Letter CLXXXVIII.

(a.d. 416.)

To the Lady Juliana, Worthy to Be Honoured in Christ with the Service Due to Her Rank, Our Daughter Deservedly Distinguished, Alypius and Augustin Send Greeting in the Lord.

Chap. I.

1. Lady, worthy to be honoured in Christ with the service due to your rank, and daughter deservedly distinguished, it was very pleasant and agreeable to us that your letter reached us when together at Hippo, so that we might send this joint reply to you, to express our joy in hearing of your welfare, and with sincere reciprocation of your love to let you know of our welfare, in which we are sure that you take an affectionate interest. We are well aware that you are not ignorant how great Christian affection we consider due to you, and how much, both before God and among men, we are interested in you. For though we knew you, at first by letter, afterwards by personal intercourse, to be pious and Catholic, that is, true members of the body of Christ, nevertheless, our humble ministry also was of use to you, for when you had received the word of God from us, “you received it,” as says the apostle, “not as the word of men, but as it is in truth the word of God.”1397    1 Thess. ii. 13. Through the grace and mercy of the Saviour, so great was the fruit arising from this ministery of ours in your family, that when preparations for her marriage1398    In a letter of Jerome (the eighth) to Demetrias, we have a very graphic narrative of the manner in which Demetrias formed and carried into effect the vow for which she is here commended. were already completed, the holy Demetrias preferred the spiritual embrace of that Husband who is fairer than the sons of men, and in espousing themselves to whom virgins retain their virginity, and gain more abundant spiritual fruitfulness. We should not, however, yet have known how this exhortation of ours had been received by the faithful and noble maiden, as we departed shortly before she took on her the vow of chastity, had we not learned from the joyful announcement and reliable testimony of your letter, that this great gift of God, planted and watered indeed by means of His servants, but owing its increase to Himself, had been granted to us as labourers in His vineyard.

2. Since these things are so, no one may charge us with presuming, if, on the ground of this closer spiritual relation, we manifest our solicitude for your welfare by warning you to avoid opinions opposed to the grace of God. For though the apostle commands us in preaching the word to be “instant in season and out of season,”1399    2 Tim. iii. 2. yet we do not reckon you among the number of those to whom a word or a letter from us exhorting you carefully to avoid what is inconsistent with sound doctrine would seem “out of season.” Hence it was that you received our admonition in so kindly a manner, that, in the letter to which we are now replying, you say, “I thank you heartily for the pious advice which your Reverence gave me, not to lend an ear to those men who, by their mischievous writings, often corrupt our holy faith.”

3. In this letter you go on to say, “But your Reverence knows that I and my household are entirely separated from persons of this description; and all our family follow so strictly the Catholic faith as never at any time to have wandered from it, or fallen into any heresy,—I speak not of the heresy of sects who have erred in a measure hardly admiting of expiation, but of those whose errors seem to be trivial.” This statement renders it more and more necessary for us, in writing to you, not to pass over in silence the conduct of those who are attempting to corrupt even those who are sound in the faith. We consider your house to be no insignificant Church of Christ, nor indeed is the error of those men trivial who think that we have of ourselves whatever righteousness, temperance, piety, chastity is in us, on the ground that God has so formed us, that beyond the revelation which He has given He imparts to us no further aid for performing by our own choice those things which by study we have ascertained to be our duty; declaring nature and knowledge to be the grace of God, and the only aid for living righteously and justly. For the possession, indeed, of a will inclined to what is good, whence proceed the life of uprightness and that love which so far excels all other gifts that God Himself is said to be love, and by which alone is fulfilled in us as far as we fulfil them, the divine law and council,—for the possession, I say, of such a will, they hold that we are not indebted to the aid of God, but affirm that we ourselves of our own will are sufficient for these things. Let it not appear to you a trifling error that men should wish to profess themselves Christians, and yet be unwilling to hear the apostle of Christ, who, having said, “The love of God is shed abroad in our hearts,” lest any one should think that he had this love through his own free will, immediately subjoined, “by the Holy Spirit who is given unto us.”1400    Rom. v. 5. Understand, then, how greatly and how fatally that man errs who does not acknowledge that this is the “great gift of the Saviour,”1401    Eph. iv. 7. who, when He ascended on high, “led captivity captive, and gave gifts unto men.”1402    Ps. lxviii. 18.

Chap. II.

4. How, then, could we so far conceal our true feelings as not to warn you, in whom we feel so deep an interest, to beware of such doctrines, after we had read a certain book addressed to the holy Demetrias? Whether this book has reached you,1403    In the end of this letter, Augustin distinctly ascribes to Pelagius the authorship of the letter to Demetrias, as also in his work on The Grace of Christ, ch. xxii. and who is its author, we are desirous to hear in your answer to this. In this book, were it lawful for such a one to read it, a virgin of Christ would read that her holiness and all her spiritual riches are to spring from no other source than herself, and thus, before she attains to the perfection of blessedness, she would learn,—which may God forbid!—to be ungrateful to God. For the words addressed to her in the said book are these:—“You have here, then, those things on account of which you are deservedly, nay more, more especially to be preferred before others; for your earthly rank and wealth are understood to be derived from your relatives, not from yourself, but your spiritual riches no one can have conferred on you but yourself; for these, then, you are justly to be praised, for these you are deservedly to be preferred to others, for they can exist only from yourself, and in yourself.”1404    Epistle to Demetrias, ch. xi.

5. You see, doubtless, how dangerous is the doctrine in these words, against which you must be on your guard. For the affirmation, indeed, that these spiritual riches can exist only in yourself, is very well and truly said: that evidently is food; but the affirmation that they cannot exist except from you is unmixed poison. Far be it from any virgin of Christ willingly to listen to statements like these. Every virgin of Christ understands the innate poverty of the human heart, and therefore declines to have it adorned otherwise than by the gifts of her Spouse. Let her rather listen to the apostle when he says: “I have espoused you to one husband, that I may present you as a chaste virgin to Christ. But I fear, lest by any means, as the serpent beguiled Eve through his subtilty, so your minds should be corrupted from the simplicity that is in Christ.”1405    2 Cor. xi. 2, 3. And therefore in regard to these spiritual riches let her listen, not to him who says: “No one can confer them on you except yourself, and they cannot exist except from you and in you;” but to him who says: “We have this treasure in earthen vessels, that the excellency of the power may be of God, and not of us.”1406    2 Cor. iv. 7.

6. In regard to that sacred virginal chastity, also, which does not belong to her from herself, but is the gift of God, bestowed, however, on her who is believing and willing, let her hear the same truthful and pious teacher, who when he treats of this subject says: “I would that all men were even as I myself: but every man hath his proper gift of God, one after this manner, and another after that.”1407    1 Cor. iv. 7. Let her hear also Him who is the only Spouse, not only of herself, but of the whole Church, thus speaking of this chastity and purity: “All cannot receive this saying, save they to whom it is given;”1408    Matt. xix. 11. that she may understand that for her possession of this so great and excellent gift, she ought rather to render thanks to our God and Lord, than to listen to the words of any one who says that she possessed it from herself,—words which we may not designate as those of a flatterer seeking to please, lest we seem to judge rashly concerning the hidden thoughts of men, but which are assuredly those of a misguided eulogist. For “every good gift and every perfect gift,” as the Apostle James says, “is from above, and cometh down from the Father of Lights;”1409    Jas. i. 17. from this source, therefore, cometh this holy virginity, in which you who approve of it, and rejoice in it, have been excelled by your daughter, who, coming after you in birth, has gone before you in conduct; descended from you in lineage, has risen above you in honour; following you in age, has gone beyond you in holiness; in whom also that begins to be yours which could not be in your own person. For she did not contract an earthly marriage, that she might be, not for herself only, but also for you, spiritually enriched, in a higher degree than yourself, since you, even with this addition, are inferior to her, because you contracted the marriage of which she is the offspring. These things are gifts of God, and are yours, indeed, but are not from yourselves; for you have this treasure in earthly bodies, which are still frail as the vessels of the potter, that the excellency of the power may be of God, and not of you. And be not surprised because we say that these things are yours, and not from you, for we speak of “daily bread” as ours, but yet add,1410    Luke xi. 3. “give it to us,” lest it should be thought that it was from ourselves.

