CAPUT VI.

De diversitate vesparum, et opere et genere et vitae earum regimine.

Vespae vero sunt duplicis generis : quorum unum est quod vocatur agreste, et est citrinum magnum, et non puilificat in cavernis terrae sicut faciunt alia genera vesparum, et atacorum : sed habitat frequentius in montanis, et puilificat et nidificat in arboribus. Est autem id quod superius in tertia et ultima specie posuimus, et Germanice hornem vel hornom vocatur, et fortissimi et maximi aculei : et major est multo quam vespa quae volat ad parietes domorum hominum nidificans in eis, et est etiam longior eis multo, et estquae a quibusdam vespa sive apis caeca vocatur, propter causam quam supra determinavimus : est tamen aliquantulum magis habens citrinitatem declinantem ad fuscitatem, quam alia duo genera vesparum : et tempus vitae ejus est quasi duo anni, et in hieme latet in arboribus : et hoc compertum est, quoniam multoties in abscissis in hieme arboribus est inventum in concavitatibus earum, et tunc volando exiverunt ab eis. In hieme enim latent in arboribus : man- sio enim ipsarum semper est in arboribus. Hae autem vespae sunt duorum modorum, sicut superius diximus. Quaedam enim sunt quae vocantur Graece mutyra. Quaedam autem vocantur argilica. Et utriusque horum generum dicemus naturam, postquam locuti fuerimus de vespis domesticis, quae in parietibus domorum nidificant vel in terra.

Vespae autem domesticae quae minoris est quantitatis inter vespas, duplex modus invenitur : sed tamen sunt unius speciei : rex enim ipsarum vesparum dicitur mutgra : sicut et in montanis rex immutyra vocatur. Et aliud dicitur argilica, quae regitur et ducitur a rege : et argilica quae est subdita, est vespa domestica, et non vivit per duos annos, sed omnes moriuntur apud praesentiam hiemis. Hoc autem apparet ex hoc quod omni argilicae in principio hiemis accidit infirmitas, quae Arabice hanem vocatur, quod apud nos idem est quod capitis evacuatio : et tunc insident parietibus, et herbis, et lapidibus moribundae: et quando pervenit hiems, non apparent omnino, et praecipue quando hiems fortis fuerit. Rectores autem qui dicuntur mutyra, apparent in tota hieme, et nidificant in parietibus, et in terra aliquando. Et hoc expertum est a multis hominibus fodientibus et cavantibus terram: et inter ea numquam inventum est unum solum animal de argilicis. Haec autem duo genera sunt etiam in vespis magnis et in vespis mediis : omnia enim genera apum in rectores et subditos dividuntur.

Generatio autem vesparum est secundum hunc modum. Rectores quidem in aestate quaerunt locum covenientem in terra, et faciunt in ea domos ex cera, et faciunt in habitatione quatuor portas, vel foramina similia portis : et in eis sunt vespae citrinae, et non rectores qui mutyra vocantur, sed subjectae quae sunt foeminae, et faciunt successiones : quoniam prius quam creverint primae, in secunda generatione producuntur ex illis majores istis, et istis perfectis adhuc tertia gene-

ratione producuntur et istis majores. Et haec est causa, quod vespae in fine autumni sunt multae et magnae, quas cikines Graeci vocant: et illae habent rectores qui mutyra vocantur. Mutyra autem non generat ulterius cikinam apem sive vospam magnam, sed potius generat mutyram, hoc est, rectorem. In generatione autem. in nido suo pullimutyres sunt in partibus superioribus generari excikinio in superficie foraminis superioris : et sunt primo vermes magni in quatuor foraminibus nidi continuis ducentibus ad nidum. Saepe etiam sunt plura foramina quam quatuor, sed semper in superficiebus eorum generantur rectores, et in profundo servientes : et cum creverint pulli rectorum, adducunt eis sui servientes qui nati sunt ad obsequia eorum, unde cibentur. Hoc autem conjicitur ex hoc, quod rectores sive reges in omnibus apum generibus non volant, aut raro volant, sed stant in domibus suis, et non moventur ad operationes.

