Praefatio Editoris.

0247D ((V)) Nihil novi litterariae reipublicae afferimus, dum hic Sancti Chromatii Aquileiensis episcopi Scripta, quae supersunt, seu mavis Opuscula, exhibemus. Ab anno enim 1528, quo primum Basileae lucem 0248D publicam Chromatii Scripta aspexerunt, pluries haec, tum seorsim aliquando, tum maxime in Collectionibus Patrum, edita fuerunt: ac novissime in Bibliotheca Patrum Scriptorumque Ecclesiasticorum 0249A Andreae Gallandii, quae Venetiis prodiit, locum obtinuerunt tomo VIII; meliori certe atque aptiori forma, quam umquam antea habuerint. Nihilominus a justis rerum aestimatoribus probatum iri consilium nostrum confidimus, novae hujus peculiaris instituendae Chromatii Scriptorum seu Opusculorum editionis, si eae, quae nos ad id impulerunt, tum generales tum singulares rationes animo perpendantur.

Compertum imprimis est, in Collectionibus Patrum, neque veteribus tantum, sed etiam recentioris curae ac laboris, non pauca desiderari, quae ad auctorum et operum illustrationem pertinent; seu quia collectores id sibi proposuerunt, ut brevitatis causa multa consulto omitterent, quae fusiori calamo ab eruditis scripta essent; seu quia nondum reapse 0249B aliquid eruditionis emerserat, quod recudi ibidem mereretur; seu demum, quia collectores ipsi Patrum operibus edendis intenti, et operum ac opusculorum multitudine veluti obruti, satis habuerunt communiora colligere, et textus interim integritati consulere; quod certe praecipuum in laboribus hujuscemodi semper fuit. Praeterea opera quaedam, ac ea maxime quae non multis constant paginis, vix umquam edita fuerunt extra Bibliothecas Patrum, seu alias monumentorum veterum Collectiones; aut si quando separatim typis data fuerunt, vix editiones ipsae perviae sunt: et interim Bibliothecas easdem, aut cujuscumque nominis plurium voluminum Collectiones sibi comparare, paucorum profecto semper fuit. Multa demum sanctorum Patrum, 0249C seu opera, seu opuscula, sunt Bibliothecis aliisque Collectionibus inserta, et vix aliquando seorsim edita, quae non parum honoris et gloriae conferunt tum provinciis, ((VI)) et regionibus, tum civitatibus, aliisque locis, in quibus auctores, dum viverent, inclaruerunt; quorumque omnium propterea interesset, ut vulgatiora, saltem penes suos, communiorisque forent usus. His addas religionis praesertim causam, in iis maxime sanctis Patribus, qui priscis Ecclesiae saeculis floruerunt; quorumque cura et opere Christiana res illis in regionibus, provinciis, civitatibus, locisque aliis aut initium sumpsit, aut postea adolevit, prospereque se habuit. Nemo enim qui Christi religionem amore debito prosequatur; nemo non jucundissime suismet oculis pro 0249D libito videat, aut saltem ab aliis qui facile viderint pronus intelligat, quid majores olim sui audierint ab iis sanctissimis viris, eorum in christiana disciplina praepositis, qui primi, aut non ita procul a primis, inter eos locuti sunt Verbum Dei; quorumque proinde institutione atque labore in accepto ab eisdem Fidei deposito ipse quoque adhuc firmus et incolumis, Divina favente gratia, post tot saecula perseverat. Quis igitur inficias ierit, multis de causis saepe fieri posse, ut actum reapse minime agat, immo ut laudem quoque mereatur et gratiam, qui sibi, edita etiam in Collectionibus et Bibliothecis sanctorum Patrum Scripta quaelibet, seu Opuscula, nova luce separatim donare proponat?

0250A Ut vero haec, quae scribimus, ad Chromatii nostri Scripta referamus, nuda haec propemodum semper, aut satis levibus indumentis amicta in Bibliothecis ac Collectionibus veteribus prodierunt: atque demum clarissimus ipse Gallandius, qui multo certe decore ornata haec eadem Chromatii Scripta dare potuisset (prout tot alia minoris etiam voluminis dedit), contractione quadam delectatus, in qua tamen et viri ingenium et diligentiam admireris, non pauca desiderari permisit, quae non eruditi solummodo, sed omnes, ut ita dicam, lectores, in unum collecta apteque disposita libenter vidissent. Quin ipse quoque, pro multigena eruditione sua, qua plurimum valuit, multa ex proprio penu eruere potuisset, unde horum Scriptorum editio magis 0250B magisque nitesceret, et gratior atque utilior fieret. Quid enim dicimus, dum Chromatium Aquileiensem episcopum nominamus? Virum nempe suae aetatis inter Occidentis episcopos praeclarissimum; cujus sanctam mentem in divinorum eloquiorum studio divus Ambrosius admirabatur; quem divus Hieronymus (cui adulationis nota inuri certe non potest) episcoporum sanctissimum atque doctissimum appellavit: quem Rufinus alterum sui temporis Beselehelem dixit; cui scribens ipse quoque sanctus Joannes Chrysostomus, ((VII)) vehementissimam, atque igne plenam charitatem, sinceramque et ingenti libertate ac fiducia perfusam linguam. atque adomantinam contentionem praedicabat; cuique tandem plurimum sane debemus, quod ipse Hieronymus, 0250C in exponendis sacris Scripturis doctor maximus a Deo datus Ecclesiae suae, tantopere in eisdem allaboraverit, ut notum est omnibus. Dignus itaque erat Chromatius, qui in hac litterarum luce omni cultu ornatus prodiret, licet caeteroquin pauca sint quae de illo supersunt: quae tamen pauca, simul ac e tenebris erupere, maximi semper facta fuerunt a viris doctissimis, tum ob orationis nitorem, tum ob rerum gravitatem doctrinaeque praestantiam, tum ob ea quae passim suppeditant ad christianae institutionis vigorem, et ad catholicorum dogmatum confirmationem.

Nostra vero quod interest, qui Aquileienses sumus, atque de tanto viro, a laudatissimis tum sui tum posterioris aevi tantopere laudato, merito gloriamur; 0250D quique eumdem, post sanctum Valerianum, quarto labente quintoque ineunte saeculo, sacrorum praesulem, religionis magistrum, christianae vitae ductorem, fideique ab apostolis traditae assertorem strenuum habere meruimus: nostra, inquam, quod interest, pati profecto ulterius fas non erat, ut ipse in Bibliothecis Patrum, aliisque veteribus monumentorum consimilium collectionibus veluti delitesceret; et iidem illi, quibus hujusmodi voluminibus potiri datum esset hinc et illinc petere cogerentur, quae ad ipsius illustrationem pertinerent. Quid autem, quod ea quae ad Chromatii nostri illustrationem faciunt, etsi ab aliis quoque eruditis viris, ac praecipue Tillemontio atque Ceilliero, tractata sunt, non aliunde 0251A tamen quam a Scriptoribus nostris plenius ac luculentius peti possunt; a viris nimirum clarissimis, omnique eruditione praeditis, Fontanino atque De Rubeis, qui ex proposito in suis operibus, multoque rerum omnium apparatu de Chromatio scripserunt, eaque omnia enuclearunt summo studio atque labore, quae ad illius aetatem, patriam, episcopatum, virtutes, merita, et scripta spectant; licet non semper sibi in omnibus consentiant ambo: quod tamen lectoribus non incommodum; quinimmo jucundum quandoque futurum sit, ipsis hoc pacto veluti judicibus constitutis inter tantos viros de eodem argumento in re aliqua discrepantes?

En igitur, benigne lector, quod tibi in hoc volumine exhibemus. Divi Chromatii Aquileiensis episcopi 0251B Scripta seu Opuscula damus, quae supersunt. Scripta vero seu Opuscula ea diximus, non Opuscula absolute. Praeter enim primum Sermonem ((VIII)) (sive Tractatum, aut Concionem dixeris) de octo Beatitudinibus; quod vere Opusculum integrum atque perfectum est: caetera omnia, neque unum, neque plura Opuscula reapse sunt, sed reliquia potius unius justi Operis, quod Commentarium constituere debuisset in totum Matthaei Evangelium, ut infra dicendum erit; ideoque potius quam Opuscula simpliciter, quae de eodem sancto praesule nunc habemus, ea convenientius, ut putamus, Scripta seu Opuscula nuncupavimus. Animadverte vero quo ordine, quove cultu ea prodire jubemus.

Post praefationem hanc nostram, in qua nonnulla 0251C etiam suo loco ventilamus, quae eruditorum nostrorum aut diligentiam effugerunt, aut aetatem superarunt, adsunt primo aspectu de sancto Chromatio episcopo Aquileiensi Veterum Testimonia selecta; in quibus gratissime praesertim videas quid divus Hieronymus aut de Chromatio aut ad Chromatium scripserit, quid divus Ambrosius, quid Rufinus Aquileiensis, quid sanctus Joannes Chrysostomus. Quantos porro, quantaeque auctoritatis viros! Accipias secundo loco Lectiones proprias, a viro clarissimo Francisco Florio comite, sacri Ordinis nostri praeposito, conditas, et ab apostolica sede approbatas, quae in dioecesi Utinensi recitantur ad matutinum officium in festo sancti Chromatii episcopi Aquileiensis die 2 Decembris; quaeque cum hactenus patuerint 0251D dumtaxat in Libello proprio Sanctorum Dioecesis, communes nunc fiunt eruditis, qui eas libenter excipient, tum ob dictionis praestantiam, tum ob historiam sancti viri purissimis e fontibus haustam, et brevi sermone contractam. Accedit tertio titulus primae editionis Scriptorum sancti Chromatii, Basileae peractae anno 1528, ejusque rarissimae, una cum Epistola nuncupatoria Joannis Sichardi, ex qua discimus quanti haec Scripta facta fuerint a primo ipso tempore quo detecta, et luce publica donata fuerunt. Quarto loco Andreas Gallandius venit, qui in Prolegomenis ad tomum VIII suae Bibliothecae veterum Patrum, etc., cui inserta divi Chromatii nostri Scripta sunt, diligenter de eodem sancto viro et erudite 0252A disseruit, ex iis delibans quae duumviri nostri superius laudati, Fontaninus atque De Rubeis, uberrime scripserunt. Haec sunt, quae in hac nostra editione Scripta sive Opuscula sancti Chromatii antecedunt; quae tum eorum, tum Auctoris meritum praedicant; quaeque eorumdem legendorum desiderium magis magisque incendunt.

Sequuntur Scripta ipsa, quae ad nos pervenerunt, quaeque non aliunde, quam ex citato tomo VIII Bibliothecae Gallandii ((IX)) sumenda decrevimus, ubi primum dispertita apparent in tot Tractatus, quot sunt numero Doxologiae, seu Glorificationes, quae in eisdem leguntur: nam antea seu in partes duas tantummodo, ut in prima eorumdem editione Basileensi; seu in tres, ut in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, 0252B aliisque fortasse anterioribus, dividebantur. Tractatus titulum in singulis libenter retinuimus, quem Gallandius ipsis imposuit, etiamsi existimemus, ut infra palam fit, hos omnes, si unum excipias, a sancto viro non fuisse in usum praedicationis conscriptos. Tractatus singularis, qui in nostra hac editione primus est, quem Sermonem etiam appellavimus sub titulo de octo Beatitudinibus, utpote reapse a sancto episcopo in auditorum frequentia habitum, in editione Basileensi praecitata admodum incongrue, tum quoad materiam, tum quoad dicendi modum, Declamatio nuncupatur. Reliqui omnes ibidem continenter editi, minus quidem improprie, sed etiam minus apta indicatione, dicuntur in V et VI caput Matthaei Dissertatio.

0252C Etiamsi vero tractatus vocabulum a Gallandio usurpatum retinuerimus, ab ordine nihilominus, quem hi Tractatus in sua Bibliotheca obtinent, recedere coacti fuimus. Nam praeter Tractatum singularem, seu Sermonem de octo Beatitudinibus, quem primo quidem loco ut Gallandius ipse, sed a caeterorum numero separatum, et extra ordinem omnino posuimus, utpote nihil habentem commune cum ipsis, excepta materia, quae, ita exigente Evangelii explanatione, in alio quidem Tractatu pene eadem est, sed alio modo, alio etiam stylo, alioque nexuum usu prolata: praeter hunc Tractatum seu Sermonem, nos in reliquis initium duximus a Tractatu, qui apud Gallandium est 17, eumque primum diximus in caput III Evangelii sancti Matthaei, prout etiam secundum diximus 0252D in caput III sancti Matthaei, qui apud eumdem Gallandium est 18 et ultimus; et tertium nuncupavimus in caput V sancti Matthaei, qui ibidem numeratur secundus; et ita etiam reliquos eodem ordine in idem caput V et in caput VI, usque ad Tractatum 17, qui apud nos ultimus est, quique apud Gallandium, qui duos nostros priores ultimo loco posuerat, est 16.

Hujus nostri consilii ratio ipse textus Evangelii est: nam expositiones in caput tertium Matthaei, quaecumque demum eae sint, seu mutilae, seu lacuna aliqua a reliquis intercisae, jure debere antecedere existimavimus quae sunt in caput quintum et sextum. Gallandius vero qui hoc non animadvertere minime 0253A potuit, ((X)) nimium fortasse tribuit auctoritati, seu potius errori praecedentium editionum, et maxime Bibliothecae Patrum Lugdunensis, ubi reapse duo nostri Tractatus priores in unum compacti, sub Fragmenti nomine, ultimo loco sunt positi. Caeterum Sixtus Senensis, cujus articulus de sancto Chromatio in Bibliotheca Lugdunensi legitur, haec illius Scripta optime recensuerat, memorans primo loco quae hujus sancti praesulis habemus in caput tertium Matthaei, secundo vero quae supersunt in caput quintum et sextum, ac tertio homiliam, quam jure elegantem etiam appellat, de octo Beatitudinibus. Haec editorem Bibliothecae Patrum Lugdunensis monere debuissent, ut hunc saltem et ipse servaret modum in ordinandis Chromatii Scriptis seu Opusculis, quae 0253B collectioni suae inserebat. Nos autem a Tractatu seu Sermone singulari de octo Beatitudinibus initium sumere maluimus, tum ut a praestantiori et absoluta Sancti Viri lucubratione inciperemus, tum ut evitaremus exordium ducere a re quodammodo capite truncata, prout est Tractatus, qui in hac nostra editione, uti jam diximus, numero primo exhibetur.

Curam insuper nostram in hac editione in eo praecipue posuimus, ut quam emendatiora sancti Chromatii nostri Scripta daremus: quod factum maxime fuit collatione habita eorumdem Scriptorum cum prima Basileensi editione superius memorata, quae nunc, deficientibus manuscriptis codicibus, ad instar praestantissimi codicis est; necnon cum editione 0253C Joannis Grynaei inter sua Monumenta sanctorum Patrum orthodoxographa, Basileae 1569, tomo II, 0254A p. 1192. Id vero in hac cura nostra nobis obtigit optatissimum, ut genuinae rectaeque lectioni redderemus textum insignem sancti hujus episcopi, qui est de Trinitatis mysterio, et exstat tractatu 2, numero 2 hujus nostrae editionis; quique depravatissimus, erroneaeque sententiae legitur tum in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, tum similiter in novissima ipsius Gallandii; quamvis hic, ut ipse testatur, non parum allaboraverit, ope maxime Excerptorum Combefisianorum, ut mendosas etiam lectiones aliorum exemplarium in Chromatii Scriptis corrigeret.

Praecitata editio Basileensis prima, sicuti etiam subsequens altera Joannis Grynaei, viam nobis aperuerunt ad textum hunc integritati reddendum: adjutrices dehinc manus nobis obtulit Alcuinus abbas, 0254B seu Flaccus Albinus, qui textum eumdem retulerat, una cum aliis plurimorum Sanctorum Patrum, in libello suo adversus Haeresim Felicis episcopi; nosque usi sumus tum textu ((XI)) ab eodem relato, qui exstat inter opera Alcuini editionis clarissimi abbatis Frobenii tomo I, vol. II, p. 767; tum eo quoque, quem ex manuscripto codice Vaticano ejusdem Alcuini eruit clarissimus Fontaninus, inseruitque Historiae suae litterariae Aquileiensi lib. III, cap. 4, num. 2, ubi de sancto Chromatio apposite disserit, quem infra suo loco videre poterit lector. En autem textum ipsum, tum depravatum, tum integrum, ut facta collatione quisque cognoscat, quid lectum hactenus fuerit in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, ac in novissima quoque Gallandii; quidve legendum potius 0254C fuisset, prout in hac nostra editione legendum praebemus.

Celebris textus sancti Chromatii episcopi Aquileiensis de sanctissimo Trinitatis mysterio.

( Ex Bibliotheca Patrum Lugdunensi atque ex novissima Andreae Gallandii.)
0253C

«Unde igitur quale Patris de Filio testimonium sit, dicentis: Hic est Filius meus. Suus utique, non per adoptionem gratiae, neque per religionem creaturae, ut haeretici volunt, sed sui proprietate generis et veritate naturae. Multi enim sanctorum filii Dei dicuntur, et sunt: sed hic sine compassione unus Deo Patri Filius unigenitus, et verus, et proprius, non aliunde quam de Patre natus. Quia tam verus Pater, Pater est, et Deus est: sicuti etiam verus 0253D Filius, Filius est Trinitatis ostensus, cum et Pater Christum Dominum ac Deum nostrum Filium suum esse testatur; et Spiritus, id est Paracletus, in tanto fidei sacramento Patri Filioque conjungitur: ut verum Patrem, verum Filium, verum etiam Spiritum Sanctum crederemus: tres personas, sed unam divinitatem Trinitatis, unamque substantiam.»

(In hac nostra editione suae integritati restitutus.)

0254C

«Vide igitur quale Patris de Filio testimonium sit, dicentis: Hic est Filius meus. Suus utique, non per adoptionem gratiae, neque per religionem creaturae, ut haeretici volunt, sed sui proprietate generis, et veritate naturae. Multi enim sanctorum filii Dei dicuntur, et sunt: sed hic sine comparatione unus Deo Patri Filius unigenitus, et verus, et proprius, non aliunde quam de Patre natus. Quia tam verus Pater, Pater est, quam verus et Deus est: sicuti 0254D etiam tam verus Filius, Filius est, quam verus et Dominus est. Perfecta ergo fides est Trinitatis ostensa; cum et Pater Christum Dominum ac Deum nostrum Filium suum esse testatur; et Spiritus Sanctus, id est Paracletus, in tanto fidei sacramento Patri Filioque conjungitur: ut verum Patrem, verum Filium, verum etiam Spiritum sanctum crederemus: tres personas, sed unam divinitatem Trinitatis unamque substantiam.»

0253D ((XII)) Restituto hoc textu sancti Chromatii, qui fidei ipsius de sacratissimo Trinitatis mysterio testimonium praebet luculentissimum, aliisque paucis minoris momenti correctionibus hic atque illic factis; notatiunculas praeterea omnes ad Chromatii Tractatus 0254D ex Gallandio accepimus; easque ad imam paginarum partem collocavimus; quibus etiam nos ipsi unam aut alteram addidimus. Atque haec sunt, quae de Scriptis sive Opusculis sancti Chromatii, quae nunc denuo edimus, scire lectorem oportebat, ut instituti nostri ratio illum non lateret.

Post Scripta sancti Chromatii episcopi Aquileiensis, 0255A non inutile judicavimus duo ipsius, brevissima quidem, sed magni ponderis Dicta exhibere, quae protulit in Aquileiensi concilio sub sancto Valeriano episcopo habito, anno 381, adversus Palladium et Secundianum episcopos Arianos, dum ipse Aquileiensis ejusdem Ecclesiae presbyter esset. Magnorum virorum, etiam brevissima quaeque, sunt maximi facienda: atque haec quidem Chromatium presbyterum jam tunc tantae virtutis ac fidei, tantique apostolici roboris ostendebant, qui dignissimus esset Valeriano futurus in episcopatu successor.

Decem et octo annos, aut etiam novemdecim, in episcopatu Aquileiensi, ut communis fert computatio, exegit Chromatius. Multa propterea eumdem scripsisse ad gregis sibi crediti informationem, multa ad 0255B fidei defensionem adversus maxime Arianorum aliorumque vigentes errores, necnon paganorum late adhuc patentem superstitionem, non incongrue existimamus. Quid vero ipse scripserit, praeter ea quae habemus, absque teste, et absque idonea ratione asserere non licet. Interim et testes adsunt, et idoneae non desunt rationes quae illum alia quoque peculiaria, quae interierunt, scripsisse affirmant et suadent: ideoque brevem elenchum horum saltem deperditorum, post edita, subjicimus.

Quod magnis viris, primae praesertim, eidemque proximae antiquitatis, non semel contigit, ut nonnulla sub eorum nominibus scripta apparerent, quae fetus essent hominum obscurorum, et indigna prorsus quae tanta auctoritate gauderent; id profecto 0255C accidit et sancto nostro Chromatio, sub cujus nomine, necnon simul et sancti Heliodori episcopi Altinatis, amicitia Chromatio conjunctissimi, duae epistolae prodierunt ad sanctum Hieronymum, una cum duabus ejusdem Hieronymi ad ipsos responsionibus, quae pluries pluribusque in locis editae fuerunt, quae genuinae etiam aliquando sunt habitae, quaeque nunc, atque jampridem, communi eruditorum suffragio, inter opera tum Chromatii, ((XIII)) tum Hieronymi spuria recensentur. Has epistolas nihilominus, simul cum divi ejusdem Hieronymi fictis responsionibus, operae pretium duximus hic ultimo loco praebere lectoribus, una cum animadversionibus criticis duorum illustrium virorum; ut nihil Chromatianae huic 0255D editioni desit eorum, quae et desiderari et praeberi solent in sanctorum Patrum novissimis editionibus. Atque haec de Chromatii Scriptis, quae hoc volumine exhibentur, deque apparatu et ordine quo prodeunt.