7. Wherefore obey the precept of Scripture, “Pray without ceasing. In everything give thanks;”1411    1 Thess. v. 17, 18. for you pray in order that you may have constantly and increasingly these gifts, you render thanks because you have them not of yourself. For who separates you from that mass of death and perdition derived from Adam? Is it not He “who came to seek and to save that which was lost?”1412    Luke xix. 10. Was, then, a man, indeed, on hearing the apostle’s question, “Who maketh thee to differ?” to reply, “My own good will, my faith, my righteousness,” and to disregard what immediately follows? “What hast thou that thou didst not receive? Now, if thou didst receive it, why dost thou glory as if thou hadst not received it?”1413    1 Cor. iv. 7. We are unwilling, then, yea, utterly unwilling, that a consecrated virgin, when she hears or reads these words: “Your spiritual riches no one can have conferred on you; for these you are justly to be praised, for these you are deservedly to be preferred to others, for they can exist only from yourself, and in yourself,” should thus boast of her riches as if she had not received them. Let her say, indeed, “In me are Thy vows, O God, I will render praises unto Thee;”1414    Ps. lvi. 12. but since they are in her, not from her, let her remember also to say, “Lord, by Thy will Thou hast furnished strength to my beauty,”1415    Ps. xxx. 7, LXX. because, though it be from her, inasmuch as it is the acting of her own will, without which we cannot do what is good, yet we are not to say, as he said, that it is “only from her.” For our own will, unless it be aided by the grace of God, cannot alone be even in name good will, for, says the apostle, “it is God who worketh in us, both to will, and to do according to good will,”1416    Phil. ii. 13.—not, as these persons think, merely by revealing knowledge, that we may know what we ought to do, but also by inspiring Christian love, that we may also by choice perform the things which by study we have learned.

8. For doubtless the value of the gift of continence was known to him who said, “I perceived that no man can be continent unless God bestowed the gift.” He not only knew then how great a benefit it was, and how eagerly it ought to be coveted, but also that, unless God gave it, it could not exist; for wisdom had taught him this for he says, “This also was a point of wisdom, to know whose gift it was; and the knowledge did not suffice him, but he says, “I went to the Lord and made my supplication to Him.”1417    Wisd. viii. 21. God then aids us in this matter, not only by making us know what is to be done, but also by making us do through love what we already know through learning. No one, therefore, can possess, not only knowledge, but also continence, unless God give it to him. Whence it was that when he had knowledge he prayed that he might have continence, that it might be in him, because he knew that it was not from him; or if on account of the freedom of his will it was in a certain sense from himself, yet it was not from himself alone, because no one can be continent unless God bestow on him the gift. But he whose opinions I am censuring, in speaking of spiritual riches, among which is doubtless that bright and beautiful gift of continence, does not say that they may exist in you, and from yourself, but says that they can exist only from you, and in you, in such a way that, as a virgin of Christ has these things nowhere else than in herself, so it can be believed possible for her to have them from no other source than from herself, and in this way (which may a merciful God avert from her heart!) she shall so boast as if she had not received them!

Chap. III.

9. We indeed hold such an opinion concerning the training of this holy virgin, and the Christian humility in which she was nourished and brought up, as to be assured that when she read these words, if she did read, them, she would break out into lamentations, and humbly smite her breast, and perhaps burst into tears, and pray in faith to the Lord to whose service she was dedicated and by whom she was sanctified, pleading with Him that these were not her own words, but another’s, and asking that her faith might not be such as to believe that she had anything whereof to glory in herself and not in the Lord. For her glory is in herself, not in the words of another, as the apostle says: “Let every man prove his own work, and then shall he have glory (rejoicing) in himself alone, and not in another.”1418    Gal. vi. 4. But God forbid that her glory should be in herself, and not in Him to whom the Psalmist says, “Thou art my glory, and the lifter up of mine head.”1419    Ps. iii. 3. For her glory is then profitably in herself, when God, who is in her, is Himself her glory, from whom she has every good, by which she is good, and shall have all things by which she shall be made better, in as far as she may become better in this life, and by which she shall be made perfect when rendered so by divine grace, not by human praise. “For her soul shall be praised in the Lord,”1420    Ps. xxxiv. 2. “who satisfieth her desire with good things,”1421    Ps. ciii. 5. because He Himself has inspired this desire, that His virgin should not boast of any good, as if she had not received it.

10. Inform us, then, in reply to this letter, whether we have judged truly in supposing these to be your daughter’s sentiments. For we know well that you and all your family are, and have been, worshippers of the indivisible Trinity. But human error insinuates itself in other forms than in erroneous opinions concerning the indivisible Trinity. There are other subjects also, in regard to which men fall into very dangerous errors. As, for example, that of which we have spoken in this letter at greater length, perhaps, than might have sufficed to a person of your stedfast and pure wisdom. And yet we know not to whom, except to God, and therefore to the Trinity, wrong is done by the man who denies that the good that comes from God is from God; which evil may God avert from you, as we believe He does! May God altogether forbid that the book out of which we have thought it our duty to extract some words, that they might be more easily understood, should produce any such impression, we do not say on your mind, or on that of the holy virgin your daughter, but on the mind of the least deserving of your male or female servants.

11. But if you study more carefully even those words in which the writer appears to speak in favour of grace or the aid of God, you will find them so ambiguous that they may have reference either to nature or to knowledge, or to forgiveness of sins. For even in regard to that which they are forced to acknowledge, that we ought to pray that we may not enter into temptation, they may consider that the words mean that we are so far helped to it that, by our praying and knocking, the knowledge of the truth is so revealed to us that we may learn what it is our duty to do, not so far as that our will receives strength, whereby we may do that which we learn to be our duty; and as to their saying that it is by the grace or help of God that the Lord Christ has been set before us as an example of holy living, they interpret this so as to teach the same doctrine, affirming, namely, that we learn by His example how we ought to live, but denying that we are so aided as to do through love what we know by learning.

12. Find in this book, if you can, anything in which, excepting nature and the freedom of the will (which pertains to the same nature), and the remission of sin and the revealing of doctrine, any such aid of God is acknowledged as that which he acknowledges who said: “When I perceived that no man can be continent unless God bestow the gift, and that this also is a point of wisdom to know whose gift it is, I went to the Lord, and made my supplication to Him.”1422    Wisd. viii. 21. For he did not desire to receive, in answer to his prayer, the nature in which he was made; nor was he solicitous to obtain the natural freedom of the will with which he was made; nor did he crave the remission of sins, seeing that he prayed rather for continence, that he might not sin; nor did he desire to know what he ought to do, seeing that he already confessed that he knew whose gift this continence was; but he wished to receive from the Spirit of wisdom such strength of will, such ardour of love, as should suffice for fully practising the great virtue of continence. If, therefore, you succeed in finding any such statement in that book, we will heartily thank you if, in your answer, you deign to inform us of it.

13. It is impossible for us to tell how greatly we desire to find in the writings of these men, whose works are read by very many for their pungency and eloquence, the open confession of that grace which the apostle vehemently commends, who says that “God has given to every man the measure of faith,”1423    Rom. xii. 3. “without which it is impossible to please God,”1424    Heb. xi. 6. “by which the just live,”1425    Rom. i. 17. “which worketh by love,”1426    Gal. v. 6. before which and without which no works of any man are in any respect to be reckoned good, since “whatsoever is not of faith is sin.”1427    Rom. xiv. 23. He affirms that God distributes to every man,1428    Rom. xii. 3. and that we receive divine assistance to live piously and justly, not only by the revelation of that knowledge which without charity “puffeth up,”1429    1 Cor. viii. 1. but by our being inspired with that “love which is the fulfilling of the law,”1430    Rom. xiii. 10. and which so edifies our heart that knowledge does not puff it up. But hitherto I have failed to find any such statements in the writings of these men.

14. But especially we should wish that these sentiments should be found in that book from which we have quoted the words in which the author, praising a virgin of Christ as if no one except herself could confer on her spiritual riches, and as if these could not exist except from herself, does not wish her to glory in the Lord, but to glory as if she had not received them. In this book, though it contain neither his name nor your own honoured name, he nevertheless mentions that a request had been made to him by the mother of the virgin to write to her. In a certain epistle of his, however, to which he openly attaches his name, and does not conceal the name of the sacred virgin, the same Pelagius says that he had written to her, and endeavours to prove, by appealing to the said work, that he most openly confessed the grace of God, which he is alleged to have passed over in silence, or denied. But we beg you to condescend to inform us, in your reply, whether that be the very book in which he has inserted these words about spiritual riches, and whether it has reached your Holiness.