Non autem est bene scitum, utrum quando moriuntur rectores antiqui qui rexerunt in anno praeterito, ponant super se alios rectores vel non : nec est scitum, utrum rectores quos forte super se ponunt, accipiant ex his quae dicuntur cikines, qui magni sunt corpore, sicut superius diximus, vel non : nec est scitum, utrum hoc accidat semper secundum eumdem cursum, aut non : nec est scitura, utrum habeant majus tempus durandi quam praernemoratum. Sed non potuit adhuc experiri aliquid apud nos, quod mutyra sive rector moritur in tempore praedicto : nec etiam utrim cikines tempore dicto moritur, aut diutius vivit : et ideo dubiae sunt opiniones de tempore mortis istorum. Sed quod scitur, est quod mutyres, quo nomine duces sive reges vocantur, sunt lati corporis et ponderosi, etnigriores quam cikines vocati : et propter ponderositatem eorum non sunt bonae virtutis nec possunt saltare multum. Dubitant autem quidam, utrum duces sive reges mutyra dicti, inveniantur in plurimis ex his quae cikines vocantur : hoc enim multi aestimaverunt. Similiter autem dubitatur an rectores habeant aculeum, vel non. Et probabilius videtur, quod habent aculeum : sed aculeus rectorum vesparum assimilatur aculeo regis apum, et est parvus, et numquam extrahunt ipsum, neque umquam aliquod animal pungunt per ipsum : sed invenitur in eis per anatomiam.

Quaedam autem vespae non habent aculeum, quae dicuntur kiniber, hoc est, masculinae. Aliae autem habent aculeum. Non habentes autem sunt minores et debiliores habentibus : et habentes sunt magnae et fortes : et ideo mendaciter a quibusdam hominibus dicuntur mares, et carentes aculeis foeminae. Opinantur etiam quidam, quod plura habentium aculeum, ejiciunt cum in hieme. Sed tamen hoc adhuc non satis est expertum nobis, et puto quod est falsum. Vespae autem multiplicantur in locis sibi convenientibus, quae sunt regiones asperae, et habitant sub terra et parant nidos ex luto et ex terra : et omnes in ordine generationis suae disponuntur semper ab uno principio usque sursum, sicut supra diximus, quasi generentur ex una radice : et cibus earum est ex floribus et fructibus, et saepe vivunt ex cibo apum. Visae sunt etiam vespae aliquando coire quasi adhaerentes sibi, quae sunt unius generis, et quae sunt diversorum generum : et in genere vesparum quae stoha vocantur, non apparuit nobis experimentum, utrum utraque colens habeat aculeum. Jam autem visum est aliquando, quod una de vespis domesticis coivit cum una de agrestibus, et in una illarum apparuit aculeus : sed de alia non fuit certum, utrum haberet, vel non.

Dicitur autem communiter, quod si accipiatur vespa aliqua citrina, et teneatur per pedes, ejecto sibi prius aculeo, si invenitur habere aculeum, et tenta per pedes dimittatur vagari alis, et sonare circa digitum tenentis pedes ejus, accedunt ad eam circumvolando vespae non

habentes aculeum, et volunt eam adjuvare ; habentes autem aculeum fugiunt ab ea, et non miserentur ejus : et hoc signo conjecturant quidam quasdam vespas esse mares et quasdam foeminas : quoniam mares ex audacia citius accinguntur adjuvare quam foe minae, licet minus sint armati.

Adhuc autem multae vesparum in hieme inveniuntur in capitibus mortuorum natae ex cadaveribus eorum : et quaedam illarum habent aculeos, et quaedam non.

Adhuc autem quaedam vespae faciunt nidos parvos et paucos : quaedam autem faciunt multos nidos et magnos. Dico autem nidos casas et foramina quae sunt in favis nidi. Duces autem vesparum quos mutyra vocant, aliquoties inveniuntur venari in fine hiemis aliqua animalia parva quae sugunt : et hoc magis fit in quibusdam terris humidis multarum paludum, quam in aliis, sicut in terra quam calor vocant.

Aliquoties etiam apparuerunt plurimi duces sive mutyri cum vespis volantes : et hoc erat post longam pluviam, ex cujus putrefactione natae fuerunt. Isti autem duces vesparum praecipue venantur in agrestibus et montanis locis, in quibus habitant illae maximae vespae, de quibus superius fecimus mentionem. Licet autem quidam dubitent de aliis, tamen omnes bi qui sic venantur, videntur habere aculeos magnos. Vespae autem raro colligunt ex floribus, sicut faciunt apes, neque cibantur ex floribus, nisi raro, sed sugunt carnes : et haec est causa, quod manent circa stercora : ibi enim aliquando capiunt muscas magnas, quas dum deprehendunt, statim abscindumt eis capita, et ferunt corpus et volant cum ipso. Comedunt etiam aliquando sugendo fructus dulces, et alia dulcia humida.

Amplius autem, sicut in antehabitis diximus, tam apes quam etiam vespae duces habent, sives reges : et quantitas rectorum apum et vesparum, est major quantitate illius vespae citrinae quam hyribeon vocant, quam nos supra inediae quantitatis inter tria genera vesparum citrinarum esse diximus. Manet autem rector vesparum aliquando extra, sicut facit rector apum, quando videlicet ducit turbam suorum servientium. Nidum autem faciunt pleraeque vesparum sub terra, et quando faciunt foveam, extrahunt terram, sicut faciunt formicae quando faciunt tempore veris nidum.