Sed quid de sancti Chromatii vita; de aetate nimirum qua floruit, de rebus ab ipso gestis, de annis seu vitae seu episcopatus illius: quid de Ecclesiae Aquileiensis eo tempore statu, aliisque similibus, quae in quolibet vetusto auctore inquiri solent, atque illustrari debent ab eo, qui ejusdem Operum editionis curam suscipiat? Hanc spartam duumviri nostrates eruditissimi, inter scriptores proxime praeteritae aetatis primi subsellii, ornandam susceperunt, Justus Fontaninus archiepiscopus Ancyranus, et Bernardus Maria De Rubeis Ordinis Praedicatorum. 0256A Probatum iri propterea confidimus a lectoribus humanissimis consilium quod cepimus: pro iis scilicet quae dare potuisset super hac re imbecillitas nostra, Lucubrationes integras exhibendi clarorum horumce virorum, quae licet antehac editae inter opera utriusque, quae amplioris argumenti sunt, hic tamen veluti suo proprio loco, post Scripta videlicet Sancti Praesulis, de quo apposite agunt, recudi quodammodo gaudebunt.

Damus itaque imprimis Lucubrationem clarissimi Fontanini quam ipse Romae degens exarabat anno 1713, ut ibidem ipse testatur, quaeque exstat in sua Historia Litteraria Aquileiensi libro III; quod tamen Opus nonnisi post ejus obitum lucem vidit Romanis typis, anno 1714. Omnium primus post Tillemontium, 0256B multo eruditionis et critices apparatu, hoc sancti Chromatii argumentum omni ex parte tractandum ibidem suscepit Fontaninus, eoque rem perduxit, ut, pro eo tempore quo scribebat, absolutius nihil, nihil diligentius desiderari posset, ipso etiam judice Andrea Gallandio in brevi illa scriptione sua de Chromatio, quam superius memoravimus, quamque infra subjicimus. Notat unculas nihilominus nostras non paucas huic Lucubrationi Fontaninianae supponere coacti fuimus, tum ut nonnulla explanaremus, quae non satis fortasse dilucide a viro clarissimo enuntiata fuerunt, tum ut alia notaremus quae Eruditis posterioris aetatis non placuerunt: tum demum ut aliqua reapse corrigeremus, vel quae ipse dum scriberet nosse non poterat, ((XIV)) vel quae etiam aliquando 0256C aliis certe gravissimisque curis implexus minime animadvertit.

Hoc idem argumentum sancti Chromatii post Fontaninum, sed antequam Fontanini Litteraria Aquileiensis Historia evulgaretur, pertractavit clarissimus De Rubeis a capite 10 usque ad 13 suorum Monumentorum Ecclesiae Aquileiensis, quae edita fuerunt Argentinae (seu Venetiis) anno 1740. Haec itaque capita Fontaninianae Lucubrationi subjunximus, quasi alteram hujus eruditi viri de eadem re Lucubrationem; in qua multa quidem desideres de Chromatio, quae Fontaninus ampliori eruditionis apparatu congessit, sed in qua etiam multa invenias, quae pressius ille absolvit; ac praesertim quae ad Origenianorum 0256D operum vices pertinent, quaeque ad personam Rufini presbyteri Aquileiensis, horum operum causa adeo exagitati; quem nihilominus Sanctus noster Chromatius, quoad vixit, semper impense coluit. Capitibus hisce Monumentorum Aquileiensium aliquid aliud ex eodem De Rubeis addidimus; quae nempe ipse scripsit numero 5 et 6 capitis 18 suarum dissertationum variae eruditionis, etc., quae Venetiis prodierunt anno 1762, postquam scilicet Fontaninianum opus perlegerat Litterariae Aquileiensis Historiae; ubi animadversiones illius intelliges super ea, quae scripserat Fontaninus tum de Chromatii ordinatione in episcopum Aquileiensem, tum de Romani episcopi appellatione, qua Chromatius donatus fuit in prima ejus Scriptorum Basileensi editione. En itaque tibi, 0257A benigne lector, prospectum hujus nostrae Scriptorum seu Opusculorum sancti Chromatii Aquileiensis episcopi editionis: en simul rationes, quae fortasse non inutilem operam nostram ostendent in hac editione adornanda; quaeque novi aliquid quodammodo a nobis datum fuisse significabunt, etiamsi non nova tulerimus.

Hic exitum habere posset haec praelocutio nostra: sed ne prorsus a nobis intactum argumentum hoc videatur; et quia, post ea quae Fontaninus atque De Rubeis ad illustrationem illius contulerunt, nonnulla quoque supersunt, quae aliquo modo perpendi atque illustrari merentur; non gravate feras, si, quamvis tantis longe impares viris qui nos in hac alea praecesserunt, aliquid nos quoque arripiamus, vel quod 0257B eorum effugerit diligentiam, vel quod ab ipsis, pro tempore quo scribebant, aut non satis, aut minime prorsus pertractari potuerit.

Ut a Chromatii familia incipiamus, in qua duo tantum fratres, Chromatius et Eusebius, absque ullo tertio anonymo quem ((XV)) voluerat Fontaninus; quid censendum de Eusebio, quem constat diaconum fuisse Aquileiensem, dum presbyter esset Chromatius, ac postea episcopatus honore cumulatum? Id nempe testatur Rufinus Apologiae in sanctum Hieronymum libro I, num. 4, scribens: «Ego . . . . ante annos fere triginta . . . . per gratiam baptismi regeneratus, signaculum fidei consecutus sum per sanctos viros Chromatium, Jovinum, et Eusebium, opinatissimos et probatissimos in Ecclesia Dei episcopos, 0257C quorum alter tunc presbyter beatae memoriae Valeriani, alter archidiaconus, alius diaconus, simulque pater mihi et doctor Symboli ac Fidei fuit.» Haec scribebat Rufinus anno circiter 400 aut 401, juxta De Rubeis in dissertatione de Rufino, capite 3 et 4. Factum idcirco baptismatis sui, quod Aquileiae locum habuisse scribit ante annos fere triginta, quo tempore diaconus erat Eusebius Chromatii tunc presbyteri frater, ad annum pertinet, ut recte idem De Bubeis supputavit, 371 vel 372. Post hoc igitur factum, cum episcopus creatus fuerit, juxta Rufinum ipsum, etiam Eusebius: cujus sedis, aut cujus loci episcopus censendus ipse est? Sanctum Eusebium Bononiensem episcopum interfuisse concilio Aquileiensi habito sub sancto Valeriano episcopo anno 0257D 381, adversus Palladium et Secundianum Arianos episcopos, in quo Chromatius quoque adhuc presbyter Aquileiensis aderat, constat ex Actis illius concilii, quae exstant tomo II Operum sancti Ambrosii editionis Parisiensis Maurinorum, et in conciliorum Collectionibus. Fueritne igitur Bononiensis Ecclesiae episcopus frater Chromatii nostri Eusebius? Si ratio temporis habeatur, inquit Tillemontius, Mémoires pour servir à l'Histoire ecclésiastique, etc., tomo XI, nota 1, ad sanctum Chromatium, nihil est quod vetet hoc credi posse: ipse tamen arbitratur Chromatii nostri Eusebium fratrem, nequaquam fuisse Eusebium episcopum Bononiensem, ea ductus ratione, quod Eusebius Bononiensis episcopus aliquando 0258A fortasse conjugio vacavit, uti eruitur ex sancto Ambrosio; quod dici nequit de Eusebio Chromatii nostri fratre, quandoquidem duo hi fratres a divo Hieronymo appellantur. geminus Samuel nutritus in templo, Epistola VII, in editione Vallarsii, ad Chromatium, Jovinum, et Eusebium, quae ad annum refertur 373. Duos Eusebios Bononienses ejusdem aetatis numerant eruditi Benedictini editores Operum sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi, alterum nobilem civem uxoratum cum prole, quocum familiaritatem colebat ipse Sanctus doctor, alterum vero Bononiensem episcopum. In hac hypothesi cessaret ((XVI)) Tillemontii difficultas; et Eusebius episcopus Bononiensis posset esse Eusebius ipse Chromatii nostri frater. Quis tamen hoc unico fundamento 0258B asserat eumdem reapse fuisse episcopum Bononiensem?

Clarissimus noster Franciscus comes Florius, quem superius memoravimus, in quadam Notatione ad Bachiarium ab ipso Romae editum, anno 1748, pag. 57, proclivitatem quamdam ostendit agnoscendi in Eusebio episcopo Bononiensi Eusebium Chromatii nostri fratrem, scribens: «Chromatius Aquileiensis Ecclesiae presbyter, et Eusebius illius frater diaconi munere insignitus . . . . uterque . . . . episcopalem dignitatem adeptus est: prior nimirum Valeriano nostro successit; alter vero incerti nominis Ecclesiam (nisi Bononiensis fuerit) sanctissime rexit.» Quinimmo ex schedis ipsius, quae supersunt apud nobilem virum comitem Philippum Florium, ejusdem fratris 0258C filium ejusdemque eruditionis haeredem; quem honoris et grati animi causa hic nominamus; ex schedis, inquam, ipsius aperte intelligimus eumdem postea proclivitatem illam suam ita extendisse, ut pene pro certo habuerit, Eusebium Chromatii nostri fratrem, fuisse Eusebium ipsum episcopum Bononiensem: ita enim manu propria scriptum reliquit: «Mi è venuto in pensiero di render palese un ornamento della Chiesa di Bologna, benchè assai ricca di antichi e nuovi. Ma nel tempo stesso ciascun vedrà che senza offesa del vero io servo, dirò così, alla mia causa, ed adempio un ufficio di pietà verso quella nobilissima Chiesa che da gran tempo mi fu madre, e che mi nodrì finchè visse. In poche parole io propongo la mia congettura. Santo Eusebio vescovo 0258D di Bologna è quell'Eusebio diacono di Aquileja, di cui parlano, come vedremo, con molta lode san Girolamo e Rufino. Nulla vi ha, che si opponga a questa congettura; e molte osservazioni concorrono a renderla assai verisimile.» En itaque opinionem viri clarissimi scripto patefactam, et ita prolatam, ut satis declaraverit, se rem jam tunc funditus perpendisse, nihilque illi reliquum fuisse, quam ea proponere argumenta, quae illum ad eamdem amplexandam induxerant; quod curis aliis procul dubio impeditus non fecit, nisi potius intercidisse dicamus quod super hac re lucubraverat. Tanti viri opinionem nos quoque libenter amplectimur, ab ea moderatione minime separatam qua auctor usus fuit, conjecturam 0259A illam appellans: et interim Chromatio nostro nobisque gratulamur de Eusebii hujus, similiter nostri, sanctitate; sicut etiam de cultu quem apud Bononienses ((XVII)) obtinet sub die 26 Septembris, et de quo admodum erudite (licet nihil omnino de Aquileiensi hujus sancti viri origine) Prosper Lambertinus, postea Benedictus XIV, in suis Annotazioni sopra gli Atti d'alcuni Santi, de' quali si celebra l'Offizio e la Messa, per lo più senza le Lezioni proprie, nella diocesi di Bologna, etc. Bologna 1740: quod Opus Latino etiam sermone donatum videas tomo X Operum ejusdem Benedicti papae XIV, Romae 1751.

Dissimulare hic tamen, data occasione, non licet sancti hujus Eusebii epochas, quas ibidem signat laudatus Lambertinus juxta accuratiorem, uti scribit, 0259B Chronologiam; initi scilicet ab Eusebio Bononiensis episcopatus anno Christi 370, decessus vero ipsius anno 400. Nostra quidem documenta Aquileiensia, ut candide fateamur, cum epochis his non apprime conveniunt: diaconus siquidem erat Aquileiensis Ecclesiae Eusebius Chromatii frater, non modo, uti vidimus, anno 371, aut etiam 372, quo eodem administro baptismum Aquileiae suscepit Rufinus, sed anno etiam 373, quo ad ipsum simul et Chromatium et Jovinum Aquileiae positos, et nullo indicatos episcopatus honore, litteras dedit Hieronymus: mortem vero Eusebius Aquileiensis, episcopus postea factus ut Rufinus testatur, jam oppetierat anno 396, uti ex alia ad Heliodorum episcopum Hieronymi ipsius epistola ejusdem anni; quas omnes semper 0259C ex editione et Chronologia Vallarsii hic nominamus. Quomodo ergo cum hac epocharum diversitate conciliari potest episcopatus Bononiensis Eusebii nostri Aquileiensis, Chromatii fratris; ut unus omnino et idem Eusebius sit Aquileiensis, qui episcopus fuit Bononiensis?

Verum enimvero diversitas haec epocharum, tanta, ut nobis quidem videtur, non est, quae conjecturam clarissimi Florii nostri, quam amplexavimus, valeat labefactare, et nos a concepta pro eadem opinione dejicere. Ubi enim monumenta non adsunt, in incerto semper versamur, dum Christi annos assignare contendimus seu rebus seu hominibus priorum quinque et amplius saeculorum, ut notum est omnibus. Monumenta vero nulla profert Lambertinus in 0259D citato opere pro epochis sancto Eusebio Bononiensi attributis. Et interim haec ipsa annorum 370 et 400 absoluta, et, ut ita dicamus, rotunda, a Chronologis etiam accuratissimis facta signatio, absque ulla neutrubi alterius numeri additione seu imminutione, praejudicium facile ingerit incertitudinis habitae a Chronologis ipsis in hisce epochis assignandis. ((XVIII)) Monumenta autem nostra, quae habemus firmissima, minime vetant, quominus Eusebius Chromatii frater inaugurari potuerit episcopus Bononiensis post annum 473 indicatae Hieronymi epistolae ad Chromatium, Jovinum et Eusebium, aut etiam eodem ipso epistolae illius anno currente: et eadem monumenta nos monent, ut anno 396 vita jam functum 0260A Eusebium Chromatii fratrem existimemus. Quid igitur conjiciendum post haec?

Accuratior illa Chronologia, quam nominat Lambertinus, monumentis fortasse propriis atque invictissimis destituta, sollicita quidem fuerit in assignando saltem praeter propter episcopatus tempore Eusebii Bononiensis; quod tempus scilicet decurrerit inter annum Christi 370 et 400; quin strictim ac praecise asserere voluerit, eos ipsos esse vere ac proprie annos, tum initi ab ipso Bononiensis episcopatus, tum morte relicti. Et ecce, ni fallimur, brevi facilique modo, ac prorsus hisce rebus magna ex parte incertis consentaneo; ecce sublatam chronologicam difficultatem, quae fortasse in hoc negotio potissima est: ut propterea in Eusebio Bononiensi 0260B propensius agnoscamus Eusebium ipsum Chromatii nostri fratrem; quod profecto, si nobis Aquileiensibus perjucundum atque decorum, Bononiensibus ipsis gratissimum futurum sit; quibus haec gloria quoque novissime accesserit, ut non immerito credant episcopum suum, Eusebium nomine, quarto Ecclesiae saeculo sanctitate clarum, e clero prodiisse Aquileiensis Ecclesiae tantopere a divo Hieronymo laudato, et fratrem habuisse ipsius Ecclesiae episcopum Chromatium, cujus solum nomen pro laude plenissima est.

Interim ipsius Eusebii quoque nomen, quod Chromatii Aquileiensis episcopi frater gerebat, quidni Eusebiorum etiam familiam indicet, et eam quidem Aquileiensem, unde uterque oriundus? Aquileiensem 0260C patria Chromatium nostrum asseruit firmissime Fontaninus; nec ita procul ab illius sententia abiit De Rubeis, dum Romatinum eumdem aut Concordiensem facile fecit; quae duo tunc loca Aquileiensis erant episcopatus propria, et ab Aquileia urbe non ita longe posita. Postquam tamen duumviri illi de Chromatii patria scripserunt, ex feracissimis Aquileiae ruderibus monumenta aliquot, eaque praeclara, in apricum venere, quae Eusebianae cujusdam familiae, et absque dubio Aquileiensis, mentionem nunc primum faciunt, quaeque a viro clarissimo Angelo Maria Cortinovio, Utinensis hujus collegii Sancti-Pauli praeposito, nuper apud nos vita functo, et illustrata ((XIX)) et publici etiam juris facta fuerunt. Ipse vero ex his monumentis simul sumptis, sicuti Eusebiorum 0260D familiam quamdam, et illustrem quidem, Aquileiae exstitisse quarto et quinto Christi saeculo arguit, ita ad hanc eamdem familiam Chromatium nostrum, atque Eusebium fratres, aliquo saltem modo pertinuisse, non aegre suspicatur. Ab avis siquidem et patribus in filios et nepotes nomina tunc quoque propagabantur, quae veluti familiarum cognomina quaedam jam tunc constituebant: et Eusebius noster etsi post Chromatium a divo Hieronymo nominetur epistola 7 et 8 in editione Vallarsii, quia Chromatius tunc presbyter Aquileiensis, Eusebius vero diaconus tantum erat; Eusebius tamen natu major Chromatio fuisse videtur, ut ipse propterea Eusebianae familiae nomen obtineret, quia et anno Christi 381 in Aquileiensi 0261A concilio ipse jam episcopus erat Bononiensis, uti ex superius dictis conjicimus, dum Chromatius adhuc presbyter tantum esset Aquileiensis: et ante Chromatium ipse quoque excessit e vita uti ex eodem Hieronymo habemus epistola ibidem 60, num. 19, ad Heliodorum, quae, uti jam diximus, ad annum pertinet 496. Ex Eusebiana igitur Aquileiensi familia, et quidem in primis clara, uti eadem monumenta nos docent, Chromatium nostrum prodiisse facile credimus: unde non modica eidem laus accedit, quod originis claritatem vitae sanctimonia, doctrinae splendore, et virtutibus omnibus episcopo dignis, una cum Eusebio fratre, exornavit. Exstant typis edita a Cortinovio Eusebianae Aquileiensis familiae monumenta in Dissertatione sua Italice scripta, 0261B cui titulus: Sopra una Iscrizione Greca d'Aquileia, seu potius in praevia ejusdem Epistola nuncupatoria ad eminentissimum cardinalem Borgia, Bassano 1792; necnon in dissertatione altera, similiter Italice scripta, cui titulus: Sopra un Bassorilievo di Costanzo e Giuliano, quae locum habet in litterariis fasciculis, inscriptis: Memorie per servire alla Storia Letteraria e Civile. Venezia, presso Pasquali 1799. Marzo e Aprile, pag. 3 et sequentibus.

Aliud nunc nos urget, quod Chromatium ipsum, de quo scribimus, singillatim respicit: suntque Scripta, sive Opusculo ejus, quae nova hac editione donamus. Ac primo quidem: suntne genuinus fetus illius, quae sub ejus nomine edita fuerunt, et nunc denuo eduntur? Fatendum est cum Tillemontio, 0261C Ceilliero, aliisque, altum de Chromatii scriptis operibus quibuscumque esse silentium apud veteres, qui nobis data opera notitiam reliquerunt auctorum, seu aetatis suae, seu etiam praecedentium (XX) saeculorum; quique ipsorum Scripta indicarunt, sive omnibus nota, sive deperdita, vel latentia: neque dissimulari quidem potest, tunc tandem primo innotuisse litterariae reipublicae Chromatium nostrum aliquid scripto exaratum reliquisse, cum ex manuscripto quodam veteri Scripta illius Basileae prodierunt anno 1528 merito et opera Joannis Sichardi; licet Scriptorum horumce mentionem quamdam fecerit multo ante beatus Albinus Flaccus, seu Alcuinus abbas, in libello adversus Haeresim Felicis episcopi. Et Tillemontius quidem, Opere ac tomo supra citato 0261D pag. 539 editionis Venetae Pitterianae, necnon nota 2, pag. 653, etsi ingenue fateatur Scripta Chromatio nostro attributa digna esse celebritate nominis ipsius, neque Chromatium alterum notum esse, cui possint dignius assignari; subdit nihilominus, quod il serait à souhaiter qu'on eust des preuves plus fortes, qu'elles sont de lui, que n'est le titre des manuscrits qui les attribuent à Chromace evesque romain. Vim horum Tillemontii verborum intellexit Fontaninus noster; ac propterea totus fuit in Lucubratione de Chromatio, quam post Scripta seu Opuscula damus, ut modis omnibus confirmaret ea apprime convenire nomini, quod praeferunt, Chromatii nostri episcopi Aquileiensis; et ut objecta refelleret, quae ex silentio 0262A veterum, et Hieronymi praesertim, vellet quispiam urgere.

Nihilominus, seu viderit, seu non viderit, Fontanini nostri (satis caeteroquin etiam in Gallia noti scriptoris) momenta Ceillierus, in sua Histoire générale des auteurs sacrés et ecclésiastiques, tomo X, cap. 3, parum dissimilis a Tillemontio, ita scribit: Nous ne trouvons rien des écrits de saint Chromace duns aucun de ceux qui nous ont laissé des catalogues des écrivains ecclésiastiques. Il y a néanmoins quelques manuscrits où l'on trouve le nom de Chromace à la tète de trois discours que l'on a imprimés dans la Bibliothèque des Pères . . . . Ce qu'on peut dire de mieux, c'est que les écrits qui portent le nom de saint Chromace ne sont point indignes de lui, et que l'on ne connaît 0262B point d'évêque de ce nom à qui ils puissent être attribués avec plus de justice. En igitur a Ceilliero recoctum quod praebuerat Tillemontius; ut adhuc certum exploratumque, etiam juxta illum, non sit, Scripta illa, quae sub Chromatii nostri nomine circumferuntur, ipsius esse reapse; et hoc ea praesertim de causa, quod nulla eorum mentio in veterum catalogis habeatur.