DE PRAESENTIA DEI LIBER, SEU EPISTOLA CLXXXVII .

Respondet ad duas quaestiones Dardani, interrogantis primo de Christo, quomodo nunc in coelo sit, qui latroni in cruce dixerit eum secum illo die futurum in paradiso; num forte quia Christus ubique existit, an quia paradisus in coelo situs est: secundo de parvulis, utrum non Deum noverint, etiam in utero existentes, siquidem Joannes in utero exsultavit ad praesentiam matris Domini.

CAP. PRIMUM.

1. Fateor me, fratrer dilectissime Dardane , illustrior mihi in charitate Christi, quam in hujus saeculi dignitate, litteris tuis tardius respondisse quam debui. Cujus rei causas nollem quaereres, ne molestius me feras diutius excusantem, quam pertulisti tardius rescribentem; cum ego te malim offensioni meae facile ignoscere, quam de mea defensione judicare: quaecumque illae causae fuerint, crede nullum tui apud me esse potuisse contemptum. Imo enim velocissime rescripsissem, si te contempsissem. Nec modo quia tandem aliquando rescripsi, ideo saltem tandem aliquando dignum aliquid te lectore molitus 0833 sum, et quod merito possim tuo nomine praenotare; sed rescribere utcumque jam malui, quam pati et hanc aestatem me hujus officii debitore transire. Nec tua me dignitas terruit fecitque cunctantem, cum sit humanitas tua gratior quam illa suspectior. Sed unde te magis amo, hinc difficilius unde sufficiam tantae aviditati religiosi tui amoris invenio.

2. Huc accessit, quod praeter mutuae charitatis flammam, qua fit ut etiam eos, quos nunquam vidimus, diligamus, dum eos habere quod diligimus credimus, ubi me utique praevenisti, fecistique ut verear in me decipi opinionem atque exspectationem tuam: praeter hoc ergo mihi tales quaestiones in tua epistola proposuisti, quae si a quolibet propositae forent, otio quoque meo, quod mihi defit, non parvum negotium fierent . Cum vero abs te proponuntur, cui profunda rimanti solutionis earum superficies nequaquam sat est, et proponuntur occupatissimo aliorumque curarum molibus vallato et obstricto; tuae prudentiae est et benevolentiae cogitare quam te placidum habere debeam, vel quod diu non respondi, vel si etiam nunc pro tuae intentionis granditate non respondero.

CAPUT II.

3. Quaeris igitur, Mediator Dei et hominum homo Christus Jesus quomodo nunc esse credatur in coelo, cum pendens in ligno, jamque moriturus, latroni credenti dixerit: Hodie mecum eris in paradiso (Luc. XXIII, 43). Et hinc fortasse intelligendum dicis paradisum, quasi in aliqua coeli parte positum, aut, quia ubique Deus sit, hominem quoque illum qui in Deo sit ubique diffusum; ex hoc nimirum intelligi volens etiam in paradiso esse potuisse qui ubique sit.

4. Ubi ego quaero, vel potius agnosco quemadmodum accipias hominem Christum. Non utique sicut quidam haeretici, Verbum Dei et carnem, hoc est sine anima humana; ut Verbum esset carni pro anima: vel Verbum Dei et animam et carnem, sed sine mente humana; ut verbum Dei esset animae pro mente humana . Non utique sic accipis hominem Christum, sed sicut superius locutus es, ubi aisti Christum omnipotentem Deum ea te ratione credulitatis accipere, ut Deum non crederes, nisi perfectum etiam hominem credidisses. Profecto cum dicis hominem perfectum, totam illic naturam humanam vis intelligi: non est autem homo perfectus, si vel anima carni, vel animae ipsi mens humana defuerit.

5. Si ergo secundum hominem quem Verbum Deus suscepit, putamus dictum esse, Hodie mecum eris in paradiso, non ex his verbis in coelo existimandus est esse paradisus: neque enim ipso die in coelo futurus erat homo Christus Jesus; sed in inferno secundum animum, in sepulcro autem secundum carnem. Et de carne quidem quod eo die in sepulcro sit posita, manifestissimum est Evangelium: quod vero illa anima in infernum descenderit, apostolica doctrina praedicat; quandoquidem beatus Petrus ad 0834 hanc rem testimonium de Psalmis adhibet, ubi praedictum esse demonstrat, Quoniam non derelinques animam meam in inferno, neque dabis sanctum tuum videre corruptionem (Act. II, 27, et Psal. XV, 10). Illud de anima dictum est, quia non ibi est derelicta, unde tam cito remeavit: illud de corpore, quod in sepulcro corrumpi celeri resurrectione non potuit. Sed in sepulcro paradisum nullus intelligit. Et si quisquam esset ita absurdus, ut hoc sapere conaretur, eo quod illud sepulcrum in horto erat; certe hinc ab ista opinione revocaretur, quod ille cui dictum est, Hodie mecum eris in paradiso, non illo die fuit cum Christo in illo sepulcro: nec ejus fidei pro magno munere offerretur sepultura carnis, nihil gaudii vel doloris in morte sentientis, cum ille de requie ubi sensus est cogitaret.

6. Restat igitur ut, si secundum hominem dictum est, Hodie mecum eris in paradiso, in inferno intelligatur esse paradisus, ubi erat eo die futurus secundum humanam animam Christus. Utrum autem sinus ille Abrahae, ubi dives impius cum in tormentis esset inferni, requiescentem pauperem vidit, vel paradisi censendus vocabulo, vel ad inferos pertinere existimandus sit, non facile dixerim. De illo quippe divite legimus dictum esse, Mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno; et, cum apud inferos in tormentis esset. In pauperis autem morte vel requie non sunt inferi nominati: sed, Contigit, inquit, mori inopem illum, et auferri ab Angelis in sinum Abrahae. Deinde ardenti diviti dicit Abraham, Inter nos et vos chaos magnum firmatum est (Luc. XVI, 22-26): tanquam inter inferos sedesque beatorum. Non enim facile alicubi Scripturarum inferorum nomen positum invenitur in bono. Unde etiam quaeri solet, si nonnisi poenalia recte intelliguntur inferna, quomodo animam Domini Christi pie credamus fuisse in inferno. Sed bene respondetur ideo descendisse, ut quibus oportuit subveniret: unde beatus Petrus eum dicit solvisse dolores inferni, in quibus impossibile erat teneri eum (Act. II, 24). Porro si utraque regio et dolentium et requiescentium, id est, et ubi dives ille torquebatur, et ubi pauper ille laetabatur, in inferno esse credenda est; quis audeat dicere Dominum Jesum ad poenales inferni partes venisse tantummodo, nec fuisse apud eos quid in Abrahae sinu requiescunt? Ubi si fuit, ipse est intelligendus paradisus quem latronis animae illo die dignatus est polliceri. Quae si ita sunt, generale paradisi nomen est, ubi feliciter vivitur. Neque enim quia paradisus est appellatus ubi Adam fuit ante peccatum, propterea Scriptura prohibita est etiam Ecclesiam vocare paradisum cum fructu pomorum.

CAPUT III.

7. Est autem sensus multo expeditior, et ab his omnibus ambiguitatibus liber, si non secundum id quod homo erat, sed secundum id quod Deus erat Christus dixisse accipiatur, Hodie mecum eris in paradiso. Homo quippe Christus illo die secundum carnem in sepulcro, secundum animam in inferno futurus erat: Deus vero idem ipse Christus ubique semper est. Est enim lux quae lucet etiam in tenebris, quamvis eam tenebrae non comprehendant (Joan. I, 5). 0835 Est Virtus et Sapientia Dei, de qua scriptum est quod attingat a fine usque ad finem fortiter, et disponat omnia suaviter (Sap. VIII, 1); et attingat ubique propter suam munditiam, et nihil inquinatum in eam incurrat (Id. VII, 24). Ubicumque ergo sit paradisus, quisquis beatorum ibi est, cum illo ibi est, qui ubique est.