Vespae autem quae hyrlbeon vocantur, non extrahunt simul multos pullos magnos duces, quos quidam ohikon vocant, sicut plures simul reges extrahunt apes : nec emittunt examina sicut apes, sed pulli omnes remanent intra nidum cum parentibus, et faciunt sibi sohodas, hocest, foramina et casas magnas secundum quantitatem corporis sui : eo quod amplius quam prius cavant terram. In sterilibus autem alvearibus inveniuntur aliquando duo vel tres favi ad plus, vel pauco plures quam sunt in non sterilibus. Dico autem favos parietem unum cerae, in quo sunt casa plures per ordinem foraminum altrinsecus disposidrum. Non autem abundanter deponunt mella et ceram sicut faciunt apes, sed manent in hieme in alvearibus suis subterraneis : et quia thesauros non habent, pleraeque moriuntur. Dubium autem est an omnes moriantur, vel non. Si enim omnes moriuntur, oportet quod ex ovis earum aliae in futuro calore solis procreentur.

Est autem et hoc considerandum, quod vespae in uno nido non habent nisi rectorem unum, licet apes habeant aliquando plures in uno aiveari: propter quod etiam fatuo regno quod non sibi providet, magis assimilatur regnum vespae quam apis. Apes autem propter plures principes quos per turmas exercitus sui habent, magis similes sunt aristocratiae quam monarchiae. Tempore autem quando istihyribes emittunt turbam aliquam de nido suo, congregantur omnes juvenes cum rectore suo juxta aliquem locum in quo sunt pascua sibi competentia ex fructibus vel aliis rebus, et ibi faciunt nidum : et in nido illo apparet cera, eo quod cera in majori

parte eminet extra. Et ponunt tunc semper in uno nido rectorem unum : et cum creverit illi rector, juvenes exeunt et accipiunt hyribes juvenes, qui sunt de exercitu suo, et ponunt eum in quadam domo illius nidi, cavantes plus et plus de terra. Generationis tamen suae modus, aut unde aut quale habeat semen hoc genus vesparurn, non adhuc satis apparuit : quia difficile est invenire per experimentum. Superius autem diximus, quod cikines inter apes non habent aculeum : cum tamen jam hyribes in genere vesparum inventi sunt aculeum habere : ex quo etiam accidit dubium, utrum rectores vel parum habeant aculeum, vel non.

Est autem et aliud genus apum proprio carens nomine, quod quidam bestiolam vocant, quod sonando volatili muris macris sive maceriis, et nidificat sub lapidibus, et super terram aliquando : et hoc potius est id quod alacum secundum genera sua nos supra vocavimus. Faciendo autem nidum, facit sibi quasi duas habitationes, et in domibus suis invenitur quasi principium quoddam mellis mali, quod non est adeo bonum sicut mel apum, et est imperfectum : tamen in abundantia aliquando invenitur. Aliquando enim nos ipsi cum sociis quasi tres manus plenas invenimus mali et aquatici mellis incompleti.

Animal autem quod Graeci vocant tabilidon, est etiam de genere vesparum, et simile est hyribi, sed in cibis differre videtur. Est autem duri corporis et corii, et habet latitudinem sicut apis, et multum appetit pisces coctos et condimenta quibus pisces condiuntur, et illis se ingerit : ita quod etiam se in his permittit capi antequam discedat. Volat autem singulariter et pullillcat in terra sicut vespae : sed domus suae sunt majores quam 1.ilikon, hoc est, subditarum vesparum, eo quod hoc genus est longi corporis sicut hyribes.

Secundum hunc igitur modum veteres physiologi tradiderunt de apibus et vesparum generibus, et omnibus operationibus earum.

Avicenna autem aliter dividit vesparum genera dicens, quod vespae quaedam sunt citrinae, et illae sunt duorum modorum, curtae sive parvae videlicet, et longae. Quaedam etiam sunt vespae nigrae, et quaedam sunt citrinorum pedum, sed sunt fuscae in corpore. Quaedam autem quinti generis sunt quasi muscae, et ideo muscales vocantur. Quaedam autem sunt ex citrinitate ad ruborem declinantes, etillaesunt multum magnae, et istae sunt sexti generis vesparum. Quaedam autem septimi generis sunt mediocres. Octavum autem genus vesparum se vidisse testatur Avicenna, croceum quidem magnum corpore, magnum nigrum habens caput, boni odoris existens, et posterius tres aut quinque magnos habens aculeos, quod est ferox et audax et malorum morum.

Hoc igitur de apibus et atacis et vespis dicta sunt a nobis quantum nunc sufficit.