Nos itaque Ceilliero quoque reponimus, quod Fontaninus super ((XXI)) Tillemontii animadversione exaratum reliquit; et silentibus etiam catalogis veterum, qui Scriptorum ecclesiasticorum opera recensuerunt, indubium et certum nihilominus esse tenemus, sanctum Chromatium nostrum Aquileiensem episcopum vere auctorem esse Scriptionum, 0262C quae sub ejus nomine editae habentur: quidquid sit de Romani episcopi titulo, quo a prima Basileensi editione insignita fuerunt, de quo titulo et Fontaninus ipse et De Rubeis abunde dixerunt, et nos quoque infra nonnihil addere proposuimus. Nihil aliud propterea inquirendum, nihil desiderandum ulterius; quasi silentibus veterum catalogis adhuc de Chromatii scriptis sub judice lis esset, et quasi catalogorum veterum defectui nulla alia critices regula ad veritatem agnoscendam suppleri potuerit, prout a Fontanino plene suppletum fuit. Catalogorum veterum auctoritatem in sinceritate Operum judicanda agnoverat acutissimus criticus Joannes Clericus in sua Arte Critica, parte III, sectione 2, cap. 3, num. 1, hunc sanciens aphorismum: «Scripta quorum nulla 0262D mentio in priscis catalogis, quae nec memorata sunt ab ullo scriptore sequentium proxime saeculorum, ut plurimum aut ficta judicanda sunt, aut minimum suspecta habenda.» Verum ecce quid idem ipse addiderit num. 15: «Quamvis aphorismi nostri auctoritas plerumque illibata maneat, non diffitebimur tamen egregios nobis aliquot superesse scriptores; quorum suppares, qui quidem supersint, nullam mentionem fecere.» Viro igitur critico persuasum fuit, non tanti semper esse ponderis veterum catalogos, ut, ipsis silentibus, aliis critices regulis inveniri veritas non possit in dijudicanda sinceritate operum, quae alicui auctori in manuscriptis codicibus tribuuntur. Exempla ibidem protulit 0263A Fontaninus auctorum et operum toti Ecclesiae notissimorum, de quibus apud criticos dubium nullum; quorum tamen nec Gennadius, nec Isidorus, neque alii nomenclatores exteri meminere. Clericus vero citato nuper loco, inter auctores Ecclesiasticos, addit etiam celebrem Athenagoram; cujus tamen et nomen et opera, ut ipse ait, Eusebio Hieronymoque ignota fuere.

Unum super hac re hic addere liceat, quod auctorum Ephemeridum litterariarum, etiam celebriorum, supinitatem quandoque et indiligentiam probet, non sine studiosorum incommodo, nec sine rei litterariae detrimento, cujus immo juvandae gratia sunt institutae. In percelebri Gallicae litteraturae diario, cui titulus Journal des Scavans, mense Martio 0263B anni 1745 datur synopsis seu compendium tomi decimi superius memorati operis ((XXII)) Remygii Ceillieri: in quo capite 3 agit ipse de sancto Chromatio episcopo Aquileiensi, deque Scriptis illius. En vero quid et quomodo scribat hujus diarii, seu potius articuli hujus diarii, auctor, de Ceillieri sui sententia super Chromatii nostri Scriptionibus. Dom Remy Ceillier se trouve encore ici en contradiction avec M. Fontanini. Ce sçavant dans l'ouvrage que nous venons de citer, et où il se montre fort jaloux de la gloire des écrivains d'Aquilée, attribue à S. Chromace dix-huit homélies sur S. Matthieu, et s'efforce de prouver que c'est sans fondement que M. de Tillemont, qui les a crues néanmoins d'un ancien, et sçavant auteur, révoque en doute qu'elles soient de saint Chromace. Dom 0263C Remy Ceillier au contraire, parmi dix-huit homélies n'en trouve que trois qu'on puisse donner à ce saint: encore montre-t-il qu'il est très incertain qu'il en soit l'Auteur. Ita diarii hujus Gallici, seu articuli hujus diarii, auctor. Verum quis ita scribere possit, qui accurate legerit et Fontaninum et Ceillierum ipsum; quique prae oculis saltem habuerit Scripta Chromatii, qualia exhibentur in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, ad quam Ceillierus respiciebat? Nequaquam si quidem somniavit Ceillierus ex decem et octo homiliis a Fontanino memoratis tres tantum seligere, quae genuinus fetus censeri possent sancti Chromatii: sed ne Fontanini quidem mentione facta, quem numquam fortasse novit in iis quae de Chromatio scripsit, neque homiliarum numero quem primus 0263D Fontaninus ipse proposuit indicato, omnia Chromatii scripta quae supersunt in tres tantummodo partes divisa, qualia nempe exstant in Bibliotheca Patrum Lugdunensi, Ceillierus recensuit; deque iis, prout ibidem exstant, quaeque totas duodeviginti homilias Fontanini constituunt, judicium suum protulit, quale superius attulimus, nulla prorsus facta alicujus horum scriptorum partis secretione. Sed haec obiter; et ne Ceillierum quisque, ex hac Gallici diarii infideli et prorsus inepta relatione, veluti in crimen vocare velit iniquioris critices in Chromatii nostri scripta quae habemus. Scire interim non inutile quoque judicamus, accuratissimos super hac re sane fuisse, et prorsus ad Ceillieri mentem scripsisse 0264A mense Novembri praecedentis anni 1744, Trevoltienses alterius notissimi ac praestantissimi operis litterarii conditores: cui titulus, Mémoires pour l'Histoire des Sciences et des beaux-arts: quorum synopsim, genuinam ac simplicem, Ceillieriani capitis de Chromatio Aquileiensi si prae oculis habuisset auctor praecitati articuli diarii Gallici, des Sçavans nuncupati, numquam fortasse mense Martio ((XXIII)) anni subsequentis 1745 tam longe et a rei veritate et a Ceillieri sensu abiisset.

Sed jam nunc de Scriptis sive Opusculis ipsis inquirendum; quid reapse sint, cur, et quo ordine, et qua occasione elucubrata a sancto Chromatio nostro? Vetustior horum scriptorum indicatio ea est, quam habet Beatus Flaccus Albinus, seu Alcuinus 0264B abbas, in libello adversus Haeresim Felicis episcopi, ubi omnia haec simul sumpta Chromatii scripta vocat Chromatii Libellum de octo Beatitudinibus. Hunc fortasse titulum gerebat manuscriptus codex Chromatii, quo Alcuinus abbas utebatur; licet aliud sit quod De octo Beatitudinibus apposite Chromatius scripsit, et aliud in quo locus continetur ab Alcuino relatus, inter alia Sanctorum Patrum testimonia, adversus Haeresim Felicis episcopi.

Prima horum scriptorum editio, quae, uti vidimus, Basileensis est anni 1528, in duas partes ea distribuit, et primam appellavit Dissertationem in V et VI caput Matthaei, licet in fine continenter habeat quod Chromatius scripsit etiam in caput tertium; alteram vero declamationem unice dixit in eodem genere. Horum 0264C titulorum editionis hujusce Basileensis obscuritatem saltem, ne dicamus etiam improprietatem, quis non videat? Quo prodierint ordine, quove titulo indicata fuerint Chromatii nostri scripta in Micropresbytico veterum quorumdam brevium Theologorum Martini Lipsii, Lovanii primum edito 1546, dein Basileae 1550, pag. 412, necnon inter Orthodoxographa Theologiae sacrosanctae Joannis Heroldi, Basileae 1555, tomo I, pag. 430, sicut etiam in Bibliotheca Homiliarum Laurentii Cumdii, Lugduni 1588, tomo II, pag. 1170 (quas Collectiones in Lucubratione sua eruditissima memorat Fontaninus, quasque nobis hodie, post nuperam maxime atque deplorandam et plusquam Vandalicam cladem tot bibliothecarum sacrorum coetuum regularium hujus civitatis suis sedibus 0264D exturbatorum, videre non licuit), asserere omnino non possumus. Vidimus tamen Monumenta saltem Sanctorum Patrum Orthodoxographa Joannis Grynaei, Basileae impressa anno 1569: ibique tomo II, pag. 1192, conspeximus Chromatii nostri Scripta, tributa in partes duas; quarum priorem constituit Sermo ille, qui etiam apud nos primum locum obtinet; titulumque satis proprium ibidem gerit. De octo nempe Beatitudinibus concio elegans, licet in superiori parte paginae declamationis quoque vox appareat, quam hic sermo a priori editione Sichardi habuerat; alteram vero constituunt ((XXIV)) Chromatii reliqua quae habemus, sub titulo: In quintum caput Matthaei, et in partem sexti, tractatus aliquot, eruditione 0265A pariter ac pietate insignes, quibus subjungitur, absque peculiari separatione, quod restat in caput tertium, sub simplici indicatione Fragmenti tractatus alterius, qui nondum totus in lucem prodiit; quamvis et hic quoque in superiori paginarum parte dissertationis vox addatur, a priori scilicet Sichardiana editione sumpta. In Bibliotheca Patrum Lugdunensi sancti Chromatii scripta exhibentur divisa in partes tres; quarum duae priores sub uno primum indicationis titulo nuncupantur, De octo Beatitudinibus conciones duae, deinde altera alium proprium gerit titulum, nempe, In quintum caput Matthaei et in partem sexti concio, eruditione pariter ac pietate insignis; etsi ambae in superiori paginarum parte inscribantur semper, De octo Beatitudinibus. Tertia vero dicitur, 0265B Tractatus in illud: Ego a te debeo baptizari, etc., Matth. III, 4, fragmentum. In novissima demum Bibliotheca Veterum Patrum, etc., Andreae Gallandii, melius quidem et accuratius quam umquam antea, licet nondum ad rem satis, haec scripta appellantur, Tractatus XVIII in sancti Matthaei Evangelium. Homilias duodeviginti dixerat pridem Fontaninus in Lucubratione sua de sancto Chromatio, quam infra damus.

Post hos varios titulos, quos hic indicare neque prorsus injucundum neque inutile judicavimus, ecce quid nobis reapse videantur esse Chromatii Scripta, quae recudimus. Tractatus, quem Gallandius primum dixit ex decem et octo quos primus ipse divisit, quemque nos quoque primo loco posuimus, etsi primum 0265C non dixerimus, est Tractatus singularis, seu Sermo aut Concio, et quidem reapse elegans, ut eam dixere Sixtus Senensis et Joannes Grynaeus, quae proprie appellari debet singulari titulo De octo Beatitudinibus, quaeque partem nullo modo constituit Tractatuum caeterorum. Haec certe habita fuit oretenus a sancto episcopo occasione alicujus mercatus, cujus causa adesset frequentia populi, ut ex ipsius lectione satis aperte colligitur. Nihil hoc scripto praeclarius inter ea sancti episcopi quae supersunt, sive orationis scopum intuearis, sive stylum, sive ingressum, progressum et exitum. Inter praeclariora quoque ejusdem aevi et ejusdem generis Patrum scripta merito haberi potest. Quid vero de reliquis sentiendum? Cum Tillemontio aliisque censemus, 0265D tractatus reliquos, qui in hac nostra editione non octodecim, sed septemdecim numerantur, nequicquam esse peculiares homilias, seu etiam tractatus distinctos, sed reliquia potius videri integri ((XXV)) Commentarii, quem Chromatius scripserit in Matthaeum. Censemus quoque Commentarium hunc scripsisse Chromatium, non in usum suae praedicationis ad populum, quemadmodum Tractatum seu Concionem de octo Beatitudinibus, sed in usum piae praesertim ac fructuosae fidelium lectionis. Id vero eruimus ex verbis ipsius, quae habet tractatu apud nos 5, alias 4, num. 2, ubi ita scribit: «Et multa similia quae praetermisimus, ne taedium legentibus faceremus.» Hoc, quod sciamus, ab aliis qui de 0266A Chromatio scripserunt perpensum non fuit. Quidni clarius mentem suam aperuerit super hac re Sanctus Episcopus in exordio Commentarii sui, quod cum aliis ejusdem partibus desideramus?

Si licet vero etiam occasionem divinare, qua fortasse ductus fuit sanctus Chromatius ad hoc lectionis pabulum suo populo accurandum, non aliam fuisse dixerim, quam eam, quae illum impulit ad cogendum Rufinum quoque Aquileiensem, presbyterum suum, ut Graecam Eusebii Historiam ecclesiasticam Latinis litteris donaret. Alarici nempe irruptio in Italiam per Aquileiensium fines, anno Christi 400, agros, armenta, viros longe lateque vastavit, ut Rufinus ipse praefatur ad Chromatium in Eusebii latinam a se factam Historiam, populisque a Deo Sancto Episcopo 0266B commissis ferale exitium minitabatur. Ut igitur remedium aliquod afflictae plebi conquireret, per quod aegrae mentes, ut idem subdit, ab ingruentis mali contagione subtractae, melioribus occupatae studiis tenerentur, Rufino presbytero suo injunxit, ut ecclesiasticam Eusebii Historiam e Graeco in Latinum sermonem verteret; cujus lectione animus audientium vinctus, dum notitiam rerum gestarum avidius petit, oblivionem quodammodo malorum quae gererentur acciperet. Quidni igitur ad hunc eumdem finem operam quoque suam, pro ea doctrinae ac sanctitatis laude qua excellebat, conferre voluerit sanctus praesul Chromatius; ideoque opus episcopo dignum susceperit, Commentarium nempe in sancti Matthaei Evangelium, quem legendum fidelibus eo potissimum tempore traderet: 0266C atque ea maxime causa, quod ejusmodi operibus minime tunc Latina saltem Ecclesia abundaret?

Caeterum, etsi anno Christi quadringentesimo Latinis explanationibus Evangelii non abundarent Christi fideles in Occidentis partibus constituti; quorum fortasse plerisque vix notae tunc forent vel ipsae Hilarii Pictaviensis in Matthaeum, et Ambrosii Mediolanensis commentationes in Lucam: hic certe meminisse juvat, Aquileiensem quoque Ecclesiam jam tunc habuisse Commentarios in Evangelia, opus Fortunatiani, ejusdem Ecclesiae ante ((XXVI)) sanctum Valerianum episcopi; quos sibi in Orientem mitti a Paulo Concordiensi postulaverat, margaritam de Evangelio eosdem appellans, sanctus Hieronymus Epistola 0266D 10, num. 3, in editione Vallarsii, quae ad annum spectat 373; quorumque meminit ipse sanctus doctor de Viris illustribus capite 97, asserens Fortunatianum scripsisse Commentarios in Evangelia, titulis ordinatis, sed brevi et rustico sermone, seu, ut alias, breves rustico sermone; quique jamdiu interierunt. Male quidem vulgo audit Fortunatianus, Ariani dogmatis, et Liberii Romani pontificis fractae constantiae accusatus: sed eum ab utriusque impacti criminis labe jam egregie purgatum a clarissimo Fontanino Historiae Litterariae Aquileiensis libro III capite 2, novissime repurgavit defenditque luculenter eruditissimus Zaccaria in Dissertatione, de commentitio Liberii lapsu, quae est 7 Tomi I suarum Dissertationum Latinarum 0267A de Rebus ad historiam atque antiquitates ecclesiae pertinentibus, Fulginiae 1781; necnon eodem etiam tempore diligentissimus aeque ac laboriosissimus noster Joannes Petrus a Stua peculiari dissertatione Italice scripta, Se Fortunaziano vescovo d'Aquileja sia da noverarsi tra gli Ariani, o no, et typis edita anno 1782 in Calogeriana, seu potius Mandelliana Nuova Raccolta d' opusculi scientifici e filologici, tomo XXXVII. Nihil igitur optatius Aquileiensibus suis praestare tunc temporis potuisset Chromatius, quam Evangelicum Commentarium a seipso concinnatum eisdem tradere; ut in eodem ipsi sese utiliter exercerent doctrinae ac pietatis argumento, quod sibi jam esset quodammodo familiare; et in quo nihilominus ob veteris Scripti brevitatem, indisertamque 0267B dicendi rationem, uberiori ac nitida oratione cuperent erudiri.

Id vero nos admonet, ut facile consectare possimus, sanctum Chromatium nostrum Commentarium suum non modo inchoasse ab ipso Evangelii Matthaei exordio, et absque ullo hiatu perduxisse usque ad locum capitis sexti, ubi desinit tractatus noster decimus septimus; sed ultra quoque fuisse progressum, et integrum reapse Matthaei Evangelium Commentario suo illustratum dedisse, quod etiam Tillemontius post Sixtum Senensem aliosque sensit. Eadem enim ratio quae suadet, illum procul dubio Commentarium inchoasse ab ipso Evangeli exordio, et perduxisse usque ad locum ubi nunc desinit praedictus tractatus apud nos decimus septimus; eadem 0267C ipsa nos urget, ut censeamus Sanctum Episcopum opus suum minime imperfectum reliquisse; praesertim vero cum necessitas plebis informandae atque ((XXVII)) in tot adversis erigendae instaret, et tempus praeterea illi defuisse non videatur ad opus perficiendum quod inchoaverat, etiamsi illum operi manum posuisse dixerimus anno tantum 400, quo Alaricus in Italiam irrupit. Cur vero integer Commentarius ad nos usque non venerit, non est quid dicamus; cum tot alia sanctorum Patrum aliorumque auctorum veterum opera ad nos pervenerint mutila; cumque notiora sint, quam ut hic explicari mereantur, fata durissima quae post Chromatium subiit Aquileia, totusque Aquileiensis ager, unde fortasse integra evadere Chromatii scripta non potuerunt, sicuti neque 0267D tot alia quae procul dubio reliquerunt caeteri praesules qui eum praecesserunt, quique secuti sunt.

Sed quid de doxologiis, seu glorificationibus, quae in fine homiliarum sive tractatuum singulorum leguntur? Inde nimirum, Fontaninus praesertim, necnon etiam De Rubeis, eruere conati sunt, veri nominis homilias has esse reapse, seu in unum opus conflatas, seu ex opere jam exstante dissectas, et ad praedicationis usum aptatas. Neutrum nobis arridet, qui jam professi sumus reliquia haec nobis videri integri in Matthaeum Commentarii, quem data opera sanctus Chromatius scripserit, ut a fidelibus legeretur. Nihil vero doxologiae nos movent frequentius repetitae in fine cujuscumque tractatus, seu homiliae: uti 0268A exempligratia: unigenitus Dei Filius, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen; aut: per Christum Dominum nostrum, qui est benedictus in saecula; sive simpliciter: per Christum Dominum nostrum; aut etiam: cui laus et gloria, in saecula saeculorum. Amen; seu demum productior illa: cui est honor, laus, et gloria, una cum Spiritu sancto, ante omnia saecula, et nunc et semper et in saecula saeculorum. Amen. Neque enim homiliae, seu tractatus complementum aut conclusionem doxologias hujusmodi apud Chromatium nostrum esse putamus. In Scripturis namque eruditissimus Sanctus Episcopus noverat procul dubio quam saepe hujusmodi doxologiis utatur in epistolis suis sanctus apostolus Paulus, necnon etiam Petrus, et uterque sane in epistolarum decursu, veluti ad animae effusionem erga 0268B Deum omnium Creatorem et erga Dominum Jesum Christum Salvatorem nostrum: quin signum sint ullius complementi, seu Epistolarum, seu etiam non semel peculiaris cujusque rei, de qua tunc in Epistola ageretur. Hinc legimus Rom. I, 25: Et servierunt creaturae potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula. Amen; quin Apostolus ibidem, non modo epistolam, sed neque sermonem ((XXVIII)) suum claudat de inani veterum philosophorum sapientia, de qua agebat. Similiter Rom. IX, 5, habemus: Quorum Patres, et ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Amen; quin pariter aut epistolam, aut sermonem suum concludat de promissionibus Abrahae factis, de quibus ibidem loquitur. Aliam doxologiam videas Rom. XI, 0268C 36, ubi certe, etsi desinat materia de qua ibidem agit, minime desinit Epistola. Aliam similiter II Cor. XI, 31, ubi neque Epistola desinit, neque materia. Alias demum, quas indicasse sufficiat, I Tim. VI, 16; II Tim. IV, 18; Gal. I, 4; I Petr. IV, 11.

Quid aliud igitur videri possunt doxologiae quoque a Chromatio usurpatae in Commentario suo, quem pro lectionis usu exaravit, nisi quaedam animi sui et ferventissimae charitatis effusiones inter scribendum prolatae, ad Dei et Domini nostri Jesu Christi laudem, prout apostoli Petrus et Paulus in suis Epistolis factitarunt? Et alia quidem exempla non desunt hujusmodi doxologiarum, etiam ante finem seu epistolarum, seu tractatuum, seu sermonum, in veterum Patrum operibus; ut eas propterea facile intelligas sanctorum 0268D eorumdum virorum animi inter scribendum effusiones, non vero locutionis aut scriptionis simpliciter conclusiones. Adeatur tantummodo epistola 1 sancti papae Clementis ad Corinthios; et ibidem doxologiae frequentes praesto erunt in toto illius prolixae epistolae cursu, nimirum num. 20, 22, 38, 43, 50, praeter alias duas in exitu epistolae, num. 58 et 59. Apud Patres Apostolicos Cotelerii, ubi volumine I prostat haec epistola sancti pontificis, videas quoque eruditam notationem quae rem hanc illustrat, et ibidem exstat sub num. 4, pag. 161, editionis Amstelodamensis 1724.