8. Cum enim sit Christus Deus et homo; Deus utique unde dicit, Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30); homo autem unde dicit, Pater major me est (Id. XIV, 28); idemque Filius Dei unigenitus a Patre, et filius hominis ex semine David secundum carnem: utrumque in illo observandum est cum loquitur, vel cum de illo Scriptura loquitur, et quid secundum quid dicatur intuendum. Nam sicut unus homo est anima rationalis et caro, sic et unus Christus est Verbum et homo. Proinde quod ad Verbum attinet, creator est Christus; Omnia enim per ipsum facta sunt (Joan. I, 3): quod vero ad hominem, creatus est Christus; Factus est enim ex semine David secundum carnem (Rom. I, 3), et in similitudinem hominum factus (Philipp. II, 7). Item quia in homine duo sunt, anima et caro; secundum animam tristis fuit usque ad mortem (Matth. XXVI, 38), secundum carnem passus est mortem (Act. III, 18).

9. Nec tamen cum Filium Dei Christum dicimus, hominem separamus; aut cum eumdem Christum filium hominis dicimus, separamus Deum. Secundum hominem namque in terra erat, non in coelo ubi nunc est, quando dicebat, Nemo ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit, Filius hominis qui est in coelo (Joan. III, 13): quamvis secundum id quod Filius Dei erat, esset in coelo; secundum id vero quod filius hominis erat, adhuc esset in terra, nondumque ascendisset in coelum. Similiter cum secundum id quod Filius Dei est, sit Dominus gloriae; secundum id autem quod est filius hominis, crucifixus sit; ait tamen Apostolus: Si enim cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent (I Cor. II, 8). Ac per hoc et filius hominis secundum Deum erat in coelo, et Filius Dei secundum hominem, crucifigebatur in terra. Sicut ergo potuit recte dici Dominus gloriae crucifixus, cum ad solam carnem illa passio pertineret: ita recte dici potuit, Hodie mecum eris in paradiso, cum juxta humanam humilitatem, per carnem in sepulcro, per animam in inferno illo die futurus esset; juxta divinam vero immutabilitatem nunquam de paradiso, quia ubique est semper, recessisset.

10. Noli itaque dubitare ibi nunc esse hominem Christum Jesum, unde venturus est; memoriterque recole, et fideliter tene christianam confessionem, quoniam resurrexit a mortuis, ascendit in coelum, sedet ad dexteram Patris, nec aliunde quam inde venturus est ad vivos mortuosque judicandos. Et sic venturus est, illa angelica voce testante, quemadmodum ire visus est in coelum (Act. I, 10, 11), id est in eadem carnis forma atque substantia; cui profecto immortalitatem dedit, naturam non abstulit. Secundum hanc formam non est putandus ubique diffusus. Cavendum est enim ne ita divinitatem astruamus 0836 hominis, ut veritatem corporis auferamus. Non est autem consequens ut quod in Deo est, ita sit ubique, ut Deus. Nam et de nobis veracissima Scriptura dicit quod in illo vivimus, movemur et sumus (Act. XVII, 28); nec tamen sicut ille ubique sumus; sed aliter homo ille in Deo, quoniam aliter et Deus ille in homine, proprio quodam et singulari modo. Una enim persona Deus et homo est, et utrumque est unus Christus Jesus; ubique per id quod Deus est, in coelo autem per id quod homo.

CAPUT IV.

11. Quanquam et in eo ipso quod dicitur Deus ubique diffusus, carnali resistendum est cogitationi, et mens a corporis sensibus avocanda, ne quasi spatiosa magnitudine opinemur Deum per cuncta diffundi, sicut humus, aut humor, aut aer, aut lux ista diffunditur (omnis enim hujuscemodi magnitudo minor est in sui parte quam in toto); sed ita potius sicuti est magna sapientia, etiam in homine cujus corpus est parvum. Et si duo sunt sapientes, quorum sit alter corpore grandior, neuter sapientior, non est illa in majore major, minor in minore, aut minor in uno quam in duobus; sed tanta in hoc quanta in illo, et tanta in unoquoque quanta in utroque: neque enim si aequaliter sunt omnino sapientes, plus sapiunt ambo quam singuli; quemadmodum si aequaliter sint immortales, non plus vivunt ambo quam singuli.

12. Ipsa denique immortalitas corporis, quae in Christi carne praecessit, nobisque in fine futura promittitur, cum magna sit res, non est profecto mole magna; sed licet corporaliter habeatur, incorporea quaedam excellentia est. Nam cum ipsum immortale corpus minus sit in parte quam in toto, immortalitas ejus tam plena est in parte quam in toto; et cum sint aliis alia majora, non tamen aliis alia immortaliora sunt membra. Sicut nunc quando ex omni parte sani sumus secundum modum praesentis in corpore sanitatis, non quia major est manus tota quam digitus, ideo manus totius sanitatem majorem dicimus esse quam digiti; sed in illis inaequalibus aequalis est ipsa, quando ita breviora grandioribus comparantur, ut quod tam magnum esse non potest quam est aliud, possit tamen esse tam sanum. Esset autem major sanitas in majoribus membris, si essent majora saniora: cum vero non est ita, sed majora atque minora tam sana sunt, dispar est profecto in membrorum molibus quantitas, sed par est in disparibus sanitas.

13. Cum ergo sit corpus aliqua substantia, quantitas ejus est in magnitudine molis ejus; sanitas vero ejus non quantitas, sed qualitas ejus est. Non ergo potuit obtinere quantitas corporis, quod potuit qualitas. Nam ita distantibus partibus, quae simul esse non possunt, quoniam sua quaeque spatia locorum tenent, minores minora, et majora majores, non potuit esse in singulis quibusque partibus tota vel tanta; sed amplior est quantitas in amplioribus partibus, brevior in brevioribus, et in nulla parte tanta quanta per totum: qualitas vero corporis, quae sanitas dicitur, cum sanum corpus est totum, tanta est in majoribus, 0837 quanta in minoribus partibus; non enim quae minus magnae sunt, ideo minus sanae sunt, aut quae ampliores ideo saniores. Absit ergo ut quod potest in corpore qualitas creati corporis, non possit in seipsa substantia Creatoris.

14. Est ergo Deus per cuncta diffusus. Ipse quippe ait per prophetam, Coelum et terram ego impleo (Jer. XXIII, 24); et quod paulo ante posui de sapientia ejus, Attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter (Sap. VIII, 1); itemque scriptum est, Spiritus Domini replevit orbem terrarum (Id. I, 7); eique dicitur in quodam psalmo, Quo abibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in coelum, tu ibi es; si descendero ad infernum, ades (Psal. CXXXVIII, 7). Sed sic est Deus per cuncta diffusus, ut non sit qualitas mundi; sed substantia creatrix mundi, sine labore regens, et sine onere continens mundum. Non tamen per spatia locorum, quasi mole diffusa, ita ut in dimidio mundi corpore sit dimidius, et in alio dimidio dimidius, atque ita per totum totus; sed in solo coelo totus, et in sola terra totus, et in coelo et in terra totus, et nullo contentus loco, sed in seipso ubique totus.

15. Ita Pater, ita Filius, ita Spiritus sanctus, ita Trinitas unus Deus. Neque enim mundum inter se in tres partes diviserunt, quas singulas singuli implerent, quasi non haberet ubi esset Filius aut Spiritus sanctus in mundo, si totum occupasset Pater. Non ita se habet vera incorporea immutabilisque divinitas. Non enim corpora sunt, quorum amplior sit in tribus quam in singulis magnitudo; nec loca suis molibus tenent, ut distantibus spatiis simul esse non possint. Si enim anima in corpore constituta, non solum nullas angustias, verum etiam quamdam latitudinem invenit, non corporalium locorum, sed spiritualium gaudiorum cum fit quod ait Apostolus, Nescitis quoniam corpora vestra templum in vobis Spiritus sancti est, quem habetis a Deo (I Cor. VI, 19); nec dici nisi stultissime potest, non habere locum in nostro corpore Spiritum sanctum, quod totum nostra anima impleverit: quanto stultius dicitur ullis angustiis impediri alicubi Trinitatem, ut Pater et Filius et Spiritus sanctus ubique simul esse non possint!

CAPUT V.

