro I. de Gloria Martyrum, capite 25, ubi Gregorius agens de violatis per haereticos Lusitaniae fontibus, et de coelesti vindicta in violatores, haec subdit: Denique Theodegisilus hujus rex regionis, cum vidisset hoc miraculum quod in his sacratis Deo fontibus gerebatur, cogitavit intra se dicens, quia ingenium est Romanorum (Romanos enim vocitant homines nostrae religionis), ut ita accidat, et non est Dei virtus. Idem in ejusdem libri capite 80, refert miraculum in fidei christianae approbationem factum in presbytero catholico adversus presbyterum Arianum: qui catholicus presbyter nostrae religionis a Gregorio, 0435D Romanorum vero ab haereticis appellatur. Imo etiam a catholicis ipsis Romana fides pro catholica ante id tempus sumebatur. Sic Hieronymus in prima Apologia adversus Rufinum: Fidem suam quam vocat? Eamne, qua Romana pollet Ecclesia? an illam, quae in Origenis Voluminibus continetur? Si Romanam responderit, ergo catholici sumus. » His Ruinartus adjecit Theodosium Juniorem Augustum in epistola ad Acacium, aliosque episcopos, et anachoretas, quae in concilio Ephesino refertur: ubi eos adhortatur, ut sese probatos Romanae religionis sacerdotes exhibeant. Addo ego ex Ducangio 166 in Glossario, antiquiorem Luciferum Calaritanum in Libro ad Constantium Imperatorem de non parcendo in Deum delinquentibus: 0436A Itaque cum non esse illum Filium Dei dicitis . . . . Nos vero Romani dicimus unius substantiae cum Patre illum esse. Dignissimam accipe demum laudati Ruinartii animadversionem ibidem: Is autem mos (Catholicos vocandi Romanos) potissimum invaluit, cum Barbari Arianae sectae addicti provincias Romani imperii devastarunt. Vocis ergo Romanorum pro Catholicis usum a remota habemus aetate. Aetas haec convenit cum tempore, quo Chromatius Aquileiensem regebat Ecclesiam, ut ex Lucifero Calaritano patet: ac rursum sub ipso Chromatio irruptiones Gothorum, qui Ariana luc infecti erant, in Venetiam ac Italiam incepisse, notum est. Quidni ergo Chromatius in rectae fidei protestationem Operi suo inscribere se voluerit episcopum Romanum, id est catholicum, vel Ecclesiae Romanae, 0436B id est catholicae episcopum? Quidni potius qui sequiore aetate Opera ejusdem exscribebat, in ejus fidei praeconium appellaverit ipsum episcopum Romanum, et hanc appellationem veluti ejus propriam retinuerint sequioris aetatis notarii, aut exscriptores?

Apud Paulum Diaconum libro IV, capite 34, ubi duorum patriarcharum Aquileiensium, schismatici unius, ac alterius catholici synodi quintae oecumenicae veneratoris, electio narratur, sic legimus: «His diebus (anno circiter 607) , defuncto Severo patriarcha, ordinatur Joannes Abbas patriarcha in Aquileia vetere cum consensu regis (Langobardorum) et Gisulfi Ducis: in Grados quoque ordinatus est Romanis Candidianus antistes . . . . Candidiano quoque defuncto, apud Grados ordinatur patriarcha Epiphanius . . . . ab 0436C episcopis qui erant sub Romanis.» Hujusce vim vocis exposuimus in nostris Monumentis, capite 33, num. 3. Ruinartus loco citato, nota 199, ad hunc locum in Historia persecutionis Vandalicae, libro V, num. 18: « Quos (Barbaros) quantiscumque muneribus foveris . . . . illi aliud nesciunt, nisi invidere Romanis: et quantum ad eorum attinet voluntatem, semper cupiunt splendorem et genus Romani nominis obnubilare, nec ullum Romanorum omnino desiderant vivere:» sic disserit: Post varias Barbarorum irruptiones, cum in plerisque imperii, potissimum Occidentalis provinciis, Barbari simul et antiqui populi, quos alias Romani subjugaverant, permixti essent; mos invaluit ut isti Romani, alii Barbari appellarentur . . . . Theodoricus Ostrogothorum in Italia rex leges pro 0436D Barbaris, id est suae gentis hominibus, et pro Romanis, antiquis scilicet Italiae incolis, tulit. Plura ea de re exempla vide, si vacat, apud Hadrianum Valesium, libro VI Rerum Francicarum, circa medium. Vocis ejusdem significata plura patent. Tillemontius, tomo XI Monum. Hist. Eccl. nota 2 in sanctum Chromatium, hoc sensu Romanorum vocem intelligit in loco Pauli Diaconi: eodemque fortasse sensu Chromatium dictum Romanum indicat. Eadem est Quesnelli sententia in notis ad sancti Leonis epistolam 129, num. 4. « Romanis ordinatus dicitur Candidianus: iis scilicet Aquileiae Veteris incolis, qui Gradum transmearant, parebantque Romanis.» Vanam conjecturam optime refellit Fontaninus loco citato.