Sed aliam hujusmodi doxologiarum usus rationem, quam conjectando arguimus, in Chromatio nostro 0269A afferre praestat, quae priorem tamen non excludit. Cum pro pia fidelium lectione, ut antea dictum confirmatumque fuit, Commentarium suum in Evangelium sancti Matthaei scripserit Sanctus Episcopus; quidni doxologias hic atque illic posuerit, veluti ad lectorem quoque admonendum, ut ad singulas, aut pausam faceret, aut etiam finem pro ea vice lectioni daret, ne, nimia lectione gravatus, lectionis fructum amitteret? Et sane doxologiae a Chromatio usurpatae ita sunt dispositae, ut unam inter et alteram lectio sufficiens habeatur, et ut earum nulla ordinem sermonis intercipiat, aut materiam scindat. Quinimmo ne materia quodammodo scinderetur, ((XXIX)) duplo et amplius longiores, absque ulla intermedia doxologia, fecit partes duas in reliquiis quae habemus 0269B Commentarii sui; priorem nempe, quae tertium tractatum nostrum constituit, ubi de octo Beatitudinibus juxta ordinem sacri textus sermo est, quam doxologia profecto clausit, sed nulla interjecta voluit separare; alteram vero, qua tractatus noster decimus quartus constat, qui est praeclara expositio Dominicae Orationis, quique doxologia quidem, sicut et caeteri, terminatur, sed nulla prorsus interjicitur.

Verum doxologiae ipsae a Chromatio usurpatae aliquam nostram animadversionem requirunt. Earum aliae Deum respiciunt, nulla Personarum facta peculiari mentione, ut illa tractatus 13: perveniens ad Deum qui orantis precem audire consuevit, qui est benedictus in saecula. Amen. Aliae diriguntur ad Christum 0269C Dominum Salvatorem nostrum, velut illa tractatus 12: ante Dominum ac Salvatorem nostrum, qui est benedictus in saecula. Amen. Aliae demum et Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum distincte nominant: uti ea tractatus 2: et donis sancti Spiritus munerandi: per quem est Patri, et Filio laus et gloria in saecula saeculorum. Amen; et alia quoque tractatus 14: aperte Dominus (Jesus Christus) manifestat: cui est honor laus et gloria, una cum Spiritu sancto, ante omnia saecula, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. Quid igitur sibi vult haec doxologiarum diversitas, in sancto Chromatio, atque in una eademque ipsius scriptione? Fortasse non abs re fuerit conjicere, id consulto factum a sancto Praesule, ut fideles ab eodem discerent varias 0269D glorificationis formulas, quibus etiam ipsi in communi sermone uterentur, cum maxime de rebus divinis colloquerentur. Id etiam ab eo factum fuisse non immerito arbitramur, ut modo fidem profiteretur unicae deitatis contra stultitiam paganorum, quibus circumdati adhuc tunc erant Christi fideles; modo Divinitatis Filii adversus haereticos Arianos, qui tunc fidem Catholicam oppugnare non cessabant; modo trinitatis Personarum adversus Sabellianos, quorum errores nondum eo tempore prorsus obsoleverant: modo demum Divinitatis etiam Spiritus sancti contra aetate sua exortos, atque a Constantinopolitano generali concilio damnatos, anno 381, haereticos Macedonianos.

0270A Quod autem ad hosce postremos spectat, pergratum est nobis hic meminisse viri omnigena eruditione clarissimi, Stephani Antonii Morcelli; qui in quadam ex eruditissimis notationibus ((XXX)) suis ad sancti Gregorii Agrigentini Explanationem super Ecclesiaste a se G. et L. Venetis typis editam pag. 42, sermonem habens de clausulis, seu doxologiis, quibus veteres Patres epistolas suas ac caetera scripta concludere solebant, vix aliter, inquit, id eos fecisse, quam una Jesu Christi invocatione; raro facta mentione Patris, et rarius Spiritus sancti. «At ex quo (ita prosequitur) ex quo Macedonius haeresiarches delirare coepit, et pravam impiamque illam de Spiritu sancto doctrinam spargere institit; reclamantibus ubique sanctis episcopis, in consuetudinem 0270B paulatim venit, ut catholicae professionis instar libros quisque suos et orationes homiliasque trium divinarum Personarum appellatione concluderet.» In exemplum deinde affert clausulas sanctorum Graecorum Patrum Athanasii, Cyrilli Hierosolymitani, Gregorii Nazianzeni, et Basilii; ac demum concludit: «jam his similes clausulas passim leges apud caeteros Patres, qui hos consecuti sunt.» En igitur, inter hos caeteros, etiam Chromatium Aquileiensem qui fortasse eadem mente, et certe eadem ac illi fide, bis in doxologiis fragmentorum, quae supersunt, Commentarii sui in Matthaeum, Spiritus sancti meminit. Atque haec de Chromatii scriptis, seu opusculis generatim.

Peculiaria nunc quaedam enucleanda veniunt, quae 0270C appendicis loco haberi poterunt, ad ea praesertim quae Fontaninus atque De Rubeis in suis Lucubrationibus exhibuerunt. Atque, ne multis Lectorem moremur, ecce in primis Ceillierum, qui in Chromatio rem animadvertit a Tillemontio praetermissam, sicut etiam a Fontanino aliisque minime indicatam: dignam tamen quae in auctore tanti ponderis, quarti nimirum saeculi desinentis, Hieronymi amico, et divinarum Scripturarum studiosissimo, recenseatur. Il cite, ait Ceillierus, l' Histoire de Judith, sans marquer aucun doute sur l'authenticité du livre où elle est rapportée. Ita namque scribit sanctus Chromatius tractatu 15, num. 2: «Nam sanctissima Judith, cum magno moerore pro populo esset afflicta, post solemnitatem triduani jejunii, capite uncto et lota facie, 0270D ita internae afflictionis tristitiam texit, ut simulato gaudio laetari hostibus videretur, etc.» Porro non unum tantummodo, sed tria hic animadvertenda veniunt in Chromatii verbis, quae adversus praesertim heterodoxorum placita faciunt; nimirum celeberrimae illius viduae sanctitudo praedicata, veritas illius historiae asserta, et divina auctoritas libri Judith, qui ab haereticis inter apocryphos ponitur, dum in catholica Ecclesia libris canonicis annumeratur. Quidquid disputent theologi atque ((XXXI)) interpretes, etiam inter Catholicos, de verborum et actuum honestate, quibus herois illa foemina usa fuit ut conceptum opus perficeret; quidquid insuper de rei gestae veritate, num scilicet commentum sit atque 0271A parabola, pie quidem, sed sero etiam excogitata, ad erigendum Judaici populi animum in tribulationibus, puta Antiochi tempore, perferendis, an potius vera ac genuina prodigiosi eventus enarratio (prout communiter a Catholicis habetur) , quocumque tandem in loco Judaicae historiae collocanda sit: hoc profecto Chromatii nostri testimonium ad asserendam hujus Judithae libri divinitatem merito accenseri poterit tot aliis sanctorum Patrum scriptorumque veterum testimoniis, quibus hactenus hujus libri deuterocanonici divinitas adversus haereticos a catholicis theologis vindicata fuit.

Post Judithae mentionem, illico etiam Estherem Chromatius nominat, dicens: «Similiter Hesther sanctissima, dum lota facie et capite uncto, post triduanum 0271B jejunium intelligi a rege potuit, Aman illum populi sui inimicum nequissimum interemit.» Hunc Estheris librum canonicis ascribunt etiam heterodoxi; septem tamen exceptis postremis capitibus Vulgatae nostrae, a versiculo quarto capitis decimi. Estheris nihilominus historiam hoc Divino Libro comprehensam Lutheranorum quidam atque Anabaptistae, ut scribit vir clarissimus Joannes Franciscus Marchinius De divinitate et canonicitate sacrorum Bibliorum, parte II, articulo 9, tragoediam asserunt, et parabolicam commentationem dignitate carentem. En itaque Chromatium Aquileiensem, qui divinitatem simul hujus libri, et veritatem Estheris historiae agnoscit; ut proinde numerum etiam augeat eorum qui, praeter libri canonicitatem, veritatem quoque hujus 0271C historiae post Synagogam a primis Ecclesiae saeculis agnoverunt. Sed quid de septem postremis capitibus hujus libri, quae odioso additamentorum vocabulo ab haereticis appellantur, quaeque ab eisdem inter apocrypha scripta numerantur? Ex allatis Chromatii verbis non immerito deprehendimus, haec quoque postrema capita, seu additamenta, ipsum agnovisse ceu ejusdem Estheris libri partem, ac proinde ejusdem Divinae cum capitibus prioribus auctoritatis. Quod enim ait, lota facie et capite uncto, potuisse Estherem a rege intelligi, minime eruere poterat ex primis novem aut decem illius libri capitibus, ubi nihil omnino de istius modi faciei et capitis praeparatione; sed eruit procul dubio ex additamentis ipsis quae respuunt heterodoxi, nimirum ex capite XIV Vulgatae 0271D nostrae, ubi versu 2 legitur, quod, audito Esther Judaicae ((XXXII)) nationis periculo, et volens ad Dominum orationes suas fundere pro salute ipsius, cum deposuisset humilitatis causa vestes regias . . . . , pro unguentis variis, cinere et stercore implevit caput; unde sponte sequitur, quod cum die tertia, post fusas ad Dominum preces, aditura esset regem, ut eum pro populo deprecaretur, ideoque regalibus iterum induta esset vestimentis, prout in textu, capite V, 1, faciem primum laverit suam sordibus ex capite decidentibus inquinatam, et caput ipsum, excusso cinere et stercore, unguentis variis de more delibuerit, prout accedentem ad regis solium reginam decebat.

Quae de Judithae atque Estheris libris in Chromatio 0272A animadvertimus, monent nos ut de duobus aliis nonnihil dicamus, qui aeque pro Canonicis ab haereticis non habentur, de Libris nempe Sapientiae, atque Ecclesiastici. Sapientiae liber a Chromatio nostro semel tantum, in scriptis quae de eodem supersunt, citatur, nimirum tractatu 10, num. 2; citatur tamen veluti auctoritatis divinae et Scripturae sacrae partem constituens: ait enim: «Perjurium et mendacium, divini judicii poena damnatur, dicente Scriptura: Os quod mentitur, occidit animam;» quod scilicet legitur Sap. I, 11. Liber vero Ecclesiastici, non semel tantum aut iterum, sed saepissime ab eodem Chromatio in scriptis quae habemus affertur, semperque divinae auctoritatis censetur; ut verba illius verba Domini quandoque dicantur, quandoque etiam Spiritus sancti, 0272B ut videre est tractatu 3, num. 5, tractatu 6, num. 2, alibique frequenter. Adeo verum est quod Marchinius in opere supra citato parte II, articulo 16, de libro Ecclesiastici asserebat; quod inter deuterocanonicos «certe nullus est Scripturae sacrae liber, cujus auctoritati Patres suffragentur magis, tametsi publico decreto Ecclesia universa nondum eam sanxisset.» Verum quidem est Chromatium nostrum existimasse librum Ecclesiastici auctorem habuisse Salomonem, ut ipse frequenter scribit dum ejusdem libri loca commemorat. Hujus vero sententiae alii quoque Sanctorum Patrum fuerunt: nisi potius dicamus, et Chromatium ipsum, et reliquos qui eodem modo scripserunt Patres, ideo Ecclesiastici librum Salomonis dixisse, quia Libri illius auctor Salomonem 0272C est imitatus, et quia in Ecclesiastico nonnulla quoque leguntur, quae Salomon ipse in suis, Proverbiorum praesertim atque Ecclesiastes libris, jam pridem docuerat.

Ad alia nunc progrediamur, eodem, qui prius, Ceilliero ductore. De sancto Joanne Baptista loquens sanctus Chromatius ((XXXIII)) tractatu 1, num. 3, haec habet: «Et baptizavit quidem Joannes Dominum ac Salvatorem nostrum, sed potius ille baptizatus a Christo est: quia ille aquas sanctificavit, hic aquis sanctificatus est; ille gratiam donavit, hic accepit; hic peccata deposuit, ille remisit . . . . Joannes baptismo egebat, quia sine peccato esse non poterat.» Duo hic, aut etiam tria in Chromatii verbis notanda veniunt: sanctum Joannem Baptistam a Christo Domino, 0272D juxta Chromatium, baptizatum fuisse; eumdemque baptismo reapse indiguisse, quia sine peccato esse non poterat; sive hoc de peccato originis asserere voluerit, sive de peccato aliquo actuali quo Praecursor etiam Domini obstrictus esse potuerit. Singula videamus.

Sanctum Joannem Baptistam a Christo Domino baptizatum fuisse, aperte asserunt inter Patres Graecos sanctus Gregorius Nazianzenus Oratione 39, pag. 633, edit. Paris. 1609, et inter Latinos sanctus Augustinus Sermone 293, § 12, edit. Maurinorum. Negant tamen, aut saltem dubitant, sanctus Joannes Chrysostomus in Matthaeum homilia 12, sanctus Hieronymus in caput II ejusdem Matthaei, sanctus 0273A Maximus Taurinensis homilia 31, quae est de Baptismo Christi, 3, pag. 92, novissimae editionis Romanae, aliique. Res est, quae in utramque partem absque piaculo disputari potest; licet probabilius fortasse videatur, necnon Evangelico textui conformius, ipsum quoque Baptistam a Christo Domino baptizatum fuisse statim ac ipse eumdem baptizaverat; uti maxime ex illis verbis ejusdem Domini ad Baptistam, sine modo, Matthaei III, 15, quibus responderat ad Baptistam ipsum dicentem, Ego a te debeo baptizari; uti, inquam, ex verbis illis nonnulli Interpretum deprehendunt. Partis interim affirmativae, de baptismate a Joanne suscepto a Christo Domino, post Nazianzenum atque Augustinum, assertorem habemus etiam Chromatium nostrum: 0273B quod dixisse sufficiat.

At quomodo indigebat sanctus Joannes baptismate, quia sine peccato esse non poterat, ut ait Chromatius? Aliud namque est baptizatum Joannem fuisse; et aliud baptismo indignisse. Lex baptismi christiani nondum tunc lata fuerat: quinimmo, antequam lex hujusmodi a Christo diceretur, Baptista jam martyr excesserat. A peccato vero originis omnes tunc Judaei, seu per parentum fidem in Venturum, seu etiam per circumcisionem, mundabantur: unde altero saltem ex his modis mundatum jam diu fuisse Baptistam ab originali labe, quam in conceptione contraxerat, nemo negaverit. Quamquam, quis etiam dixerit his eisdem ((XXXIV)) indiguisse veteribus modis Joannem Baptistam ut a labe originis mundaretur, cum Spiritu sancto 0273C repletus fuerit adhuc ex utero matris suae, uti Angelus Gabriel Zachariae Patri praenunciavit, Lucae I, 15?

Nonnulli quidem sanctorum Patrum dubitare visi sunt, num ea sanctificationis gratia qua in utero cumulatus fuit Joannes, regenerationis etiam fuerit; qua nimirum absterso originis vitio renatus in Christo sit, qui in Adam carnalis conceptionis lege mortuus erat. Inter hos est sanctus Augustinus in epistola ad Dardanum, 187, al. 57, num. 31 et 32, necnon sanctus Bernardus epistola 174, quae est ad canonicos Lugdunenses, cujus etiam verba referre libet. «Certissime, inquit, Spiritus sanctus, quem replevit, sanctificavit. Caeterum quatenus adversus originale peccatum haec ipsa sanctificatio valuerit, sive pro isto (sancto Joanne), sive pro Jeremia, sive quis 0273D alius simili praeventus est gratia, non temere dixerim. Sanctificatos tamen non dubitaverim dicere, quos Deus sanctificavit, et cum eadem sanctificatione prodiisse ex utero, quam acceperunt in utero: nec reatum, quem in conceptione traxerunt, valuisse ullatenus horum natali jam donatam praepedire, seu praeripere benedictionem. Attamen quis dicat: Spiritu Sancto repletum manere adhuc filium nihilominus irae, et si mori in utero contigisset, cum hac plenitudine Spiritus poenas luiturum damnationis? Durum est. Minime tamen ausim, hinc quidpiam mea sententia definire.» Haec sanctus Bernardus.

Plurimi nihilominus sanctorum Patrum adeo praeclare de Joannis Baptistae sanctificatione in utero 0274A matris loquuntur, ut dubium nullum relinquant, quin tali sanctitate tunc idem fuerit perfusus, quae omni antiquae praevaricationis labe protinus ipsum mundaverit. «Sancta erat anima Beati Joannis; et adhuc in matris utero clausa, venturaque in mundum, quasi per experientiae sensum sciebat quae Israel ignorabat:» ita Origenes, homilia 10 in Lucam: «Joannes . . . . ille divina gratia adhuc in utero matris impletus:» ita sanctus Cyprianus epistola 73, ad Jubaianum, prope finem. Concinit sanctus Athanasius sermone 4, contra Arianos, sanctus Cyrillus Hierosolymitanus catechesi 3, sanctus Ambrosius libro II in Lucam, sanctus Maximus Taurinensis sermone 56, in natali sancti Joannis 5, pag. 554, praecitatae editionis, sanctus Gregorius Magnus Moratium libro 0274B III, cap. 5. Omnium vero sanctorum Patrum sensum de Joannis sanctificatione in utero matris magnificentissime expressit ((XXXV)) beatus Petrus Damianus sermone 1, de sancto Joanne Baptista, ita loquens: «Neminem umquam mortalium intra materna viscera sanctificatum legimus, praeter Joannem Baptistam et Jeremiam. Sed longe minor Jeremiae sanctificatio, quam Joannis. Ille quidem in utero matris sanctificatus est, hic repletus Spiritu Sancto fuisse cognoscitur. Multo quippe excellentius est Spiritu sancto repleri, quam sanctificari. Ibi enim sanctificatio emundationem, hic repletio inundationem signat. Denique et Apostoli, qui manibus suis tractaverunt de verbo vitae, cum Spiritum sanctum accepissent de Salvatoris afflatu, vix quinquagesimo 0274C a Resurrectionis die ad illum gradum potuerunt pervenire, ut diceretur de eis: Repleti sunt omnes Spiritu sancto. Et licet Spiritus sanctus largiori tunc munere credentium corda repleverit; hoc tamen Joannes legitur in utero assecutus, quod Apostolica celsitudo tandem longiori permissione potuit obtinere.» Ita sanctus Petrus Damianus. Peccato itaque originis, quo mundabantur Hebraei, seu per fidem parentum in Venturum, seu per circumcisionem (quae duo Joanni minime defuerunt), per sanctificationem praecipue in utero matris acceptam, infectus ipse esse non poterat cum a Christo Domino esset baptizandus, ut hac de causa eo baptismate indigeret: certissime enim constat, non posse quemquam sanctitate donari, simulque originali peccato teneri: 0274D Dei per gratiam amicum fieri, simulque per originale peccatum, irae filium remanere; divinae naturae participem fieri, simulque diabolo mancipari. Haec fusius apud virum clarissimum Jacobum Hyacintum Serry, Exercitationes, etc., de Christo ejusque Virgine Matre, exercitatione 28, num. 10 et 11, unde nonnulla eorum, quae diximus, mutuati sumus. Hinc si Chromatius noster Joannem Baptistam aiebat indiguisse baptismate, quia sine peccato esse non poterat; hoc illum nequaquam dixisse fatendum est, quia Baptistam originali macula adhuc crederet inquinatum; sed potius quia, ut homo, sine aliqua actualis culpae labe non erat.

Neque hoc quidem sanctitati tanti viri adversatur, 0275A neque pugnat cum plenitudine illa sancti Spiritus, quam in utero matris accepit. «Excepto quippe baptismatis munere (aiebat sanctus Augustinus in Enchiridio De Fide, Spe, et Charitate, cap. 64) , quod contra originale peccatum donatum est . . . . hac excepta magna indulgentia, unde incipit hominis renovatio, in qua solvitur omnis reatus et ingeneratus et additus: ipsa etiam vita caeterae jam ratione utentis aetatis, quantalibet praepolleat ((XXXVI)) fecunditate justitiae, sine peccatorum remissione non agitur. Quoniam filii Dei quamdiu mortaliter vivunt, cum morte confligunt. Et quamvis de illis sit veraciter dictum, Quotquot Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei: sic tamen Spiritu Dei excitantur, et tamquam filii Dei proficiunt ad Deum, ut etiam spiritu suo, maxime 0275B aggravante corruptibili corpore, tamquam filii hominum quibusdam humanis motibus deficiant ad seipsos, et ideo peccent.» Ego itaque a te debeo baptizari, aiebat vir sanctissimus Joannes ad Jesum venientem ad se, ut ipsius baptisma susciperet: Ego a te debeo baptizari. «Ille autem (subdit idem sanctus Augustinus in superius citato sermone 293, num. 12), ille autem quare diceret, Ego a te debeo baptizari, mundus ab omni penitus noxa, si non in eo erat quod sanaretur, si non in eo erat quod mundaretur? . . . . Ego a te, inquit, debeo baptizari: opus est mihi, necessarium est mihi. Et hoc illi ibi praestitum est.» Atque haec eadem verba sancti Praecursoris exponens clarissimus Estius, ita scribebat: « Ego a te debeo baptizari, id est ablui, mundari a 0275C peccatis. Ex quo bene colligitur, Joannem Baptistam non fuisse sine venialibus peccatis, juxta illud alterius Joannis I, capite I: Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est. Unde et Augustinus Joannem vult comprehendi inter eos justos, qui non vivunt sine peccatis.» En igitur quid sibi velit Chromatius noster, dum asserit sanctum Joannem Baptistam indiguisse baptismate Christi, quia sine peccato esse non poterat. Plura qui forte cupiat super hac re, adeat, de sancto Joanne Baptista deque rebus ad eum pertinentibus, scriptores tum catholicos, tum externos, quos indicat bene multos pro amplissima eruditione sua clarissimus Paulus Maria Paciaudius in praeloquio ad suas De cultu sancti Joannis Baptistae 0275D Antiquitates Christianas, Romae 1755, pag. 2 et 3.