16. Verum illud est multo mirabilius, quod cum Deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat. Non enim omnibus dici potest quod ait Apostolus, vel quod jam dixi, vel etiam illud: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis (Id. III, 16)? Unde et e contrario de quibusdam dicit: Quisquis autem Spiritum Christi non habet, hic non est ejus (Rom. VIII, 9). Quis porro audeat opinari, nisi quisquis inseparabilitatem penitus Trinitatis ignorat, quod in aliquo habitare possit Pater aut Filius, in quo non habitet Spiritus sanctus, aut in aliquo Spiritus sanctus in quo non et Pater et Filius? Unde fatendum est ubique esse Deum per divinitatis 0838 praesentiam, sed non ubique per habitationis gratiam. Propter hanc enim habitationem, ubi procul dubio gratia dilectionis ejus agnoscitur, non dicimus, Pater noster qui es ubique, cum et hoc verum sit, sed, Pater noster qui es in coelis (Matth. VI, 9); ut templum ejus potius in oratione commemoremus, quod et nos ipsi esse debemus, et in quantum sumus, in tantum ad ejus societatem et adoptionis familiam pertinemus. Si enim populus Dei nondum factus aequalis Angelis ejus adhuc in ista peregrinatione dicitur templum ejus, quanto magis est templum ejus in coelis, ubi est populus Angelorum, quibus aggregandi et coaequandi sumus, cum, finita peregrinatione, quod promissum est sumpserimus!

17. Cum igitur qui ubique est, non in omnibus habitet; etiam in quibus habitat, non aequaliter habitat. Nam unde est illud quod Elisaeus poposcit, ut dupliciter in eo fieret Spiritus Dei qui erat in Elia (IV Reg. II, 9)? et unde in omnibus sanctis sunt alii aliis sanctiores, nisi abundantius habendo habitatorem Deum? Quomodo ergo verum supra diximus, quod Deus ubique sit totus, quando in aliis est amplius, in aliis minus? Sed non est negligenter intuendum quod diximus, in seipso esse ubique totum. Non ergo in eis quia alii plus eum capiunt, alii minus . Ideo enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est, ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem praebet, et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus, minori vero minorem, majorique majorem; sed non solum universitati creaturae, verum etiam cuilibet parti ejus totus pariter adest. Hique ab eo longe esse dicuntur, qui peccando dissimillimi facti sunt; et hi ei propinquare, qui ejus similitudinem pie vivendo recipiunt. Sicut recte dicuntur oculi tanto esse ab hac luce longius, quanto fuerint caeciores. Quid enim tam longe est a luce quam caecitas, etiamsi lux praesto sit, atque oculos perfundat exstinctos? Propinquare autem luci merito perhibentur oculi, qui sanitatis accessu aciem recipiendo proficiunt .

CAPUT VI.

18. Porro autem quod parum distincte putavimus posse intelligi cum diceremus Deum esse ubique totum, nisi adderemus, In seipso, video diligentius exponendum. Quomodo enim ubique, si in seipso? Ubique scilicet, quia nusquam est absens. In seipso autem, quia non continetur ab eis quibus est praesens, tanquam sine eis esse non possit. Nam spatia locorum tolle corporibus, nusquam erunt, et quia nusquam erunt, nec erunt. Tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit ubi sint, et ideo necesse est ut non sint. Etenim cum per totam suam molem corpus aequaliter sanum est, aut aequaliter candidum, non est in una quam in alia parte ejus sanitas major aut candor, nec major in toto quam in parte ejus; quia non sanius aut candidius totum constat esse quam partem. Si autem inaequaliter sit sanum 0839 aut inaequaliter candidum, fieri potest ut in minore parte sit sanitas major aut candor, cum minora quam majora saniora vel candidiora sunt membra; usque adeo non mole constat quod in qualitatibus magnum dicitur esse vel parvum. Verumtamen si moles ipsa corporis, quantacumque vel quantulacumque sit, penitus auferatur, qualitates ejus non erit ubi sint, quamvis non mole metiendae sint. At vero Deus non, si minus capitur ab illo cui praesens est, ideo ipse minor est. Totus enim in seipso est, nec in quibus est, ita est ut indigeat eis, tanquam non possit esse nisi in eis. Sicut autem nec ab illo abest, in quo non habitat, et totus adest, quamvis eum ille non habeat; ita et illi in quo habitat, totus est praesens, quamvis eum non ex toto capiat.

19. Neque enim ad habitandum dividit se per hominum corda seu corpora, aliam sui partem huic tribuens, illi aliam, sicut lux ista per aditus et per fenestras domorum: sed potius, si quemlibet sonum, cum corporea res sit ac transitoria, surdus non capit, surdaster non totum capit, atque in his qui audiunt cum pariter ei propinquant, tanto magis alius alio capit, quanto est acutioris, tanto autem minus, quanto est obtusioris auditus, cum ille non varie magis minusve insonet, sed in eo loco in quo sunt, omnibus aequaliter praesto sit; quanto excellentius Deus natura incorporea et immutabiliter viva, qui non sicut sonus per moras temporum tendi et dividi potest, nec spatio aerio tanquam loco suo indiget, ubi praesentibus praesto sit, sed aeterna stabilitate in seipso manens, totus adesse rebus omnibus potest, et singulis totus, quamvis in quibus habitat, habeant eum pro suae capacitatis diversitate, alii amplius, alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum gratia suae bonitatis aedifificat!

20. Et donationum quidem dictae sunt divisiones tanquam per partes et membra unius corporis, ubi et simul omnes unum templum, et singuli singula templa sumus; quia non est Deus in omnibus quam in singulis major: et fit plerumque ut plures eum minus capiant, unus amplius. Sed cum dixisset Apostolus, Divisiones autem donationum sunt; continuo subjecit, Idem autem Spiritus: item cum ipsas donationum divisiones commemorasset; Omnia autem haec, inquit, operatur unus atque idem Spiritus, dividens propria unicuique prout vult (I Cor. XII, 4, 11). Dividens ergo, non ipse divisus, quia ipse unus atque idem. Illae vero divisiones dictae sunt, sicut membrorum in corpore; quia non idem valent aures quod oculi, atque ita membra caetera diversis officiis concorditer distributa: quae tamen cum sani sumus, una, neque diversa, nec alibi majore, alibi minore, sed cum sint ipsa disparia, communi et parili salute congaudent. Hujus corporis caput est Christus, hujus corporis unitas nostro sacrificio commendatur: quod breviter significavit Apostolus, dicens, Unus panis, unum corpus multi sumus (I Cor. X, 17). Per caput nostrum reconciliamur Deo, quia in illo est divinitas Unigeniti facta particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes 0840 ejus immortalitatis essemus.

21. Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientium superborum, et ideo non christianorum, ac per hoc nec vere sapientium. Illorum etiam dico sapientium qui cognoverunt Deum; quia cognoscentes Deum, sicut dicit Apostolus, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt (Rom. I, 21). Nosti autem in quo sacrificio dicatur, Gratias agamus Domino Deo nostro. A cujus sacrificii humilitate longe abest typhus, et cothurnus illorum. Et ideo multum mirabilis res est quemadmodum quorumdam nondum cognoscentium Deum sit inhabitator Deus, et quorumdam cognoscentium non sit. Nec illi enim ad templum Dei pertinent, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt; et ad templum Dei pertinent parvuli sanctificati Sacramento Christi, regenerati Spiritu sancto, qui certe per aetatem nondum possunt cognoscere Deum: unde quem potuerunt illi nosse nec habere, isti potuerunt habere antequam nosse. Beatissimi autem sunt, quibus hoc est Deum habere quod nosse: ipsa quippe notitia plenissima, verissima, felicissima est.

CAPUT VII.

22. Hinc jam oportet etiam illam quam post epistolae tuae subscriptionem addidisti, pertractare quaestionem: Si adhuc ignorant parvuli Deum, quomodo Joannes etiam antequam nasceretur, ad adventum et praesentiam matris Domini, in suae matris utero potuit exsultare. Cum enim commemorasses te legisse librum meum de Baptismo Parvulorum, addidisti et aisti: De praegnantibus quid sentias opto cognoscere, cum credulitatis fidem pro puero mater Joannis Baptistae responderit.

23. Haec sunt certe verba Elizabeth matris Joannis: Beata tu inter mulieres, et beatus fructus ventris tui: Et unde hoc mihi, ut veniat mater Domini mei ad me? Ecce enim ut facta est vox salutationis tuae in auribus meis, exsultavit in gaudio infans in utero meo (Luc. I, 42-44). Hoc autem ut diceret, sicut Evangelista praelocutus est, repleta est Spiritu sancto, quo procul dubio revelante cognovit quid illa exsultatio significaret infantis; id est, illius venisse matrem, cujus praecursor ipse et demonstrator esset futurus. Potuit ergo esse ista significatio rei tantae a majoribus cognoscendae, non a parvulo cognitae. Nam neque, cum hoc ante in Evangelio narraretur, dictum est, Credidit infans in utero ejus; sed, exsultavit: neque ipsa dixit, Exsultavit in fide infans in utero meo; sed, exsultavit in gaudio. Videmus autem exsultationem non solum parvulorum, sed etiam pecorum, non utique de aliqua fide, vel religione, vel qualicumque rationaii cognitione venientem. Sed haec plane inusitata et nova exstitit, quia in utero, et ad ejus adventum quae hominum Salvatorem fuerat paritura. Ideo mira, ideo in magnis signis deputanda: ideo haec exsultatio, et tanquam matri Domini reddita resalutatio, sicut solent miracula fieri, facta est divinitus in infante, non humanitus ab infante.

24. Quanquam etiamsi usque adeo est in illo puero acceleratus usus rationis et voluntatis, ut intra viscera 0841 materna jam posset agnoscere, credere, consentire, quod in aliis parvulis aetas exspectatur ut possint; etiam hoc in miraculis habendum divinae potentiae, non ad humanae trahendum est exemplar naturae. Nam quando Deus voluit, etiam jumentum mutum rationabiliter est locutum (Num. XXII, 28): nec ideo sunt admoniti homines in deliberationibus suis etiam asinina exspectare consilia. Quocirca nec quod factum est in Joanne contemno, nec inde regulam quid sentiendum sit de parvulis figo: imo id in illo propterea mirabiliter praedico, quia in aliis non invenio. Habet quidem aliquid simile etiam illa in Rebeccae utero lucta geminorum; verum et hoc usque adeo prodigium fuit, ut divinum propterea mulier oraculum quaereret, et audiret duobus illis infantulis duos populos fuisse figuratos (Gen. XXV, 22, 23).

25. Nescire autem divina parvulos qui nec humana adhuc noverint, si verbis velimus ostendere, vereor ne ipsis sensibus nostris facere videamur injuriam, quando id loquendo suademus, ubi omnes vires officiumque sermonis facillime superat evidentia veritatis. Annon videmus etiam cum articulatae vocis qualiacumque signa edere coeperint, atque ad initium fandi transire ab infantia, adhuc eos talia sentire ac dicere, in quibus si remansissent, annisque accedentibus tales esse persisterent, nullus eos, vel fatuus nimium, fatuos esse dubitaret? Nisi forte id restat, ut in vagitu infantiae, vel in ipso adhuc uteri silentio credamus parvulos fuisse sapientes, postea vero quam nobiscum coeperunt loqui, ad hanc ignorantiam quam videmus, crescendo venisse. Quod opinari vides quam sit absurdum, cum puerorum sensus in qualiacumque verba prorumpens, qui certe ad ea quae majores sapiunt pene nullus est, tamen comparatus illi in quo nascuntur, intelligentia dici potest. Unde autem in ipso tanto salutis praesidio, quando eis christiana gratia subvenitur, quod vocibus quibus possunt et motibus reluctantur, non eis imputatur, atque omnis renisus ipsorum nihili penditur, donec in eis Sacramenta peragantur, quibus id quod de originali damnatione tractum est expietur, nisi quia in tantum nesciunt quid faciunt, ut nec facere judicentur? Porro si jam uterentur rationis et voluntatis arbitrio, quo illi sanctificationi adhiberi deberet assensus, quantum mali esset resistere tantae gratiae, quamque non solum nihil prodesset quod fieret, verum etiam inde reatus accresceret, quis christianus ignoret?

CAPUT VIII.

26. Dicimus ergo in baptizatis parvulis. quamvis id nesciant, habitare Spiritum sanctum. Sic enim eum nesciunt quamvis sit in eis, quemadmodum nesciunt et mentem suam; cujus in eis ratio, qua uti nondum possunt, velut quaedam scintilla sopita est, excitanda aetatis accessu. Neque hoc in parvulis mirum debet videri, cum Apostolus quibusdam etiam majoribus dicat, Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis (I Cor. III, 16)? de qualibus paulo ante dixerat, Animalis autem homo non percipit quae sunt Spiritus Dei; quos etiam 0842 parvulos vocat, non carnis aetate sed mentis (Id. II, 14, et III, 1, 2). Non itaque percipiebant cognitione Spiritum sanctum qui habitabat in eis; et habitante in se Spiritu sancto, adhuc animales, nondum spirituales erant, quia nondum poterant habitatorem suum Spiritum cognitione percipere.

27. Habitare autem ideo et in talibus dicitur, quia in eis occulte agit, ut sint templum ejus; idque in proficientibus et proficiendo perseverantibus perficit. Spe enim salvi facti sumus, sicut Apostolus dicit; cum alio loco dicat, Salvos nos fecit per lavacrum regenerationis (Tit. III, 5). Cum ergo hic dicat, Salvos nos fecit, tanquam salus ipsa jam data sit, quemadmodum intelligendum sit, illic exponit, ubi ait: Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non est spes; quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus (Rom. VIII, 24, 25). Multa namque dicuntur in Scripturis tanquam facta sint, cum in spe adhuc esse intelligantur. Unde est et illud quod Dominus discipulis ait, Omnia quae audivi a Patre meo nota feci vobis (Joan. XV, 15): quod usque adeo secundum spem dictum est futurorum, ut eis postmodum dicat, Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo (Id. XVI, 12). Agit ergo in quibus mortalibus adhuc habitat, ipsam aedificationem habitaculi sui, quam non in ista, sed in alia post hanc vitam perficit, quando absorbebitur mors in victoriam diceturque illi: Ubi est, mors, victoria tua? ubi est, mors, aculeus tuus? Quid est autem mortis aculeus, nisi peccatum (I Cor. XV, 54-56)?

28. Propter quod nunc etiam renati ex aqua et Spiritu, omnibusque peccatis sive originis ex Adam, in quo omnes peccaverunt, sive factorum, dictorum, cogitationumque nostrarum, in illius lavacri mundatione deletis; tamen quia manemus in hac vita humana quae tentatio est super terram, merito dicimus: Dimitte nobis debita nostra (Matth. VI, 12). Et hanc orationem dicit universa Ecclesia, quam mundat Salvator lavacro aquae in verbo, ut eam sibi exhibeat gloriosam, non habentem maculam, aut rugam (Eph. V, 26, 27), aut aliquid ejusmodi; tunc utique cum perficietur in re, ubi nunc proficiendo ambulatur in spe. Nam quomodo est nunc non habens maculam, aut rugam, aut aliquid ejusmodi, quae vel in omnibus ad eam pertinentibus hominibus qui jam ratione mentis utuntur et voluntatis arbitrio, mortalisque carnis sarcinam portant, vel certe, quod etiam ipsos contentiosos necesse est fateri, in multis suis membris veraciter dicit: Dimitte nobis debita nostra?

29. Cum itaque proficientes, in quibus mortalibus habitat, dum de die in diem renovantur, magis magisque justificet, exaudiat orantes, mundet confitentes, ut exhibeat sibi templum immaculatum in aeternum; merito dicitur non habitare in eis qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, vel gratias egerunt. Colendo enim et serviendo creaturae potius quam Creatori (Rom. I, 21, 25), non unius veri Dei templum se esse voluerunt: atque ita dum volunt eum habere cum multis, facilius effecerunt ut eum 0843 non haberent, quam ut diis multis falsisve miscerent. Et merito dicitur habitare in eis quos secundum propositum vocatos, justificandos glorificandosque suscepit, etiam antequam incorpoream, quae ubique tota est, valeant ejus nosse naturam, quantum nosci ex parte per speculum et in aenigmate ab homine in hac vita (I Cor. XIII, 12), cum plurimum profecerit, potest. Sunt enim, in quibus habitat, multi tales qualibus dicit Apostolus: Non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus. Tanquam parvulis in Christo, lac vobis potum dedi, non escam: nondum enim poteratis; sed nec adhuc quidem potestis (Id. III, 1, 2). His quippe etiam illud dicit: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis (Id. VI, 19)? Hos tales si etiam antequam perveniant ad spiritualem mentis aetatem, ubi non lacte alantur, sed solido cibo, dies vitae hujus extremus invenerit; perficiet in eis habitator illorum quidquid hic intelligentiae minus habuerunt, quoniam ab unitate corporis Christi qui nobis via factus est, et a templi Dei societate non recesserunt. Unde ut non recedant, regulam fidei pusillis magnisque communem in Ecclesia perseveranter tenent, et in quod pervenerunt in eo ambulant, donec eis Deus revelet, si quid aliter sapiunt, cogitationes suas carnales non dogmatizant; quia non obdurant contentiosis defensionibus immanendo, sed quodammodo ambulando, id est proficiendo desudant, intelligentiae perspicuitatem impetrantes per fidei pietatem.