Aliud, et quidem laetissimum, atque aedificationis plenum argumentum, Ceilliero duce, nobis praebet Chromatius in ea Commentarii sui parte, in qua Dominicam Orationem disertissime atque piissime exponit, tractatu videlicet in hac nostra editione 14, num. 5, ubi de pane nostro quotidiano disserit. Facta nempe distinctione duplicis modi, quo verba illa Dominicae Orationis, Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, intelligenda sunt, habitoque sermone de pane quotidiano litteraliter accepto, et ad praesentem vitam sustentandam necessario: en quomodo se convertit ad sensum spiritualem illorum verborum, ((XXXVII)) unde praeclaram quoque eruimus disciplinam, 0276A quae tunc in Aquileiensi ipsa Ecclesia vigebat, frequentissimae nimirum, immo etiam quotidianae fidelium communionis; a qua, proh dolor! tam longe absumus hodie non sine rei christianae dedecore, et vitae spiritualis detrimento. «Hoc autem, inquit, spiritaliter nobis praeceptum esse debemus advertere, ut panem quotidianum petamus: id est panem illum coelestem et spiritalem, quem quotidie ad medelam animae, et spem aeternae salutis accipimus, de quo ait Dominus in Evangelio: Panis coelestis, caro mea est, quam ego dabo pro mundi hujus vita. Et hunc ergo panem quotidie postulare jubemur: id est, ut praestante Domini misericordia, quotidie panem accipere corporis Domini mereamur. Ait enim sanctus Apostolus: Probet autem se ipsum homo, et sic de pane 0276B Domini manducet, et de calice bibat. Et iterum: Qui manducat panem Domini indigne, et calicem bibit, reus erit corporis et sanguinis Domini. Unde non immerito semper orare debemus, ut hunc panem coelestem quotidie mereamur accipere: ne aliquo interveniente peccato, a corpore Domini separemur.» Ita sanctus Chromatius.

Quotidianam, aut certe frequentissimam, corporis Domini sumptionem in more positam novimus apud fideles priorum Ecclesiae saeculorum. Rerum liturgicarum, et ecclesiasticae disciplinae scriptores ex Graecis atque ex Latinis Patribus multa congerunt testimonia, quae morem hunc praestantissimum tum in Orientali tum in Occidentali Ecclesia vigentem confirmant; maxime vero, quoad Italiam, in Ecclesia 0276C Romana, atque in Mediolanensi. Nemo vero unus, quod sciamus, quidquam protulit de Ecclesia Aquileiensi, Mediolanensi proxima, eidemque, ac caeteris omnibus Occidentis, antiquitate atque celebritate minime secunda. Ecce nunc itaque Chromatium nostrum, qui veluti testis novus accedit hujus sanctissimae veterum saeculorum in Occidente disciplinae; quique morem simul Ecclesiae suae (hoc est Ecclesiae Matris nostrae) nobis tradit, quarti nimirum jam labentis, et quinti ineuntis saeculi, dicens: quem quotidie ad medelam animae, et spem aeternae salutis accipimus; itemque, ut praestante Domini misericordia quotidie panem accipere corporis Domini mereamur; ac iterum, ut hunc panem coelestem quotidie mereamur accipere: quae verba nonnisi morem 0276D procul dubio eorum designant, ad quos vel pro quibus scribebat. Similia videas apud Cyprianum de Oratione Dominica, pag. 209 ejus operum editionis Parisiensis Baluzii, quae hic referre non piget, et ((XXXVIII)) ut Chromatium nostrum intelligas in eodem argumento paria cum tanto doctore scripsisse, et ut simul advertas, eamdem, quae tunc, persecutionibus saevientibus, in Carthaginensi Ecclesia vigebat, disciplinam, in Aquileiensi quoque, tempore pacis, ac duobus pene a Cypriano saeculis, in usu perseverasse. «Hunc panem dari nobis quotidie postulamus, ne qui in Christo sumus, et eucharistiam quotidie ad cibum salutis accipimus, intercedente aliquo graviore delicto, dum abstenti et non communicantes 0277A a coelesti pane prohibemur, a Christi corpore separemur, ipso praedicante et monente: Ego sum panis vitae qui de coelo descendi. Si quis ederit de meo pane, vivet in aeternum. Panis autem quem ego dedero, caro mea est pro saeculi vita. Quando ergo dicit in aeternum vivere si quis ederit de ejus pane, ut manifestum est eos vivere qui corpus ejus attingunt, et eucharistiam jure communicationis accipiunt, ita contra timendum est et orandum ne dum quis abstentus separatur a Christi corpore, procul remaneat a salute, comminante ipso et dicente: Nisi ederitis carnem filii hominis, et biberitis sanguinem ejus, non habebitis vitam in vobis. Et ideo panem nostrum, id est Christum, dari nobis quotidie petimus, ut qui in Christo manemus et vivimus, a sanctificatione 0277B ejus et corpore non recedamus:» ita sanctus Cyprianus.

Dum ea tamen, quae retulimus, scriberet Chromatius noster apud Aquileienses de quotidiana fidelium communione, apud Afros divus etiam Augustinus dabat epistolas illas duas ad inquisitiones Januarii, quae ad annum 400 referuntur a Maurinis illius operum editoribus: ex quarum priore, quae apud eos 54 est al. 118, cap. 3, deprehendimus, inter ipsos tunc probos piosque Christianae vitae cultores, ac praesertim fortasse in Africanis regionibus degentes, varietatem quamdam sententiarum obtinuisse circa quotidianum Eucharistici cibi usum; varietatem tamen a fide ac religione, utraque ex parte, profectam: dum alii scilicet quotidianum tuerentur, 0277C veluti necessarium in dies singulos animae pabulum ac medicamen; alii non quotidianum potius suaderent, quoniam, uti aiebant, eligendi sunt dies, quibus purius homo continentiusque vivat, quo ad tantum sacramentum dignius accedat. Pulchre atque apposite, de more suo, quaestionem diremit sanctus doctor, partes ambas in concepto proposito commendans, atque haec scribens, quae hic referre, pro rei de qua agimus gravitate ac dignitate, non injucundum fore lectoribus neque prorsus inutile arbitramur. «Rectius, inquit, ((XXXIX)) inter eos fortasse quispiam dirimit litem, qui monet ut praecipue in Christi pace permaneant: faciat autem unusquisque quod secundum fidem suam pie credit esse faciendum. Neuter enim 0277D eorum exhonorat corpus et sanguinem Domini, sed saluberrimum sacramentum certatim honorare contendunt. Neque enim litigaverunt inter se, aut quisquam eorum se alteri praeposuit, Zachaeus et ille Centurio, cum alter eorum gaudens in domum suam susceperit Dominum, alter dixerit, Non sum dignus ut intres sub tectum meum: ambo Salvatorem honorificantes diverso et quasi contrario modo: ambo peccatis miseri, ambo misericordiam consecuti . . . . Nam et ille honorando non audet quotidie sumere, et ille honorando non audet ullo die praetermittere. Haec sanctus Augustinus. Nihil vero apud Aquileienses hujusmodi discrepantiae obortum fuisse Chromatii tempore, id est eodem circiter quo epistolam 0278A hanc Augustinus scribebat, ex Chromatio ipso deprehendimus: hic enim locus fuisset sane opportunissimus Christiani populi edocendi super utroque modo honoris habendi sacratissimo eucharistiae sacramento, seu quotidiano ejusdem usu, seu potius intermisso. Unde apparet quotidianum prorsus, vel saltem frequentissimum, uti asserebamus, ibidem in more positum, absque ulla opinionum diversitate; ubi nullis tamen Fideles ipsi removerentur labefactatae conscientiae stimulis, prout ex ejusdem Chromatii verbis intelligimus.

Sed numquid Fideles illi, qui quotidie, aut saltem pluries in hebdomada, ad sacram mensam accedebant; numquid singulis quoque vicibus confessionem peccatorum apud poenitentiales presbyteros 0278B praemittebant? Ut hoc quoque hic inquiramus Chromatius ipse allatis verbis in causa est, necnon Cyprianus, quocum Chromatius concinit; ubi a mundis tantummodo a peccatis Eucharistiam sumi debere apertissime docent. Respondemus itaque, quod operosissimum illud sane fuisset; et ita quoque, ut prae multitudine Fidelium communicantium, quotidiana illa Eucharistiae, aut etiam frequentissima perceptio, nullatenus locum habere posset. Quapropter confessionem illam, quam dicimus sacramentalem, Fideles illorum saeculorum, qui quotidie, aut frequentissime eucharistiam percipiebant, minime praemittebant; nisi aliquo peccato se obstrictos aliquando sentirent, quod grave esset, aut saltem grave esse formidarent, quodque idcirco, 0278C nonnisi habita confessione sacramentali, et poenitentia accepta, esset expiandum. Hoc nimirum videntur innuere ipsa Chromatii, quae ((XL)) retulimus, verba, ubi aiebat: «Unde non immerito semper orare debemus, ut hunc panem coelestem quotidie mereamur accipere: ne aliquo interveniente peccato, a corpore Domini separemur.» Debemus scilicet semper orare, ut quotidie munda sit conscientia nostra, et sic quotidie coelestem panem mereamur accipere; ne aliquo interveniente peccato quod a divina gratia nos separet, a quotidiana illa participatione abstinere debeamus, quoad nempe purgationem Peccati commissi per poenitentiae sacramentum consequamur. Conferantur cum his Chromatii nostri etiam Cypriani verba quae addidimus. Minora 0278D igitur peccata, quae pro naturae imbecillitate quotidie fere subrepunt, quaeque venialia appellamus, et a quibus nec justi ipsi spectataeque virtutis viri immunes prorsus evadunt; haec, inquam, non impediebant, quemadmodum neque hodie impediunt, quominus Eucharistia quotidie, etiam absque praemissa sacramentali confessione, sumeretur: hisque expiandis sat erat, sicuti est etiam hodie, vel privata apud Deum humilisque confessio, quae maxime eliciebatur ante sacramenti participationem, tum a laicis, tum a clericis et sacerdotibus ipsis in precibus illis, quae tunc idcirco appellabantur preces sub silentio; seu etiam in publica quadam generalis confessionis et poenitudinis formula, cujus hodie quoque in prece 0279A illa solemni, Confiteor dicta, et ante Eucharistiae sumptionem semper adhibita, viget institutio.

Diximus porro antiquos Fideles, quotidie, aut certe frequentissime communicantes, non consuevisse confessionem sacramentalem praemittere, nisi aliquo peccato se obstrictos aliquando sentirent, quod grave esset, aut saltem grave esse formidarent. Hoc vero ut compertius adhuc fiat, alium ejusdem Cypriani superius laudati locum afferimus ex ejus libro de Lapsis, pag. 186 praecitatae editionis. Eos hic objurgans sanctus episcopus, qui nimia quorumdam ministrorum facilitate ac benignitate decepti, Eucharistiam accipere non verebantur absque praevia ac publica poenitentia, licet recens essent in Deciana persecutione aut sacrificii aut libelli publico atque 0279B immani facinore polluti, quique a diaboli aris, ut ipse aiebat, revertentes, ad Sanctum Domini sordidis et infectis nidore manibus accedunt; illos e contra pag. 190 mirifice laudat, «qui quamvis (en verba illius digna notatu) qui quamvis nullo sacrificii aut libelli facinore constricti, quoniam tamen de hoc vel cogitaverunt, hoc ipsum apud sacerdotes Dei dolenter et simpliciter confitentes, exomologesin conscientiae faciunt, animi sui pondus exponunt, salutarem medelam ((XLI)) parvis licet et modicis vulneribus exquirunt.» En igitur graviora, et maxime publica, delicta, quae a Communione arcebant, donec confessione, et poenitentia etiam publica, pro eorum gravitate, purgarentur; en leviora, eaque etiam occulta, quae Communionem quotidianam 0279C minime impediebant, sed de quibus nihilominus, ob rei momentum et ob temporum acerbitatem, sibi quandoque Christiani illi anxio animo metuebant, et quorum causa sine exomologesi conscientiae ad Communionem accedere non audebant.

Sed aliud ad eamdem rem illustrandam praesto est monumentum, quod ad ipsam Chromatii nostri spectat aetatem; ideoque minime praetereundum. Apud divum siquidem Augustinum, loco superius relato epistolae ipsius ad inquisitiones Januarii, pars ea Christianorum, quae quotidianum eucharistiae usum commendabat, adversus partem alteram, quae non quotidianum potius, uti vidimus, suadebat; pars ea, inquam, ex communi procul dubio tunc vigente probataque doctrina, in sententiae suae favorem 0279D aiebat, quod «peccata si tanta non sint, ut excommunicandus quisque judicetur, non se debet a quotidiana medicina Dominici corporis separare;» quod propterea de gravibus tantum, letalibusque, uti vocant, peccatis intelligi debet, quae sola confessionem sacramentalem exigebant, et pro reatus modo poenitentiam, ut quis ad eucharistiam accedere posset; unde fiebat, quod quotidiana illa Communio necessario interdum a Christianis illis intermitti deberet, qui peccatis hujusmodi essent obnoxii. Libere itaque Fideles antiqui ad sacram Communionem, vel quotidie, vel certe frequentissime, accedebant absque sacramentali confessione, nisi aliquo peccato se obstrictos aliquando sentirent, quod 0280A grave esset, aut saltem grave esse formidarent, prout superius asserebamus. Atque haec de insigni Chromatii loco, ubi quotidianae aut certe frequentissimae Fidelium Communionis, eo tempore in Aquileiensi quoque Ecclesia vigentis, sermo habetur.

Textum nunc alium sancti Chromatii nobis indicat Ceillierus, qui ad matrimonium pertinet; cujusque propterea hoc loci meminisse leges quaedam civiles super matrimonii argumento, quae praeteritis hisce annis in Gallia conditae, atque huc quoque mox allatae, non sine gravissima religionis injuria et bonorum omnium indignatione obtinuerunt, nos quodammodo impellunt. Textus itaque est hujus modi. «Ipse enim (Dominus) ait: Quod ergo Deus conjunxit in unum, homo non separet . . . . aperte ((XLII)) demonstrans, 0280B eum contra Dei agere voluntatem, qui matrimonium a Deo junctum illicita divortii separatione temerare praesumpserit. Unde non ignorent, quam grave apud Deum damnationis crimen incurrant, qui per effrenatam libidinis voluptatem (absque fornicationis causa) dimissis uxoribus, in alia volunt transire conjugia. Quod idcirco se credunt impune committere, quia humanis et saeculi legibus id videtur permissum, nescientes in hoc se gravius ac magis delinquere, quia humanas leges divinis praeferant; ut quod illicitum Deus esse constituit, ideo licitum credant, quia ab homine sit libere permissum.» Ita sanctus Chromatius, tractatu in hac editione 10, num. 1. Duas habet partes hic textus: primam nempe, in qua simpliciter exponit Chromatius 0280C Servatoris nostri doctrinam Matthaei V, 31, 32: Ego autem dico vobis: quia omnis qui dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis causa, facit eam moechari; alteram vero, in qua eos arguit, qui humanarum legum praetextu, divinam constitutionem de conjugii religione solvebant, quique inde etiam crimen suum augebant, quod leges humanas divinis sanctionibus anteferrent.

De priori hujus textus parte nihil est quod dicamus. Tillemontius enim, atque post eum Fontaninus, et novissime quoque Ceillierus animadverterunt, nequaquam Chromatium ibidem ita locutum fuisse, ac si novum matrimonium, dimissa uxore adultera, contrahi posse existimaret; sed Evangelistae verbis nihil ipsum addidisse, nihil super hac 0280D re sententiae suae protulisse, hac quaestione, de matrimonio ob adulterium, si lubeat, dissolvendo, nondum fortasse tunc excitata. De altera vero parte nonnihil dicamus oportet, postquam postremis Gallo-Italae dominationis legibus temerata matrimonii sanctitas fuit. De antiquis, seu romanae reipublicae, seu Romani imperii legibus loquebatur sanctus Chromatius, dum scriberet: Quod idcirco se credunt impune committere, quia humanis et saeculi legibus id videtur permissum. Hae porro leges, ut norunt Romani juris periti, matrimonii solutionem permittebant, exempli gratia, ob mortem quoque civilem, seu fictitiam, unius partis, qualis intercedere dicebatur, ubi quis in captivitatem seu servitutem redigeretur: 0281A permittebant etiam ob deportationem, quasi deportatus effectus fuisset servus poenae. Permittebant insuper matrimonii solutionem per mutuum partium consensum; quae solutio bona gratia fieri dicebatur, ad distinctionem aliarum solutionum quae dicebantur fieri ex causa. Cum leges hujusmodi ab ethnicis dominatoribus ((XLIII)) conditas, qui Deum non noverant, invenisset christiana religio in universo Romano imperio vigentes, christiani gregis moderatores in eo procul dubio toti fuerunt, ut qui Christo nomen dabant, civiles leges matrimonia respicientes insuper haberent, divinamque indissolubilis matrimonii originem ipsi intuerentur, novo etiam, ea ipsa de causa quia solvi non potest, Sacramenti honore a Christo Domino cumulatum.

0281B Corinthios propterea, qui ex gentilitate ad Ecclesiam venerant, en quomodo super matrimonii vinculo ex Christi Domini doctrina, contra ac civiles ethnicorum leges permitterent, monebat Apostolus I Cor. VII, 10, 11: Iis, qui matrimonio juncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere: quod si discesserit, manere innuptam, aut viro suo reconciliari. Et vir uxorem non dimittat. Hinc ad Polycarpum scribens etiam martyr Ignatius in sua epistola genuina num. 5, apud Cotelerium Patres Apostolici vol. II, pag. 41, supra citatae editionis Amstelaedamensis 1724, ita praecipiebat: «Sororibus meis dicito, ut Dominum ament, et maritis contentae sint carne ac spiritu. Similiter et fratribus meis manda, in nomine Jesu Christi, diligant conjuges 0281C suas, sicut Dominus Ecclesiam . . . . Decet vero ut sponsi et sponsae, de sententia episcopi conjugium faciant; quo nuptiae sint secundum Dominum, et non secundum cupiditatem.» In hanc posteriorem Ignatii sententiam en quomodo eleganter scripserit etiam Tertullianus libro II ad Uxorem, num. 8: «Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem ejus matrimonii, quod Ecclesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, Angeli renuntiant, Pater ratum habet?» In Constitutionibus autem Apostolorum, vulgo Clementis Romani, sed veteribus illis quidem, et sua auctoritate praeditis, haec Apostolorum nomine dictata de matrimonii nexu indissolubili habentur libro VI, cap. 14, apud citatum Cotelerium Patres Apostolici vol. I, pag. 346 ejusdem editionis. 0281D «Significamus vobis . . . . matrimonium legitime contrahendum: tale enim culpa vacat; quia et a Domino aptatur uxor viro . . . . Non ergo post nuptias liceat ejicere inculpatam . . . . Nam Dominus dicit: Quae Deus junxit, homo non separet: Uxor quippe, consors est vitae, ex duobus in unum corpus a Deo adunata: qui autem unum rursus in duo dirimit, hostis est creationis Dei, et divinae providentiae adversarius.» Hinc et principibus ipsis paganis, christianae religioni, infensis, Christique fidelium insectatoribus, 0282A sanctus Justinus Martyr Apologia I, num. 15, ((XLIV)) pag. 52 editionis Maurinae Parisiensis 1742, allata prius Evangelica illa lege Matthaei V, 32, et XIX, 9: Qui ducit repudiatam ab altero viro, moechatur, seu, ut Vulgata nostra habet, Qui dimissam duxerit, adulterat, sive moechatur, aperte scribere non metuebat, quod «etiam ii, qui ex lege humana duplex matrimonium ineunt (id est, qui, prima dimissa uxore, alteram ducunt, prout leges illae Romanorum permittebant) . . . . peccatores sunt apud magistrum nostrum.»

Ex his itaque intelligimus priorum saeculorum Christianos, ex gentilitate factos, et jam diu Romanae legislationi assuetos, apprime edoctos a suis pastoribus fuisse de christiani matrimonii dignitate, ac 0282B de praecipuis ejusdem legibus, quae certe cum legibus aut Romanae reipublicae aut imperii stare non poterant. Jam satis igitur apparet, quid sibi voluerit Chromatius noster, dum suae aetatis admoneret Christianos, quam grave apud Deum damnationis crimen incurrerent, qui per effrenatam libidinis voluptatem, dimissis uxoribus, in alia volebant transire conjugia; et hoc idcirco se credebant impune committere, quia humanis et saeculi legibus id videbatur permissum; nescientes in hoc se gravius ac magis delinquere, quia humanas leges divinis praeferebant; ut quod illicitum Deus esse constituit, ideo licitum crederent, quia ab homine fuerit libere permissum. Hic autem unum annotare pretium operis existimamus: nimirum paulo ante quam haec Chromatius pro Aquileiensibus suis 0282C scriberet, eadem Mediolani docuisse gregem sibi creditum etiam Chromatii amicum, ejusdemque uti perhibetur ad episcopatus apicem initiatorem, Ambrosium episcopum, quoad easdem Romanas leges ad connubia pertinentes; quae, praeter ea quae superius memorabamus, hoc quoque contra divinam legem habebant, ut adulterii judicio non teneretur conjugatus cognoscens solutam, quamvis adulterii crimine damnaretur conjugata solutum admittens. «Vos, inquit, moneo viri, maxime qui ad gratiam Domini tenditis, non commisceri adulterino corpori . . . . Nemo sibi blandiatur de legibus hominum. Omne stuprum adulterium est, nec viro licet quod mulieri non licet. Eadem a viro, quae ab uxore, debetur castimonia. Quidquid in eam, quae non sit legitima 0282D uxor, commissum fuerit, adulterii damnatur crimine. Ergo advertistis quid debeatis cavere, ne quis Sacramentis se indignum praebeat.» Ita Sanctus Doctor de Abraham lib. I, cap. 4, num. 25, qui liber, juxta Maurinos editores, exaratus fuit circa annum 387 .