CAPUT IX.

30. Quae cum ita sint, duo ista quae in uno fiunt homine, nasci et renasci, ad duos homines pertinent: unum ad illum primum Adam, alterum ad secundum qui dicitur Christus. Sed non prius, ait Apostolus, quod spirituale est, sed quod animale; postea spirituale. Primus homo de terra, terrenus; secundus homo de coelo, coelestis: qualis terrenus, tales et terreni; et qualis coelestis, tales et coelestes. Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem ejus qui de coelo est: item dicit, Per unum hominem mors, et per unum hominem resurrectio mortuorum. Sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur (Id. XV, 46-49, 21, 22). Omnes, et omnes ideo dixit, quia in mortem nemo nisi per illum, in vitam nemo nisi per istum. In primo patuit quid hominis arbitrium valeret ad mortem; in secundo autem quid Dei adjutorium valeret ad vitam. Denique primus homo, nonnisi homo; secundus vero, Deus et homo: peccatum enim factum est relicto Deo; justitia non fit sine Deo. Ac per hoc nec moreremur nisi per carnalem propaginem de membris illius veniremus; nec viveremus nisi per spiritualem connexionem membra hujus essemus. Ideo nobis opus fuit nasci, et renasci, illi autem propter nos tantummodo nasci. Nos enim a peccato ad justitiam renascendo transimus; ille autem a nullo peccato ad justitiam transitum fecit: sed in eo quod baptizatus est, nostrae regenerationis Sacramentum, sua humilitate altius commendavit; veterem tamen hominem nostrum 0844 passione, novum autem resurrectione significans.

31. Inobedientia namque concupiscentiae quae habitat in carne mortali, qua fit ut eadem etiam membra praeter voluntatis moveantur arbitrium, ad eum modum redigitur justitia conjugali, ut licite copulatis parentibus generentur, quibus sit necessarium regenerari. Non tamen per hujusmodi convenientiam maris et feminae venire voluit carnem suam Christus; sed de virgine nihil tale in ejus conceptu concupiscente, similitudinem carnis peccati sumpsit ille pro nobis, qua caro peccati mundaretur in nobis (Rom. VIII, 3, 4). Sicut enim per unius delictum, ait Apostolus, in omnes homines ad condemnationem; ita per unius justificationem in omnes homines ad justificationem vitae (Id. V, 18). Nemo enim nascitur, nisi operante concupiscentia carnali, quae tracta est ex primo homine qui est Adam; et nemo renascitur, nisi operante gratia spirituali, quae data est per secundum hominem, qui est Christus. Quapropter si ad illum nascendo pertinemus, ad hunc renascendo, nec renasci quisquam potest antequam natus sit; profecto ille singulariter natus est, cui renasci non opus fuit; quia non ex peccato, in quo nunquam fuit, transitum fecit, neque in iniquitate conceptus est, aut eum in delictis mater ejus in utero aluit: quia Spiritus sanctus supervenit in eam, et virtus Altissimi obumbravit eam; unde quod natum est ex ea Sanctum, vocatur Filius Dei. Nuptiarum enim bonum non exstinguit, sed modificat inobedientium membrorum malum, ut limitata quodammodo concupiscentia carnalis, fiat saltem pudicitia conjugalis. Virgo autem Maria cui dictum est, Et virtus Altissimi obumbrabit tibi (Luc I, 35), in sanctam concipiendo prolem, sub tali umbraculo nullo ardore concupiscentiae hujus aestuavit. Hoc ergo excepto lapide angulari, non video quomodo aedificentur homines in domum Dei ad habendum in se inhabitantem Deum, nisi cum fuerint renati; quod non possunt esse antequam nati.

CAPUT X.

32. Quamlibet itaque sententiam de praegnantibus, imo de hominibus habeamus adhuc intra materna viscera constitutis, utrum existimemus eos necne donari posse aliquo sanctificationis modo; vel propter Joannem, qui nondum in hanc editus lucem, tamen exsultavit in gaudio: quod utique nisi operatione Spiritus sancti fieri potuisse quis credat? vel propter Jeremiam, cui Dominus dicit, Priusquam exires de vulva, sanctificavi te (Jerem. I, 5): tamen illa sanctificatio qua efficimur et singuli templa Dei, et in unum omnes templum Dei, non est nisi renatorum; quod nisi nati homines esse non possunt. Nullus autem vitam in qua natus est, bene finiet, nisi renatus antequam finiat.

33. Quod si quisquam dicit jam esse natum hominem, etiam cum adhuc est in utero matris, testimoniumque adhibet ex Evangelio, quia dictum est ad Joseph de praegnante Virgine Domini matre, Quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est (Matth. I, 20); numquidnam huic nativitati accedit secunda nativitas? Alioquin non erit jam secunda, sed tertia. 0845 Dominus autem cum hinc loqueretur, Nisi quis, inquit, renatus fuerit denuo (Joan. III, 3); eam scilicet computans primam nativitatem, quae fit matre pariente, non concipiente atque praegnante, quae fit ex ea, non quae fit in ea. Neque enim renatum dicimus hominem quem mater peperit, tanquam iterum natus sit, qui jam semel natus fuerat in utero: sed illa nativitate non computata quae gravidam facit, natus dicitur homo partu, ut possit renasci ex aqua et Spiritu. Secundum quam ex matre nativitatem, etiam ipse Dominus in Bethlehem Judae dicitur natus (Matth. II, 1). Si igitur homo regenerari per gratiam Spiritus in utero potest, quoniam restat illi adhuc nasci, renascitur ergo antequam nascitur; quod fieri nullo modo potest. Proinde in compagem corporis Christi tanquam in vivam structuram templi Dei, quae est ejus Ecclesia, nati homines, non ex operibus justitiae quae fecerunt, sed renascendo per gratiam transferuntur tanquam de massa ruinae ad aedificii firmamentum. Praeter hoc enim aedificium, quod beatificandum construitur ad aeternam habitationem Dei, vita hominis omnis infelix, et mors est potius appellanda quam vita. Quisquis ergo habitabitur a Deo, ne ira Dei maneat super eum ab hoc corpore, ab hoc templo, ab hac civitate non erit alienus. Omnis autem non renatus alienus est.

CAPUT XI.

34. Sacramentum porro regenerationis nostrae manifestum esse voluit manifestatus Mediator. Erat autem antiquis justis aliquod occultum, cum tamen et illi eadem fide salvi fierent, quae fuerat suo tempore revelanda. Non enim audemus fideles temporis nostri praeferre amicis Dei per quos nobis ista prophetata sunt, cum Deum Abraham et Deum Isaac et Deum Jacob, ita se Deus esse commendet, ut hoc dicat suum nomen in aeternum (Exod. III, 15). Quod si circumcisio antiquis sanctis pro Baptismo fuisse creditur, quid respondebitur de his qui antequam hoc praeceptum esset, Deo placuerunt, non tamen sine fide? Quia sine fide, ut scriptum est ad Hebraeos, impossibile est Deo placere (Hebr. XI, 6). Habentes autem, inquit Apostolus, eumdem Spiritum fidei, propter quod scriptum est, Credidi, propter quod et locutus sum; et nos credimus, propter quod et loquimur (II Cor. IV, 13). Non diceret, eumdem, nisi et illorum idem ipse esset Spiritus fidei. Sicut autem illi, quando idem Sacramentum occultum erat, credebant Christi incarnationem futuram, sic et nos credimus factam: et a nobis autem et ab illis futurus exspectatur ad judicium ejus adventus. Non est enim aliud Dei mysterium, nisi Christus, in quo oporteat vivificari mortuos in Adam; quia sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur (I Cor. XV, 22), quemadmodum superius disseruimus.

CAPUT XII.

35. Quamobrem Deus, qui ubique praesens est, et ubique totus, non in omnibus habitat, sed in eis tantum quos efficit beatissimum templum suum, vel beatissima templa sua, eruens eos a potestate 0846 tenebrarum, et transferens in regnum Filii charitatis suae (Coloss. I, 13), quod incipit a regeneratione. Aliter autem dicitur templum ejus in significatione, cum fit per manus hominum de rebus inanimis, sicut tabernaculum, lignis, velis, pellibus atque hujusmodi mobilibus; sicut etiam per Salomonem regem, templum lapidibus, lignis, metallis constructum: aliter vero re ipsa vera quae illis significationibus figurata est. Unde dicitur, Et vos tanquam lapides vivi, aedificamini domus spiritualis (I Petr. II, 5): et unde item scriptum est, Nos enim templa Dei vivi sumus, sicut Deus dicit, Quoniam inhabitabo in illis et inambulabo; et ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs (II Cor. VI, 16).

36. Nec movere nos debet, quod per quosdam ad hoc templum non pertinentes, vel nondum pertinentes id est in quibus non habitat, vel nondum habitat Deus, aliquid virtutis operatur; sicut per illum qui in nomine Christi expellebat daemonia, cum Christum non sequeretur, quem permitti jussit propter multis utilem commendationem nominis sui (Marc. IX, 37-39). Multos quoque ait sibi in novissima die dicturos, In nomine tuo virtutes multas fecimus: quibus utique non responderet, Non vos novi (Matth. VII, 22, 23), si ad templum Dei, quod inhabitando beatificat, pertinerent. Cornelius etiam centurio antequam regeneratione incorporaretur huic templo, missum ad se angelum vidit, audiitque dicentem quod exauditae sint orationes ejus, et eleemosynae acceptae (Act. X, 4). Agit enim haec Deus tanquam ubique praesens, vel per sanctos Angelos suos.

37. Nam illa, priusquam exiret de vulva, sanctificatio Jeremiae, quanquam nonnulli hoc in typum Salvatoris accipiant, qui regeneratione non eguit; tamen etiamsi de ipso Propheta accipiatur, potest et secundum praedestinationem non inconvenienter intelligi: sicut filios Dei appellat Evangelium nondum regeneratos, ubi Caiphas cum de Domino dixisset, Expedit vobis ut unus moriatur homo pro populo, et non tota gens pereat; mox Evangelium secutum adjunxit, Hoc autem a semetipso non dixit; sed cum esset pontifex anni illius prophetavit quia Jesus moriturus erat pro gente; et non tantum pro gente, sed ut filios Dei, qui erant dispersi, congregaret in unum (Joan. XI, 50-52). Filios Dei appellavit utique praeter Hebraeam gentem, in caeteris etiam omnibus gentibus constitutos, nondum fideles, nondum baptizatos. Quomodo ergo Dei filios, nisi secundum praedestinationem, secundum quam et Apostolus dicit quod nos elegerit Deus in Christo, ante constitutionem mundi (Eph. I, 4)? Illa vero in unum congregatio factura eos erat filios Dei. Neque enim in unum dictum est aliquem corporalem locum, cum de tali vocatione gentium propheta praedixerit, Et adorabunt eum, unusquisque de loco suo, omnes insulae gentium (Soph. II, 11); sed congregaret in unum dictum est, in unum spiritum, et in unum corpus, cujus unum caput est Christus. Talis congregatio aedificatio est templi Dei. Talem congregationem non generatio carnalis, sed regeneratio spiritualis facit.

CAPUT XIII.

0847

38. Habitat itaque in singulis Deus tanquam in templis suis, et in omnibus simul in unum congregatis, tanquam in templo suo. Quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo fluctuat, fit quod in Psalmo scriptum est, Dominus diluvium inhabitat: quamvis et propter multos in omnibus gentibus populos fidelium, quos aquarum nomine Apocalypsis significat (Apoc. XVII, 15), possit intelligi congruenter, Dominus diluvium inhabitat. Sequitur autem, Et sedebit Dominus rex in aeternum (Psal. XXVIII, 10): utique in ipso templo suo jam in vita aeterna post fluctuationem hujus saeculi constituto. Deus igitur ubique praesens est, et ubique totus praesens; nec ubique habitans, sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et propitius: capitur autem habitans, ab aliis amplius, ab aliis minus.

39. De ipso vero capite nostro Apostolus ait: Quia in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter. Non ideo corporaliter, quia corporeus est Deus; sed aut verbo translato usus est, tanquam in templo manufacto non corporaliter. sed umbratiliter habitaverit, id est praefigurantibus signis: nam illas omnes observationes, umbras futurorum vocat (Coloss. II, 9, 16, 17), etiam ipso translato vocabulo; summus enim Deus, sicut scriptum est, non in manufactis templis habitat (Act. XVII, 24): aut certe corporaliter dictum est, quia et in Christi corpore quod assumpsit ex Virgine, tanquam in templo habitat Deus. Hinc est enim quod Judaeis signum petentibus cum dixisset, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud; evangelista quid hoc esset consequenter exponens, ait: Hoc autem dicebat de templo corporis sui (Joan. II, 19, 21).

40. Quid ergo est? Hoccine interesse arbitramur inter caput et membra caetera, quod in quolibet quamvis praecipuo membro, velut in aliquo magno propheta aut apostolo, quamvis divinitas habitet, non tamen sicut in capite quod est Christus, omnis plenitudo divinitatis? Nam et in nostro corpore inest sensus singulis membris; sed non tantus quantus in capite, ubi prorsus omnis est quinquepartitus: ibi enim et visus, et auditus, et olfactus, et gustus, et tactus; in caeteris autem solus est tactus. An etiam praeter hoc quod, tanquam in templo, in illo corpore habitat omnis plenitudo divinitatis, est aliud quod intersit inter illud caput, et cujuslibet membri excellentiam? Est plane, quod singulari quadam susceptione hominis illius una facta est persona cum Verbo. De nullo enim sanctorum dici potuit, aut potest, aut poterit, Verbum caro factum est (Id. I, 14): nullus sanctorum qualibet praestantia gratiae, Unigeniti nomen accepit, ut quod et ipsum Dei Verbum ante saecula, hoc simul cum assumpto homine diceretur. Singularis est ergo illa susceptio, nec cum hominibus aliquibus sanctis quantalibet sapientia et sanctitate praestantibus, ullo modo potest esse communis. Ubi divinae gratiae satis perspicuum clarumque documentum est. Quis enim tam sit sacrilegus, ut audeat affirmare aliquam posse animam per meritum liberi arbitrii, ut alter sit Christus efficere? Ut ergo ad personam Verbi unigeniti 0848 pertineret, quo pacto per liberum arbitrium communiter omnibus et naturaliter datum una sola anima meruisset, nisi hoc singularis gratia praestitisset; quam fas est praedicare, de qua nefas est velle judicare?

41. Haec si pro viribus nostris, quantum Dominus adjuvit, rite tractavimus; quando Deum ubique praesentem, et non spatiis distantibus, quasi aliqua mole vel distentione diffusum, sed ubique totum cogitare te extendis, averte mentem ab omnibus imaginibus corporum, quas humana cogitatio volvere consuevit. Non enim sic sapientia, non justitia, non sic denique charitas cogitatur, de qua scriptum est, Deus charitas est (I Joan. IV, 8). Cum vero habitationem ejus cogitas, unitatem cogita congregationemque sanctorum: maxime in coelis, ubi propterea praecipue dicitur habitare, quia ibi fit voluntas ejus perfecta eorum, in quibus habitat, obedientia; deinde in terra, ubi aedificans habitat domum suam in fine saeculi dedicandam. Christum autem Dominum nostrum unigenitum Dei Filium aequalem Patri, eumdemque hominis filium quo major est Pater, et ubique totum praesentem esse non dubites tanquam Deum, et in eodem templo Dei esse tanquam inhabitantem Deum, et in loco aliquo coeli propter veri corporis modum. Sed cum me delectat loqui tecum, nescio utrum servaverim sermonis sufficientis modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem. Verum quia religione et benevolentia qua me praeoccupasti, ita invisceratus es cordi meo, ut tanquam cum amico vere colloquar, quidquid in opere stili nostri utiliter elaboratum esse cognoscis, Deo gratias age. Si qua autem vitia mea perspicis, uti charissimus amicus ignosce; eadem scilicet sinceritate dilectionis mihi optans medicinam, qua concedis et veniam.