[Atque haec quidem ad Chromatii nostri illustrationem sufficiunt, in eo quod de matrimonio Christianorum scripsit, accepta ex lectione Evangelica, quam explanabat, occasione. Plura nihilominus ut hic addamus rei gravitas exigit, necnon timor quoque, 0283A quod ex memorata, cui obnoxii fuimus, Gallica legislatione nonnulli adhuc decipiantur, ut principibus christianam religionem colentibus, et fidem catholicam profitentibus, in catholicorum subditorum matrimonia jus asserant, quod sibi Romanorum leges vindicabant. Argumentum igitur ut prosequamur post allata veterum testimonia, quibus curam ostendebamus magistrorum nostrorum in erudiendis fidelibus quae lex divina doceret contra ac humanae leges paganorum de re connubiali sanxissent; animadvertere primo juvat, nulla, quod sciamus, trium priorum saeculorum, et quarti quoque adulti, exstare exempla, quae christianum aliquem ostendant, qui sciens ac volens vigore legum saecularium quas superius memorabamus, ac proinde captivitatis praetextu, 0283B servitutis, deportationis, mutuive consensus, conjugii semel, ac legitime christiano more initi solutionem fecerit, aut tentaverit, novumque inire praesumpserit.

Fabiolam quidem Romanarum mulierum nobilissimam prodit sanctus Hieronymus epistola in editione Vallarsii 77, ad Oceanum, quae sub finem saeculi quarti, dimisso criminosissimo viro, alteri, eo superstite, nupserat, earumdem similiter legum mundanarum favore, quae id permittebant: «quia, inquit, persuaserat sibi, et putabat a se virum jure dimissum, nec Evangelii vigorem noverat, in quo nubendi universa causatio, viventibus viris, feminis amputatur.» Sed hic Fabiolae lapsus, ex ignorantia potius, quam ex animi pravitate ortus, in Ecclesiae tandem rediit utilitatem, ob publicam hujus feminae, solemnemque 0283C poenitentiam tota spectante Romana urbe peractam, de qua tam praeclare sanctus doctor in citata epistola post illius decessum scripta, quae ad annum pertinet 399, ubi etiam de Christianorum connubiis ea occasione verba faciens respectu legum Romanarum, celebre illud protulit, quod nempe super hac re, «Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi; aliud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit.»

Abusus itaque aliquot in christianorum matrimoniis serius, ut videtur, irrepserunt: et Chromatius noster aut primus, aut certe e primis videri poterit, qui eorum meminerit, eosque objurgaverit, qui illarum legum favore, in casibus fortasse ab eisdem memoratis, impune credebant se posse uxores dimittere et ad nova conjugia convolare. Probabiliter in 0283D hanc sententiam aliqui facillime tunc ruebant, quia vetustas illas leges, ab ethnicis principibus olim dictas, neutiquam abrogatas a Constantino Magno aliisque christianis imperatoribus viderant; minime interim attendentes, nihil posse leges hominum adversus legem Dei, simulque veteres leges ipsas humanas matrimonium respicientes, quae sub christianis imperatoribus adhuc vigebant, eos tunc tantum afficere, qui paganis superstitionibus erant implicati, quique diu post Ecclesiae pacem in Romano imperio, tum Orientis, tum Occidentis, et auctoritate, et numero valuerunt.

Temporis progressu, et frigescente christianae institutionis fervore, irruentibus etiam, quinto praesertim 0284A Ecclesiae saeculo, in Romanum imperium barbarorum agminibus, necnon ingruentibus simul ubique terrarum calamitatibus, morum illa castitas, quae fideles aetatis praeteritae distinguebat, desiderata fuit, et matrimoniorum maxime sanctitas labefactari hac atque illac coepit, ut propterea episcopi per orbem constituti conquererentur de violatis super hac re Evangelii legibus, et Romani pontifices non semel debuerint apostolico robore pro divina lege de matrimoniorum indissolubili firmitate pugnare. Ecce igitur vel ab initio quinti saeculi Exuperium episcopum Tolosanum requirentem sanctum Innocentium papam Primum, quid de his censeri deberet, qui, interveniente repudio ab humanis legibus permisso, alii se matrimonio copularunt: et ecce Romanum ipsum pontificem 0284B eidem ad hoc postulatum in haec verba respondentem epistola 6, cap. 6, apud Coustantium Epistolae Romanorum Pontificum, col. 794, 795, quae epistola refertur ad annum 405. «De his etiam, inquit, requisivit dilectio tua, qui interveniente repudio, alii se matrimonio copularunt. Quos in utraque parte adulteros esse manifestum est. Qui vero vel uxore vivente, quamvis dissociatum videatur esse conjugium ad aliam copulam festinarunt, neque possunt adulteri non videri, in tantum, ut etiam hae personae, quibus tales conjunctae sunt, etiam ipsae adulterium commisisse videantur, secundum illud, quod legimus in Evangelio: Qui dimiserit uxorem suam, et duxerit aliam, moechatur: Similiter et qui dimissam duxerit, moechatur, et ideo omnes a communione 0284C fidelium abstinendos. De parentibus autem aut de propinquis eorum, nihil tale statui potest, nisi incentores illiciti consortii fuisse detegantur.»

Doctrinam hanc praedicaverat paulo pridem etiam divus Augustinus in libro de Bono Conjugali, cap. 7 et 8 (quem librum juxta Maurinos editores scripserat anno circiter 401) ; et hoc mentione facta quoque jurium gentilium, quae aliter se habebant ac Evangelica dictata. «Interveniente, aiebat, divortio, non aboletur illa confoederatio nuptialis: ita ut sibi conjuges sint, etiam separati; cum illis autem adulterium committant, quibus fuerint etiam post suum repudium copulati, vel illa viro, vel ille mulieri. Nec tamen nisi in civitate Dei nostri, in monte sancto ejus, talis est causa cum uxore. Caeterum aliter se 0284D habere jura gentilium, quis ignorat, ubi interposito repudio sine reatu aliquo ultionis humanae, et illa cui voluerit nubit, et ille quam voluerit ducit.» Idem sanctus doctor libro II de Conjugiis adulterinis, cap. 8 (quos libros scripsit anno Christi 419, ut iidem annotant Maurini editores) idem, inquam, sanctus Augustinus eos redarguebat Christianos, qui uti aiebat, «potius eligunt maximeque in hac causa (de qua tunc scilicet disserebat, eratque de repudio uxorum ob adulterium) potius eligunt, maximeque in hac causa, mundi legibus subditi esse quam Christi, quoniam jura forensia non eisdem, quibus feminas, pudicitiae nexibus viros videntur obstringere.» Et libro I de Nuptiis, et Concupiscentia, cap. 10 (qui 0285A liber ad eumdem annum nuper citatum pertinet iisdem auctoribus Maurinis) de repudio loquens ob uxoris sterilitatem, ita docebat. «Hoc custoditur in Christo et Ecclesia, ut vivens cum vivente in aeternum nullo divortio separatur. Cujus sacramenti tanta observatio est in civitate Dei nostri, in monte sancto ejus, hoc est in Ecclesia Christi, quibusque fidelibus conjugatis, qui sine dubio membra sunt Christi, ut, cum filiorum procreandorum causa vel nubant feminae, vel ducantur uxores, nec sterilem conjugem fas sit relinquere ut alia fecunda ducatur. Quod si quispiam fecerit, non lege hujus saeculi, ubi interveniente repudio sine crimine conceditur cum aliis alia copulare connubia . . . . . sed lege Evangelii reus erit adulterii; sicut etiam illa, si 0285B alteri nupserit.»

Non solum autem repudii abusum, novumque inde conjugium, seu adulterii, seu sterilitatis causa, ex saeculi legibus licitum sibi faciebant interdum infirmi quidam in fide, maleque morati christiani; sed ad novas etiam nuptias earumdem legum subsidio, quandoque convolabant, si altera ex partibus in captivitatem duceretur. Accidit et hujusmodi casus superius citato sancto papae Innocentio, uti colligimus ex ejus epistola apud Constantium 36, col. 909, 910, quae epistola ibidem incerti temporis dicitur, licet accurantius fortasse incerti anni dici debuerit, ob indicatum ibidem procellae barbaricae tempus, id est, ut videtur, Italiae ab Alarico invasionem, et Romanae urbis direptionem, quae duae calamitates anno 409 et 0285C 410 contigerunt, et post quas epistola illa verisimiliter data fuit, ob casum ea occasione facile natum, En autem quomodo sanctus Pontifex super hac re scripserit cuidam Probo, qui vir in auctoritate saeculari constitutus fuisse videtur, et fortasse hoc super negotio judex a parte noxia invocatus; cujusque certe de ea re cognoscere maxime interesset. « Innocentius Probo. Conturbatio procellae barbaricae facultati legum intulit casum. Nam bene constituto matrimonio inter Fortunium et Ursam captivitatis incursus fecerat naevum, nisi sancta religionis statuta providerent. Cum enim in captivitate praedicta Ursa mulier teneretur, aliud conjugium cum Restituta Fortunius memoratus inisse cognoscitur. Sed favore Domini reversa Ursa nos adiit, et nullo diffitente, 0285D uxorem se memorati perdocuit. Quare, domine fili merito illustris, statuimus, fide catholica suffragante, illud esse conjugium, quod erat primitus gratia divina fundatum; conventumque secundae mulieris, priore superstite, nec divortio ejecta, nullo pacto posse esse legitimum.» Haec integra Innocentii papae Primi super hoc eventu epistola est. Hic porro videas humanas leges (Romani scilicet imperii legislationem) facultatem Fortunio dedisse, uxore Ursa captivitate detenta, aliud ineundi cum Restituta conjugium. Videas prius cum Ursa conjugium dici a sancto Pontifice bene constitutum, et gratia divina fundatum; id est jure divino firmatum, et gratia divina, sacramenti scilicet, roboratum, ut proinde 0286A nulla posset humana constitutione dissolvi. Videas demum religionis statutis et catholicae fidei regulis imponi silentium legibus saeculi, et Pontificis auctoritate illegitimam judicari, quod illae probabant.

Alium casum alia procella barbarica obtulit postea apostolicae sedi, sancto Leone Magno Pontifice. Haec Attilana clades fuit, quam subiit Aquileia, urbs Venetiae princeps, anno 432, unde Aquileiensium multitudo in captivitatem a Barbaris abducta fuit. Quod fecit supra Fortunius ex facultate Legum mundanarum ob captivitatem Ursae uxoris, hoc sibi faciendum putarunt Aquileienses quaedam mulieres, quae viros suos captivos habebant; ut scilicet solitudine cogente, necnon veterum etiam legum suffragante favore, alios sibi maritos loco captivorum cooptarent; 0286B quorum tamen nonnulli, statu rerum in meliora converso, remearunt, et uxores suas, licet aliis conjunctas viris, repetebant. Novitas procul dubio hujus casus in Aquileiensi Ecclesia, ratione etiam circumstantiarum, effecit, ut sanctus Nicetas, qui tunc Aquileiensium erat episcopus, sedem apostolicam sibi consulendam proponeret. Hoc autem fecit, tum per Adeodatum Romanae Ecclesiae diaconum, qui tunc Aquileiae aderat; tum etiam per epistolas suas, aut aliud scriptionis genus, uti conjectando propugnavimus cum de Nicetae scriptis ageremus.

Quid vero sanctus Leo papa respondit? «Quia novimus scriptum, inquit sanctus Pontifex, quod Deo jungitur mulier viro; et iterum praeceptum agnovimus, ut quod Deus junxit, homo non separet: necesse 0286C est ut legitimarum foedera nuptiarum redintegranda credamus, et remotis malis, quae hostilitas intulit, unicuique hoc, quod legitime habuit, reformetur; omnique studio procurandum est, ut recipiat unusquisque, quod proprium est.» Deinde postquam pro casus singularitate, et pro circumstantiis in supplicatione enarratis, quae ex responsione apparent, culpabiles tunc, et usque ad id temporis, eos non judicavit, qui personas assumpserunt maritorum, qui jam non esse existimabantur, et in mulieribus quoque eadem ipsa de causa rem excusabilem dixit quod novos sibi maritos comparaverint; haec de ipsis mulieribus, quorum viri redierant, easque in consortium pristinum revocabant, subjecit: «Si autem aliquae mulieres ita posteriorum virorum amore sunt captae, 0286D ut malint his cohaerere, quam ad legitimum redire consortium, merito sunt notandae; ita ut etiam ecclesiastica communione priventur; quae de re excusabili contaminationem criminis elegerunt, ostendentes sibimet pro sua incontinentia placuisse, quod justa remissio poterat expiare. Redeant ergo in suum statum voluntaria redintegratione conjugia; neque ullo modo ad opprobrium malae voluntatis trahatur, quod conditio necessitatis extorsit: quia sicut hae mulieres, quae reverti ad viros suos nolunt, impiae habendae sunt; ita illae quae in affectum ex Deo initum redeunt, merito sunt laudandae.» Haec sanctus Leo Magnus epistola ad Nicetam episcopum Aquileiensem, quae 159 est in editione fratrum Balleriniorum, 0287A et ad annum pertinet 458, qui est annus ab Aquileiae excidio sextus. Atque haec quoque ex divinae legis praescripto, simulque ex evangelica institutione, contra ac Romanae reipublicae, Romanique imperii leges, tantopere celebratae, aliquando sanciverint.

Siluerunt postea Romanae leges super matrimoniorum dissolvendorum libertate, atque tunc maxime cum christiana religio, idololatria tandem exstincta, in toto orbe Romano sola religio fuit. Imperatores ipsi christiani post Constantinum Magnum, etiam ethnicorum cultu superstite, modum aliquem pro temporum ratione posuerunt antiquae repudiorum ac divortiorum ex Romana legislatione licentiae: ac demum eo tandem prostrato, leges ipsae antiquatae fuerunt, jurisperitorum deinde eruditioni, ac litteratorum 0287B ingenio unice relictae. Post Romani imperii occasum, cum tot undique dominatus ac regna surrexerint, aliisque vicissim cadentibus emerserint alia, cumque ex Romano praesertim jure veluti ex veteri, ac celeberrimo fonte aequitatis atque justitiae, in his quae mere humani sunt juris, leges sibi sanciverint; nulla Christianorum, et maxime Catholicorum, dominatio fuit, quae contra legem Dei, et Evangelicam doctrinam reviviscere fecerit, quae Romani legum latores antiqui tradiderant de matrimoniorum solutione per repudium, atque divortium, et causa captivitatis, servitutis, deportationis, aut ex mutuo partium consensu. Id nostrae serae aetati tandem fuerat reservatum, ut ex dominatione nuperrima, quam rerum vicissitudines, justo Dei judicio 0287C permittente, in potestatem amplissimam ex principiis exiguis extulerunt, quaeque se ad fallenda hominum studia christianam atque catholicam praedicabat; ut, inquam, ex ea codicem legum haberemus, dominatoris nomine Napoleonem communiter nuncupatum, et toti pene Europae, qua vi, qua blanditiis, qua negotiatione indictum; in quo posthabito divino jure, neglectisque Evangelicis institutis, revocarentur in usum, quae tamdiu obsoleverant, Romanorum veterum, qui Deum non noverant, leges matrimonii sanctitatem afficientes. Quis non exhorruit, quis non ingemuit, dum ibidem, exempli gratia, poenam infamiae, mortem civilem appellatam, intellexit causam dici solutionis vinculi conjugalis, adulterium quoque alterutrius partis; immo mutuum etiam, atque 0287D constantem consensum conjugum? Mittimus caetera super hac re ab eodem codice constituta, et divinis legibus, doctrinaeque Ecclesiae catholicae repugnantia, quae addere hic possemus, si singula persequi esset animus, aut instituti nostri ratio pateretur.

Paucos quidem habuit inter Catholicos codex ille anticatholicus qui eo jure uti voluerint ad matrimonii sanctitatem violandam: atque hi vel ex eorum numero fuerunt, qui perditissimi hominum appellari possunt ob profligatos mores, religionemque penitus e corde excussam: vel ex eis, qui pro quadam ingenii mentisque levitate facile decipiuntur, et a recto tramite non sua quidem sponte, sed impiorum potius 0288A vafrorumque perversis consiliis avelluntur. His porro miseris, qui matrimonii sanctitatem non mentis cordisque improbitate, sed deceptione correpti prostituerunt, aptissime Chromatius noster hac etiam aetate dixisset: «Quod idcirco se credunt impune committere, quia humanis, ac saeculi legibus id videtur permissum, nescientes in hoc se gravius ac magis delinquere, quia humanas leges divinis praeferunt, ut quod illicitum Deus esse constituit, ideo licitum credant, quia ab homine sit libere permissum.»

Sed gratiae tandem immortales Deo optimo maximo, sospitatori, ac vindici peragantur; quod proxime praeteritis annis 1814 et 1815, accitis in unum, suo divino numine, semel et iterum totius Europae viribus, mireque compactis omnium principum ac populorum, 0288B licet natione, lingua, moribus, religione negotiisque sejunctorum, in eumdem scopum voluntatibus, dominationem illam procacem, quae se contra Deum, ejusque leges sanctissimas, et contra Ecclesiam catholicam divinarum legum propugnatricem, superbissime erexerat, contrivit demum, prostravit, penitusque delevit; ut exemplo saeculis omnibus esse possit, quam vere scriptum sit, quod non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum, Prov. XXI, 30; et quod ipse Dominus dissipat consilia gentium, reprobat autem cogitationes populorum, et reprobat consilia principum, Psal. XXXII, 10. Et nunc reges itaque intelligite: erudimini, qui judicatis terram; ita rex sanctissimus, divino spiritu afflatus, reges omnes orbis terrarum, 0288C qui futuri essent, admonebat, Psal. XI, 10. Sed de hoc jam satis.]

((XLV)) Post dicta quaedam, quae expendimus, sancti Chromatii, praeterire nunc silentio non licet elogium, quo eumdem sanctum praesulem exornavit Rufinus presbyter in Prologo ad Chromatium ipsum, in Tractatum Origenis super librum Jesu Nave, quodque inter Veterum de Chromatio Testimonia collocavimus. Chromatium nostrum, sanctum papam, venerabilem papam, pluries dixerat sanctus Hieronymus; communi tamen illorum temporum dicendi scribendique ratione, cum de episcopis sermo esset: dixerat quoque (quod commune non erat) episcoporum doctissimum; immo episcoporum sanctissimum atque doctissimum, uti in eisdem Veterum testimoniis videre est. Ipse autem 0288D Rufinus venerandum Patrem appellaverat Chromatium, necnon una cum Eusebio ejus fratre, atque Jovino, opinatissimum et probatissimum in Ecclesia Dei episcopum, prout in citatis Testimoniis. Verum multa et magna Chromatii merita ipse simul congerit, atque eodem tempore quae illius quodammodo merita praecipua fuerint ostendit in citato Prologo, dum eum simpliciter Beseleheli Israelitae comparat, et Beselehelem nostri temporis Chromatium dicit. Beselehelem porro nemo ignorat, Exodi XXXI, a Deo vocatum, et impletum Spiritu Dei, sapientia, et intelligentia, et scientia in omni opere, ad excogitandum quidquid fabre fieri potest ex auro, et argento, et aere, marmone, et gemmis, et diversitate lignorum, in exstructione 0289A Tabernaculi, quam Moysi Deus ipse mandaverat. Spirituali itaque sensu haec intelligit de Chromatio Rufinus, dum ipsum Beselehelem sui temporis nominat. Quid igitur ex hoc Rufini elogio in laudem Chromatii eruamus? Quod Rufinus de Chromatio scribebat in Prologo in Tractatum Origenis super librum Jesu Nave, hoc ipsum sanctus Gregorius Nazianzenus de sancto Basilio Magno Oratione in laudem ejusdem pag. 346 editionis Parisiensis Morell anae 1609, eumdem nimirum et ipse Beselehelem spirituali sensu appellans, atque hoc pacto sermonem instituens. «Deinde quoniam aeque imperfecta res est, actio sermone destituta, et sermo ab actione remotus, idcirco actionis subsidium sermoni adjungebat (Basilius), alios nimirum adiens, ad alios legationem 0289B mittens; alios accersens, admonens, arguens, increpans, minis insectans, probris incessens, pro gentibus, pro urbibus, pro singulis etiam hominibus certamen suscipiens, omne salutis genus excogitans, undecumque medicinam morbo adhibens; Beselehel ille, ille, inquam, divini fabricator Tabernaculi, materiam omnem et artem ad opificium accommodans, atque omnia contexens, ((XLVI)) ad eximiam quamdam unius operis pulchritudinem et concinnitatem.» Haec sub Beselehelis figura de Basilio Nazianzenus.

Haec eadem itaque voluisse Rufinum de Chromatio praedicare, dum ipsum Beselehelem sui temporis appellavit, merito inferimus. Sunt quidem aliqua Chromatii episcopi satis nota, quae Fontaninus atque De Rubeis expenderunt, quorumque meminere Tillemontius 0289C quoque atque Ceillierus; ex quibus Chromatium nostrum dignissimum intelligimus, qui spirituali sensu Beseleheli illi antiquo, divini Tabernaculi fabricatori, compararetur. Ejusmodi nimirum sunt quae gessit dum presbyter esset sub episcopo Valeriano, maxime vero in concilio Aquileiensi anni 381 contra Arianos episcopos Palladium et Secundianum. Ejusmodi sunt quae post Valerianum egit episcopus ipse Aquileiensis, et verbo et exemplo; cujus testimonia prostant in Sermone qui superest de octo Beatitudinibus, et in reliquiis Commentarii quem scripserat in Matthaeum; ut nihil dicamus de aliis quae procul dubio elucubravit, quaeque injuria temporum perierunt. Addamus operam, quam ipse adhibuit apud Hieronymum, suppeditatis etiam pecuniarum 0289D subsidiis, ut studia sua in sacrae Scripturae libris ad totius Ecclesiae utilitatem prosequeretur; nec non stimulos quos admovit Rufino, quem ex Oriente reducem presbyterorum suorum Aquileiensium albo ipse adscriptum voluit, ut Graecam Eusebii Historiam ecclesiasticam Latinis litteris donaret, et ut alia quoque ex Graecorum opibus conferret ad aedificationem divini Tabernaculi, prout sunt Origenis homiliae, seu Oratiunculae in librum Josue. Susceptum vero a Chromatio nostro pro Joanne Chrysostomo patrocinium, fervorem pietatis illius et vigorem fidei ostendit, qui nulla locorum distantia coerceretur, nullis difficultatibus atterreretur, nulla quoque temporalis potentiae acerbitate frangeretur; 0290A quominus justitiae jura defenderet, Ecclesiae utilitatem, Dei honorem et gloriam in omnibus procuraret. Haec itaque celebria sunt, et publica Chromatii nostri merita in divini tabernaculi constructione: sed ad haec sola respexisse Rufinum non arbitror, dum eumdem Beselehelem nostri temporis appellavit. Ita scribebat Rufinus Aquileiae positus apud Chromatium, uti De Rubeis in dissertatione de Rufino; ideoque testis ipse erat totius et publicae et privatae vitae Chromatii: videbat nimirum, praeter ea quae publice nota erant; videbat, inquam, quid ad divini tabernaculi constructionem, veluti in suae officinae latebris, etiam absque testibus, operabatur; videbat labores ((XLVII)) Chromatii diurnos atque nocturnos, instantia illius quotidiana, et sollicitudinem totius 0290B amplissimae dioecesis; quomodo scilicet susciperet in fide infirmos, quomodo debiles adjuvaret, quomodo obsecraret et admoneret, quomodo argueret, increparet, quemadmodum de Basilio Nazianzenus aiebat. Haec omnia simul sumpta Chromatium nostrum in Aquileiensi Ecclesia Beselehelem sui temporis constituebant in divini tabernaculi aedificatione: atque haec omnia Chromatii merita procul dubio respiciebat Rufinus, dum Chromatium Beselehelem sui temporis appellavit. Si fides autem habenda est Anonymo et antiquo auctori libelli, cui titulus: Cantuum et cursuum ecclesiasticorum origo: cujus textum in testimoniis ultimo loco posuimus, et de quo in lucubratione sua etiam Fontaninus, Chromatium nostrum dixerimus de ecclesiastica quoque liturgia bene fuisse meritum 0290C in Ecclesia Aquileiensi, atque hac etiam de causa Beselehelem nostri temporis jure fuisse a Rufino presbytero suo appellatum: quod innuisse sufficiat.

Alia nunc nos manet dicendi materia, quae plurimorum quidem ursit ingenia, et de qua praecipue scripserunt Fontaninus atque De Rubeis in Lucubrationibus, quas Chromatii scriptis subjicimus; cur nimirum Chromatius hic noster Aquileiensis in prima Basileensi ejus scriptorum, quae supersunt, editione anni 1528 appellatus fuerit episcopus Romanus; et cur tamdiu ante editionem illam eumdem appellaverit sanctae Romanae antistitem Ecclesiae etiam beatus Flaccus Albinus, seu Alcuinus Abbas in libello adversus Haeresim Felicis episcopi, § 26, ubi textum ejusdem Chromatii refert de sanctissimo Trinitatis mysterio. Tota difficultas in 0290D nomenclatione Alcuini esse videtur: nam Joannes Sichardus, qui editionem illam Basileensem adornavit, ideo Romani episcopi titulum Chromatio posuit, aut certe in suo quoque codice scriptum ipse ratum habuit, quia ita appellatum ab Alcuino abbate Chromatium invenit. Alcuinum vero nequaquam putaverim sponte sua appellasse Chromatium episcopum Romanum, seu Romanae Ecclesiae antistitem; sed id fecisse, quia ita dictum invenit in codice Scriptorum sive Opusculorum Chromatii, quo utebatur. Quid igitur de hac appellatione censendum?

In varia abierunt super hac re Eruditi, prout videre est in citatis Scriptionibus Duumvirorum nostrorum. Ipsi vero quid senserint, paucis accipe. Fontaninus 0291A in Romani episcopi appellatione intellexit episcopum Ecclesiae Latinae, ad discrimen episcoporum Ecclesiae Graecae, seu Orientalis. De Rubeis vero in ((XLVIII)) suis Monumentis Ecclesiae Aquileiensis verisimile putavit episcopum Romanum dictum fuisse Chromatium per amanuensium, aut aliorum errorem; ac dici potius et scribi debuisse episcopum Romatium, aut Romatinum; ex patria nimirum, quam Chromatius habere potuerit in Portu Romatio seu Romatino, dioecesis tunc Aquileiensis, et ab Aquileia non ita longe dissito. Cum ante editionem Fontaniniani operis posthumi Monumenta sua vulgasset clarissimus hic auctor; hinc, cognita eruditi Praesulis opinione, in suis postea Dissertationibus variae eruditionis momenta omnia expendere voluit, quibus 0291B Fontaninus suam opinionem fulcierat, eaque ad illam tuendam infirma esse monstravit: addiditque e vestigio, ubi opus esset, hypothesim aliam; ut scilicet episcopi Romani appellatione, quae maxime existimetur Chromati tempore, aut non ita post illius decessum, Scriptis ejus apposita, intelligi debeat episcopus catholicus, ad differentiam episcoporum Arianorum, qui tunc plurimi erant, atque etiam in Italia, postquam Gotthorum gens barbara, quae Arianismum profitebatur, eam invaserat.

Novissimus etiam editor Operum Alcuini, clarissimus Abbas Frobenius, in notatione ad Chromatii textum ab Alcuino relatum in libello adversus Haeresim Felicis episcopi, et hic inter Veterum Testimonia situm, licet incertum dixerit quo sensu Chromatius 0291C Aquileiensis dictus fuerit episcopus Romanus in codicibus manuscriptis illius Scripta continentibus, addit nihilominus cogitatum suum, quod et nostro quoque De Rubeis in mentem venerat; nimirum in appellatione episcopi Romani forte descriptores inde deceptos fuisse, quod sanctus Hieronymus eumdem Chromatium episcopum, sanctum papam, et semel et iterum appellaverit. «Sed nemini vetus illa ac passim obvia honoris compellatio fraudi esse potuit.» aiebat clarissimus Vallarsius, idipsum animadvertens in Notationibus suis ad Aquileiensem Rufinum; ubi insuper Chromatium nostrum, non modo episcopum Romanum, et Romanae antistitem Ecclesiae, sed vere et absolute Pontificem maximum nuncupatum observat in Praefatione Rufini ad Chromatium in suam, 0291D et Eusebii Caesariensis Latinam ab eo factam Historiam, ex editione Renati Laurentii De la Barre, et absque dubio ex manuscripto exemplari Rufiniano, quo usus hic editor fuit: decepit enim Antiquarii, ut Vallarsius scribit, neque assecuti qua ratione quove sensu diceretur Chromatius et Romanus episcopus, et Romanae antistes Ecclesiae, existimarunt hisce dicendi modis denotari proprie episcopum urbis Romae, et ((XLIX)) Romanae Ecclesiae cathedram obtinentem; ideoque non sunt veriti Exemplaria sua interpolare, ut etiam Pontificem maximum eumdem Chromatium dicerent. Videantur Rufini Aquileiensis Opera ex editione Vallarsii col. 209 et sequentibus, in subjectis eruditi viri Notationibus. Adeas insuper, si 0292A lubeat, animadversiones nostras ad Fontanini Lucubrationem, quam Chromatii scriptis subjicimus, ubi de Pontificis maximi appellatione Chromatio attributa sermo est. Quid nunc igitur nobis post haec?

Placuit quidem semper, atque iterum placet, in hac tam incerta ac disceptata re, excogitatus clarissimi praelaudati viri Bernardi Mariae De Rubeis in Monumentis; ut scilicet in episcopi seu antistitis Romani vocibus amanuensium errorem suspicemur, qui Romanum facillime scriptitaverint, ubi Romatium, seu Romatinum legere ac transcribere debuissent; licet interea non aeque arrideat quod ipse subdit, dictum nempe Romatium sive Romatinum episcopum facile fuisse Chromatium, quia Portum Romatinum, seu non longe dissitam Concordiam urbem, habuerit 0292B patriam. Cur vero Romatius seu Romatinus episcopus appellari potuerit Chromatius noster, qui dubio procul episcopus Aquileiensis fuit? Rem late enucleavimus in sancto Niceta episcopo Aquileiensi, qui pariter et Romanae civitatis episcopus, ut in aliquo Gennadii codice ms. ibidem indicato, ac in vetustissima quoque, immo prima editione rarissima Gennadiani operis (cujus exemplar apud clarissimum Maurum Boni, qui hoc nobis nuper humanissime significavit), et Romatianae, et Romatitianae, et Romaticiae civitatis dictus legitur. Non est hic tamen cur ad Auxiliariorum episcoporum morem in Ecclesia tunc temporis obtinentem recurramus, prout in sancto Niceta actum fuit: ordinatus namque a divo Ambrosio Mediolanensi Chromatius perhibetur Aquileiensium 0292C episcopus statim ab obitu sancti Valeriani antecessoris: et certe Chromatii episcopalis gradus mentio nulla, nullum indicium, immo nulla conjectandi aut occasio aut necessitas, antequam Aquileiensis sedis episcopus esset. Sedisse itaque Chromatium nostrum, in episcopali jam Aquileiensi cathedra constitutum; sedisse, inquam, aliquando autumamus, potius quam Aquileiae, in Portu Romatio seu Romatino, qui tunc ad Aquileiensem episcopum pertinebat, quique tunc etiam ad Romatii seu Romatini fluvii ostium stabat, uti ex Plinio habemus; ideoque facillime appellatum episcopum Romatium seu Romatinum, potius quam Aquileiensem, a loco nimirum, ubi, circumstantiis ac vicissitudinibus compellentibus, et pluries fortasse ((L)) 0292D adesse, et diutine quoque commorari debuerit. Rem itaque probabilem, ex alibi praesertim dictis de Chromatio ipso apud sanctum Nicetam, quam brevissime ostendamus.

Praemittere juvat, nondum Chromatii tempore ita residentiae, uti aiunt, episcopalis loca ubique fixa atque veluti sancita fuisse, prout sequentibus saeculis; ideoque liberum tunc episcopis, relicto etiam loco principali, intra propriae dioecesis fines quocumque vellent divertere, ibique quamdiu vellent commorari. Id vero obtinere maxime consueverat, ubi ratio adesset aliqua, quae eos reapse ad id consilii impelleret. Chromatius noster, post obitum Valeriani, Ecclesiae Aquileiensis clavum accepit 0293A anno cadente 388, uti conjicit De Rubeis in Monumentis, et confirmat in Dissertationibus variae eruditionis. Hic autem ipse annus fuit, quo Aquileiensis urbs obsidionem pertulit ab exercitu Theodosii Magni Augusti, qui tyrannum Maximum insectabatur Aquileiam ingressum cum copiis suis, ibique brevi etiam ab Augusto ipso victore captum et capite damnatum. Chromatii tamen inauguratio Aquileiae probabiliter locum habuit post Augusti victoriam et Maximi necem, tranquillitate restituta. Cum non ita post Maximi casum tyrannidem arripuisset Eugenius, idem Theodosius in Italiam rediens anno 394, cum magna militum copia, ad Aquileiensem agrum pervenit, ubi commissum praelium fuit, quod exitium et mortem novo tyranno intulit. Anno 400, 0293B et ab Eugenii internecione sexto, Alaricus Gotthorum dux in Italiam irrupit; et Aquileiensis regio prima omnium patuit cupiditati Barbarorum, qui tunc, non tam dominii acquirendi, quam praedae abducendae causa advenerant. Post Alaricum, tunc demum Italia pulsum, eadem qua ille, improba mente, etiam Radagaisius, alter Gotthorum dux, anno 404 aut insequente, Italiam ingressus, Aquileiensem itidem agrum tentavit, multisque locis vastatis, in Thuscia tandem occubuit. Quid porro in illis angustiis Chromatius episcopus Aquileiensis? Nil certe mirum, ab Aquileiensi civitate et agro illum et semel, et iterum atque iterum recessisse, ac duabus praesertim postremis hisce vicibus moram etiam diuturniorem eo loci protraxisse, quem sibi 0293C praetulerat incolendum: atque ita id factum, ut ejus loci episcopus, potius quam civitatis Aquileiensis, quodammodo videretur. Romatium vero Portum, seu Romatinum, ad fluvium ejusdem nominis, locum reapse fuisse secessioni Chromatii tunc temporis opportunum, sive illius Portus nomine locum intelligamus, qui nunc Portus-Gruarius supra Concordiam, ((LI)) sive alium post Concordiam, a Plinio memoratum, ad fluvii ejusdem ostium, unde in Aestuarium labitur, quod probabilius quoque videtur; locum hunc, inquam, secessioni Chromatii opportunum fuisse, tum ad bellicas Romanorum turbas vitandas, tum ad Barbarorum incursus declinandos, facile quisque, ni fallimur, intellexerit, qui Romanas vias tunc celebres noverit, maxime vero illam, 0293D sive Flaminiam dixeris, sive Postumiam, quae ab Aquileia per Venetiam atque Aemiliam ad primas Italiae urbes, ac demum ad ipsam Orbis Metropolim ducebat; et a qua, tum Romatius seu Romatinus Portus, tum fluvius ejusdem nominis, ad laevam ejusdem viae ab Aquileia venientibus, quasi ignotus, aut minus certe a Barbaris tunc alio tendentibus expetitus, distabat. Ex hoc igitur Romatio seu Romatino Portu, ad quem probabiliter Chromatius noster, et bellicas turbas, et Barbarorum incursus devitans, identidem ventitabat, et ubi aliquamdiu fortasse commoratus fuit; ex hoc, inquam, Romatii seu Romatini episcopi nomen obtinuit, quod amanuensis aliquis minus intelligens, facillime, aut una 0294A dempta syllaba, aut altera in unam litteram immutata, in Romani episcopi titulum convertit, qui tantae disceptationis causam eruditis tandem posterioris aetatis praebuisset.

Neque vero singulare hoc exemplum in Chromatio episcopo quispiam crediderit, ut pro nomenclatione episcopi Aquileiensis, aliam obtinere potuerit, Episcopi nempe Romatii aut Romatini, ex mora quam in Romatio seu Romatino veteri Portu fortasse fecerit aliquando, ad pacatius et securius domicilium capessendum. Aquileiensis ipsa Ecclesia insigne hujusce rei nobis exhibet argumentum, quod revocari nequit in dubium. Constat Aquileienses antistites, Aquileia ob coeli malignitatem relicta, diu sedem stabilem in civitate Fori Julii habuisse, octavo praesertim 0294B saeculo atque nono, prout De Rubeis in Monumentis ostendit capite 36. Atqui ex hoc Forojuliensi domicilio Aquileiensium antistitum, et ipsi quoque episcopi Forojulienses, eo tempore, etiam in publicis monumentis, potius quam Aquileienses dicti fuere; et Aquileiensis ipsa Ecclesia denominationem accepit Ecclesiae Forojuliensis. Videantur hujus rei documenta in sancto Niceta, capite 6, p. 133 et seq. Neque deest aliud vigens exemplum in Aquileiensi olim provincia, quae nunc provincia Utinensis est, post patriarchalis illius Ecclesiae partitionem in archiepiscopales sedes duas. Concordiensis civitas episcopalis, utinensi metropolitanae addicta, quae cathedralem habet pervetustam, et aedes ((LII)) etiam episcopales prope eam positas; raro tamen, statisque 0294C tantum per annum horis potius quam diebus videt episcopum suum, qui perpetuum ac stabile habet domicilium, et episcopalem sedem fixam in proxima civitate Portus-Gruarii; ubi et alia aedes sacra cathedralis loco, et episcopium, et curia episcopalis, et collegium canonicorum, et seminarium clericorum. Ipse quidem Episcopus Concordiensis in publicis actibus semper appellatur: at in communi loquendi et scribendi quoque usu, tum apud incolas, tum apud exteros, veluti antiquata Concordiensis episcopi appellatione, Episcopus vulgo dicitur Portus-Gruarii. Quid igitur mirum, si et Chromatius episcopus Aquileiensis, quarto labente et quinto ineunte saeculo, cum et semel et iterum, atque etiam tertium, gravissimisque urgentibus causis, ab Aquileiensi 0294D urbe recesserit, atque in Romatinum seu Romatium Portum, securitati ac quieti opportunum, atque in dioecesi tunc sua positum, se receperit, ibique aliquandiu moram fecerit; quid, inquam, mirum, si nomen quoque Romatii seu Romatini episcopi obtinere potuerit, quod Scriptis seu Opusculis ab eo relictis facile praeponeretur?

Quid vero si in hoc Romatio seu Romatino Portu diem quoque Chromatius ipse clauserit extremum: quod certe majorem huic appellationi communiter ansam dedisset? Anno 407 aut 408 mortalem vitim Chromatius cum coelesti gloria commutavit, uti De Rubeis in Monumentis typis editis anno 1740; et gravi quidem conjectura, ut idem ipse confirmavit 0295A in Dissertationibus variae eruditionis, cap. 9, p. 199, quae anno 1762 prodierunt, contra ac dixisset in Dissertatione de Rufino, quae prodierat anno 1764, ubi pag. 144 et 147 annum Chromatii emortualem statuerat 406. Eodem porro ipso anno 407 aut 408, Alaricus Gotthorum dux superius memoratus, viribus instauratis, iterum in Italiam descendens, Aquileiensem Agrum iterum terrore concussit; licet et Aquileiam, et caeteras Venetiae urbes tunc praeterierit, ut recto itinere Romam peteret, quam demum anno sequenti 409 aut 410, cepit atque depopulavit. Nil igitur probabilius, quam Chromatium eodem ipso loco se maturrime recepisse, uti consueverat, etiam in hac nova ac terrifica Barbarorum irruptione; ibique morbo, quo antea laborabat (uti ex Chrysostomi, 0295B anni 406, epistola novimus) , saevius fortasse correptum, animam reddidisse. Atque haec de Romani episcopi titulo, quem Chromatii Aquileiensis ((LIII)) Scripta seu Opuscula apud Alcuinum abbatem, et in Basileensi prima eorumdem editione praetulerunt.

Mentio tamen anni emortualis Chromatii episcopi, quem duumvirorum nostrorum opiniones ultra 408 vulgaris aerae non protendunt, admonet nunc nos, ut aliquid de nupero invento dicamus, quod hactenus lucem publicam non vidit; et ex quo, si nihil obstaret, Chromatii nostri vita ad annum saltem 420 extendi deberet. Inventum hoc est vetus plumbeum sigillum, seu numisma, quod subjicimus; quodque Venetiis inter plura hujuscemodi vetera monumenta cum recens detexisset clarissimus praelaudatus Maurus 0295C Boni, nobis etiam illico Chromatium illustrantibus humanissime communicavit, ut aliquid super eo quoque data opportunitate scriberemus . Partes ambas hic vides hujus veteris plumbi, anticam atque posticam. Dubium porro nullum, quod Chromatius 0295D episcopus Aquileiensis in antica scriptus, sit reapse noster de quo agimus. Quid vero sibi vult annus 420 in postica cum pastorali virga signatus? Numquid inde inferri possit, aut eodem anno, vitam Chromatium cum coelesti gloria commutasse, aut eodem certe anno in vitae suae cursu eumdem adhuc fuisse; quasi demum in utroque significatu ejusdem ipsius anni opus haec plumbea nota numeralis 0296A cum toto numismate censeri possit? Constat autem satis inter eruditos, anno Christi 420 nondum in usu ((LIV)) fuisse notas temporum Christianorum annis a Christi seu incarnatione seu nativitate ductis signare; immo longe postea usum hunc, in ecclesiasticis etiam rebus, coepisse; et longius quoque, saltem in Occidente, passim obtinuisse. Abunde super hac re eruditi scriptores temporum, et novissime Maurini auctores operis praestantissimi L'Art de vérifier les dates, etc., in dissertatione praevia parte I, § 2 ex editione Parisiensi 1770, sicut etiam Rei Diplomaticae Magistri, inter quos unum hic clarissimum Tiraboschium nominamus Storia Nonantolana tomo II, pag. 16, ubi usum eumdem, apud Italos saltem vix nono labente saeculo coepisse animadvertit in 0296B chartarum signatione. In ipso Eusebii Chronico a divo Hieronymo Latine reddito, et ad suam usque aetatem producto, areolae illae, ubi anni Domini ab ipsius nativitate ad paginarum oram signantur, in vetustioribus codicibus ms. desunt, et eruditorum judicio additionis valde posterioris sunt; eidem proinde Eusebio, atque Hieronymo prorsus ignotae. Vide Chronicon ipsum Eusebianum in editione operum divi Hieronymi a Vallarsio adornata tomo VIII, col. 635, nota a; necnon Arnaldi Pontaci Notas et Castigationes in Eusebii Chronicon, in fine ejusdem Hieronymiani tomi editas, col. 230, 231. Vel hac igitur anni 420 enuntiatione plumbeum illud numisma Chromatianum procul ab eodem anno rejicimus; ut sit omnino opus aevi posterioris, et ut propterea nihil 0296C synchronae habeat auctoritatis ad evincendum Chromatium nostrum vitam suam perduxisse ad annum saltem vicesimum quinti saeculi, contra ac eruditi illi duumviri nostrates, Fontaninus atque De Rubeis scripserint, qui ex coaevis certissimis monumentis rite expensis ultra annum ejusdem saeculi, ut maxime, octavum vitam illius non produxerunt.

Quid vero si suspicari praeterea liceat plumbeum illud numisma seu sigillum probabilius post annum etiam Christi millesimum conditum fuisse; ac tum praesertim, cum tot ubique passim per Italiae urbes Chronica monumenta scriberentur, quae sicut in suorum temporum annis assignandis plerumque non falluntur, ita in praeteritarum aetatum rebus ad Christianam aeram referendis multa, ut satis constat, 0296D fortuito protulerunt, quae eruditi postea adhibitis critices regulis emendare non sine taedio ac labore coacti sunt? Ut autem id suspicemur de hoc plumbeo monumento Chromatiano, litterae ipsae faciunt, seu litterarum formae, quae in eo visuntur: ac maxime litterarum A, E, M et R, quarum similes aut omnino aut propemodum videas ((LV)) (ut nostra nunc potius quam externa promamus) in nummis 0297A patriarcharum Aquileiensium, qui omnes post annum millesimum cusi fuerunt, et prostant apud De Rubeis dissertatione prima de Nummis patriarcharum Aquileiensium, et apud Lirutum Della Moneta ch' ebbe corso in Friuli, etc.

Non diffitemur quidem singulares esse in hoc plumbeo numismate seu sigillo formas litterarum C et O, quarum prior in antica parte uti littera, et in postica uti nota numeratis, duobus rectis angulis constat a tergo sitis; et altera quaternis, qui figuram perfecte quadratam constituunt. Verum haec ipsa duarum litterarum singularitas antiquitatem quinti ineuntis saeculi ab hoc numismate excludit, ac sequiorem ejusdem aetatem ostendit, quaecumque demum ea censenda sit. Et priorem quidem litteram 0297B C, eo modo ductam qui in plumbo nostro apparet, exhibet parvus nummus argenteus Venetus apud citatum Lirutum tab. VI, sub num. 60; quam etiam pertinere ad langobardorum tempora ipse autumat, ac fortasse ad partem priorem saeculi VIII, uti erudite disserit ibidem pag. 140 et seqq. Eamdem ipsam litteram Romae viderat eo ipsissimo modo scalptam etiam in fragmento Latini lapidis in pavimento Sanctae Agathae Gotthorum ad Suburam celebris Antonius Maria Lupius; quod fragmentum licet omni sensu destitutum, ob singularitatem tamen hujus litterae exhibere voluit in sua eruditissima dissertatione ad Epitaphium Severae martyris, pag. 104 editionis Panormitanae 1734. Jam vero Gotthorum nomen aedi Agathae adhaerens satis indicare videtur 0297C originem illius fracti lapidis absque sensu; ut mirari amplius non subeat litteram quoque C Latinam Romanam formam apud eam gentem quodammodo exuisse, et ut demum colligamus ad quinti saeculi initium eam formam, a prisca ita degenerem, pertinere non posse. Caeterum formam hanc tertiae hujus Latinae litterae valde frequentem asserit in inscriptionibus saeculi XI domnus Vainesius ex Benedictina congregatione Sancti Mauri in suo Dictionnaire raisonné de Diplomatique, tomo I, pag. 213, editionis Parisiensis 1774. Quod autem in nummis quoque ipsius saeculi XI eadem hujus tertiae Latinae litterae forma appareret (ut alia hic monumenta coaeva praetereamus) satis ostendunt nummi Henrici imperatoris nomine signati, qui novissime Venitiis inventi 0297D sunt in Arca, ubi anno 1094 reconditae fuerunt sacrae exuviae divi Marci evangelistae; quique idcirco ad Henricum Augustum hujus nominis quartum, qui 0298A adhuc eo tempore imperabat, probabiliter pertinent, ((LVI)) ac eodem certe posteriores esse non possunt: quorum nummorum typos accurate aere incisos videas in egregia lucubratione nobilis viri Leonardi Manini comitis, Patricii Veneti, cui titulus: Memorie storico-critiche intorno la vita, traslazione, ed invenzioni di san Marco evangelista, principale protettore di Venezia. Venezia 1815.

Quod vero spectat ad litteram O, in eo plumbo ita formatam, ut schema perfecte quadratum constituat; etsi in Graecis aliquot vetustissimis nummis appareant ita efformatae Graecae litterae omicron et omega, ut admonet clarissimus Franciscus Neumanus, Populorum et regum Numi veteres inediti, parte I, pag. 221, Vindobonae 1779; fatendum tamen nihil 0298B nobis hujusmodi occurrisse in Latinis veteribus monumentis typis editis, quae consulere potuimus. Nihilominus horum loco abunde est quod videre licuit in paginis seu tabulis plumbeis, nuper Venetiis inventis a praelaudato viro clarissimo Moro Boni, ex vetusta et hucusque scriptoribus omnibus ignota, Corrariana societate litteraria, quae jam a saeculo XI, uti a fide dignis omnique eruditione clarissimis viris accepimus, ibidem exstabat; cuique, inter alia, curae potissimum fuit in plumbeas illas laminas transferre, seu Latino, seu vulgari eorum temporum Venetorum sermone, vigentique tunc charactere, quidquid memoriarum ac documentorum veterum habere et inquirere potuit in pergamenis exaratum, ut his etiam decursu temporis fragilitate sua fatiscentibus, 0298C aut omnino quoque pereuntibus, solidior plumbi materia posteritati ea omnia conservaret . In his porro tabulis (quae luce etiam publica, uti speramus, aliquando gaudebunt), quotiescumque ((LVII)) littera O, seu in Latino seu in vernaculo tunc Venetorum sermone occurrit, haec perpetuo perfecte quadrangula est, prout in numismate seu sigillo Chromatiano apparet; sicuti angulatae etiam, modis tamen diversis, reliquae omnes ibidem litterae sunt, ex quadam, ut videtur, angulatim scribendi proprietate, quae tunc ibidem, cujusdam fortasse elegantiae causa, in usu fuisse videtur. Hujus Latini alphabeti litterae O quadratam formam, in inscriptionibus usurpatam, exhibet laudatus quoque Vainesius in citato Dictionario suo Diplomatico, tomo II, pag. 141; 0298D quam tamen, una cum quibusdam aliis peculiaribus ejusdem elementi formis, nequaquam ad priora seu ante seu post Christum saecula, sed ad late patens 0299A medii aevi spatium absolute et indistincte pertinere existimat.

Nihil itaque probabilius, quam numisma plumbeum Chromatianum post annum etiam Christi millesimum conditum fuisse; ideoque numeralem notam illius partis posticae 420 nihilo pluris faciendam, quam eae habeantur, quas rebus factisque priorum post Christum saeculorum apposuerunt scriptores historici sequioris aetatis, cum ad Christianam aeram ea referre voluerunt, quae Christi annis tunc minime signabantur: adeo ut potior fides in his annorum computationibus habenda sit criticis et chronologis nostris, qui res singulas summo studio expenderunt, ac consultis praesertim tot synchronis monumentis quae aetas in apricum protulit, et 0299B ars typographica communia omnibus fecit, quaeque priscis illis, caeteroquin benemeritis scriptoribus, obvia esse non poterant.

Sit igitur pro nihilo habenda super Chromatii nostri vita aut obitu numeralis illa nota hujus Chromatiani numismatis plumbei seu sigilli; ut eas potius amplectamur, parum inter se discrepantes, quas statuere Fontaninus atque De Rubeis. Quid interim ((LVIII)) sentiendum de numismate ipso seu sigillo, post annum millesimum proculdubio, uti conjiciebamus, confecto? Qua nimirum de causa aut cusum, aut potius caelatum putamus; vel cui usui dedicatum? rem mere conjecturalem aggredimur: longe tamen sumus ut suspicemur, hujus numismatis sive sigilli conditores voluisse fucum facere posteritati. 0299C Sigillum suum episcopale habuisse Chromatium minime dubitamus, quo scripta sua, ubi opus esset, epistolasque signaret: id enim in usu positum apud episcopos illius ac superioris quoque aetatis, vetera monumenta nos docent; et Ducangius in Glossario mediae et infimae Latinitatis, necnon Mabillonius De re Diplomatica, libro II, cap. 15, num. 1, erudite ostendunt. Sigilla hujusmodi varia fuisse constat ex eodem Mabillonio; ac unumquodque praesertim saepe nomen habuisse episcopi cujus erat. Facile quoque credimus Crucis vivificae signum ab episcopis, ut plurimum, sigillis impositum cum proprio nomine: hoc enim signum proprio nomini anteponebant olim, cum actis aut chartis subscriberent, ut idem Mabillonius ibidem capite 22, num. 12. Quidni igitur hujus 0299D utique formae, quam plumbeum nostrum numisma in antica praefert, fuisse existimemus Chromatii Aquileiensis sigillum; cruce nimirum in medio poposita, 0300A et proprio ac propriae civitatis nomine circum scripto?

Verum numisma nostrum, etsi sigilli formam habeat, sigillum tamen verum ac proprium, quo Chromatius usus fuerit, esse non potest; tum ob ea omnia quae superius diximus ut illud censeremus opus post millesimum annum confectum; tum etiam quia in parte postica caret ansula, seu adminiculo, quo instructa sigilla erant, ut eorum facilis esset usus. Quid igitur conjiciendum post haec? Viderint nimirum post annum Christi millesimum Chromatiani sigilli impressionem aliquam adhuc superstitem, eamque aut cera aut gypso aut creta formatam; viderint, inquam, qui rei litterariae et antiquitatum studiosi tunc erant, et fortasse Corrarianae ipsius 0300B apud Venetos societatis alumni. Fragilitatem proinde materiae perpenderint, ac periculum, quod, temporis lapsu, tum impressio superstes, tum sigilli memoria interiret: ideoque statuerint plumbo commissam relinquere posteritati illius formam sigilli, quod prae oculis habebant; inducta scilicet in medio areolae Cruce, et circum appositis verbis Chromatii- Episco-Aquil-, adhibita tamen ea litterarum forma, quae propria suae esset aetatis: et ecce naturalem et obviam, quemadmodum autumamus, originem anticae partis hujus plumbei Chromatiani numismatis, seu verius sigilli.

((LIX)) Quod ad posticam autem, in qua pedum episcopale cum Romana numeratione Ccccxx; hanc nulla dubitatione censemus merum ac totum 0300C esse arbitrium eorum, qui rem ipsam eo tempore, nimirum post annum millesimum, curaverunt; quique partem vacuam operire modo aliquo cupientes plumbeae illius laminae, rem gratam bona fide posteris se facturos putarunt, si notam ibidem temporis signarent aliquam juxta vigentem aeram christianam, in quo Chromatius Aquileiensis episcopus ex propria sententia vixisset; et si, pro inducto tunc more, insigne quoque pastoralis ejus regiminis pedum adderent episcopale. Episcopale porro pedum (ut aliquid de hoc etiam, data occasione, attingamus) quis umquam vidit, aut memoratum apud synchronos auctores legit, in episcoporum sigillis quarti, aut quinti ineuntis saeculi? Formam autem hujus pedi in plumbea nostra lamina expressam, non primitivam 0300D utique, neque quarti aut quinti saeculi, sed potius qualem obtinuisse novimus post annum Christi millesimum, qualemque in nummis praesertim patriarcharum 0301A Aquileiensium intuemur, facile unusquisque cognoscet. Atque haec de nuper invento plumbeo Chromatiano Numismate seu sigillo satis.

Alia nunc inquisitio sese nobis offert, quae in vetustatis indagatione nonnihil et ipsa exhibet novitatis; estque via, qua Aquileienses ad Portum Romatium seu Romatinum, veluti recto ac breviore itinere, se conferebant: neque enim prorsus inutile aut injucundum existimamus investigare quam teneret probabiliter Chromatius viam, ut ab Aquileia ad Romatium seu Romatinum Portum diverteret. Occasionem huic inquisitioni dat lapis Aquileiensis, sane pulcherrimus, qui nuper, anno scilicet 1806, prope Aquileiam in loco silvoso, cui apud incolas nomen Roncato atque etiam Tombola, 0301B repertus fuit; qui ignotus proinde exstitit omnibus 0302A Aquileiensium antiquitatum illustratoribus, quique propterea ab aliquo primi subsellii antiquitatum professore expendi, enucleari, suaque vera luce donari mereretur. En tibi igitur lapidem, optime lector, qualem publici juris primus fecit Joannes Labus, doctor Brixiensis, in erudita sua epistola Italice scripta, cui titulus: Sopra una colonna letterata di Maguzzano: Brixiae 1812, pag. 10; qualem nobis quoque postea datis litteris auctor humanissimus, cum notis omnibus atque mensuris, diligentissime communicavit; qualemque demum nos ipsi accepimus ab eisdem et probis et scientibus viris, qui primae inventioni (LX) studiose adfuerunt : de quo tamen lapide hic non multa, sed ad rem quam agimus tantum; et quae simul valeant aliorum studia 0302B ad argumentum uberius illustrandum excitare. Hujus lapidis dimensiones habeto:—altitudo, pedes 4, unc. 9;—latitudo, pedes 2, unc. 5;—crassitudo, unc. 9. 0301C ((LXI)) Acephalus hic lapis est, ob deletam scalpro seu malleo integram primam lineam et priorem majoremque partem secundae, ubi nomen principis, cujus memoriae fuerat dedicatus ob Viam Anniam de qua ibidem mentio, ab eo restitutam.

Alium profero Aquileiensem lapidem jamdiu notum, et ipsum quoque post duo priora verba acephalum; qui tamen lumen aliquod praecedenti afferre potest, quoniam ad illum, ut videtur, refertur; quique integer habetur, nimirum cum lacuna sua lineolis expressa, apud Bertolum Le Antichità d'Aquileja, pag. 284, et apud Basilium Asquinum Ragguaglio, 0302C etc., di Monfalcone, pag. 9; quae lacuna pridem deerat apud Gruterum, aliosque, qui eumdem lapidem typis ediderant, unde inscriptio ex primis ipsius verbis Caesari Augusto falso attributa. Refertur igitur apud ambos citatos scriptores nostrates, qui lapidem ipsum Aquileiae suismet oculis usurparunt, inscriptio hoc modo; adhibita hic tamen a nobis accuratiori ea forma, qua eamdem post iteratas cum ipso lapide collationes expressit in schedis suis diligentissimus aeque ac eruditissimus Angelus Maria Cortinovius, quem superius memoravimus; quamque 0303A veram ac genuinam esse nosmetipsi Aquileiae visu tactuque cognovimus .

((LXII))

0303C Hujus alterius lapidis accipe dimensiones:—altitudo est pedum 5, unc. 4;—latitudo est pedum 2, unc. 1 et semis. —Crassitudinem celat paries, cui insertus lapis est.

Uni eidemque principi videntur hi duo lapides positi, ob duo ejusdem generis opera in Aquileiensium utilitatem facta: viam nempe Anniam restitutam, ut in priori; et Viam quoque Geminam munitam ac restitutam, ut in secundo. Hactenus ignotus fuit lapis primus, ad quem secundus referebatur per vocem copulativam quoque; quia scilicet, praeter Geminam, viam aliam proculdubio indicabat ab eodem principe restitutam, quam nunc Anniam fuisse cognoscimus. Praeter quam quod, elogio prioris lapidis, quo plurima indulgentiarum suarum principes ille providentissimus in Aquileienses contulisse dicitur, optime concinit 0303D lapis alter, quo idem princeps, ob ea profecto plurima, et viam Anniam, et viam quoque Geminam, de qua ibidem, merito Aquileiensium restitutor nuncupatur, ac etiam quodammodo ((LXIII)) conditor, juxta illorum temporum non infrequentes populorum erga principes assentationes.

Quis hic princeps fuerit, cujus nomen utrobique deletum, dicam absolute, Diocletianum visum fuisse Bertolo supracitato qui secundum lapidem illustrabat; 0304A sed probabilius Hadrianum autumasse Asquinum, qui de eodem hoc lapide, supracitato itidem loco, immediate post Bertolum sermonem habuit; quidquid deinde scripserit adversus hanc opinionem Bertolus ipse in Opusculo, quod contra Asquinum edidit in Collectione prima Calogeriana Di Opuscoli scientifici e filologici, tomo XXVI, pag. 501. In Asquini autem sententiam ivit etiam vir clarissimus nuper laudatus, et antiquitatum omnium, maxime vero nostrarum Aquileiensium peritissimus, Cortinovius; cujus super hac eadem Inscriptione secunda eruditam Memoriam ms. teneo; et in qua illam trium versuum lacunam a se Aquileiae ex ipso lapide accurate desumptam, neque continua lineolarum successione signatam ut apud Bertolum et Asquinum, 0304B sed spatiolis vacuis interjectis distinctam prout hic dedimus, ita ex aliis pluribus Hadriani Augusti Inscriptionibus, quae integrae supersunt, ingeniose supplevit in margine, ratione habita absque dubio etiam capacitatis loci verbis omnibus siglisque admittendis.

Imp. Caes. Divi. Traiani. Parthici F. Divi. Nervae. N Traianvs. Hadrianvs Invictus. Aug. etc.

Clarissimo Cortinovio in hac Hadriani potius quam 0304C Diocletiani sententia subscripsit nuper etiam eruditissimus Filiasius Memorie storiche dei Veneti Primi e Secondi tomo II, cap. 25, pag. 224, Venetiis 1796; ubi tamen Aquileiensem Inscriptionem hujus viae Geminae refert ad modum prorsus Bertoli atque Asquini, indicata nempe trium versuum lacuna per continuam punctorum seriem, absque ullo intermediarum vacuitatum indicio: unde constat, Cortinovii quidem (quam amplexus erat) opinionem illi notam probatamque fuisse, minime vero perspectam lacunae emendationem, quam idcirco nunc nos primum ex schedis ipsius, periculo dein nostro firmatis, proferimus.

((LXIV)) Romanum principem hunc deleti nominis 0304D autumari posse Trajanum Augustum Hadriani patrem existimaveram ipse aliquando, tum ob Italicam patriam suam in lapide memoratam, tum ob plurima atque praclara opera, quae tam Romae quam in praecipuis imperii urbibus et ipse idem fecit; maxime autem ob vias Italiae pene omnes ab eo instauratas, uti acceperam ex fortuita Galeni medici lectione, qui Methodi medendi libro IX, capite 8, ita scripsit: «Itaque cum sic se haberent (in deteriore scilicet 0305A statu essent) omnes in Italia viae, eas Trajanus ille refecit: quae quidem earum humidae ac lutosae partes erant, lapidibus sternens, aut editis aggestionibus exaltans: quae senticosae et asperae erant, eas expurgans: ac flumina, quae transiri non possent, pontibus jungens: ubi longior, quam opus erat, via videbatur, aliam breviorem excitidens: sicubi vero propter arduum collem difficilis erat, per mitiora loca deflectens: jam si obsessa feris, vel deserta erat, ab illa transferens, ac per habitata ducens: tum asperas complanans.» Ita Galenus, altero circiter ab imperio Trajani saeculo, de Italiae viis ab eodem principe restitutis.

Verum quis interim dixerit, Trajani nomen deletum in lapidibus, qui memoriam viarum ab ipso 0305B instauratarum perennarent; cum principis optimi appellationem ex S. C. acceperit, et ita omnibus cara illius memoria, etiam post mortem, habita sit, ut populus Romanus novis post eum principibus acclamare consueverit: Sis felicior Augusto, melior Trajano: quasi nempe ad Trajani bonitatem nullus ante et post eum Romanorum principum pervenisset, sicuti nemo proculdubio ad Augusti felicitatem pervenerat? Acquiescere igitur Asquino et Cortinovio, hac maxime de causa, coactus fui, et Hadrianum potius cum ipsis in hoc secundo lapide intueri; ac propterea etiam in primo, qui frater major secundi ex superius dictis appellari potest.

Ac profecto Italicus patria, seu origine, etiam Hadrianus fuit, et Trajani consobrinus, ac postea filius 0305C adoptivus habitus, illiusque in imperio successor; in quo etiam constitutus, plurima ubique munificentiae ac indulgentiae suae monumenta reliquit. Quin etiam, et Aquileiae magnae molis admirandaeque structurae Hadrianus aedificium condidit, Hadrianaeum propterea dictum: quod profano tunc numinum cultui proculdubio dicatum, quarto demum Ecclesiae saeculo adulto Christianorum sacris aptatum addictumque fuit; cujusque tandem fundamenta atque insignia rudera non multis ab hinc annis detecta fuerunt, ((LXV)) cum domuncolae erigerentur novis e Graeciae partibus, haud faustis quidem auspiciis, adscitis illuc colonis, qui brevem idcirco ibidem moram fecerunt; uti ex Filiasio superius laudato, atque eodem citato tom II, cap. 22, pag. 212, et 0305D cap. 24, pag. 225. Atque hoc sane Hadriani Principis praeclarum opus in Aquileiensium gratiam atque in Aquileiae urbis decorem molitum, cujus memoria ad nos usque pervenit; hoc, inquam, unum fuit ex iis plurimis indulgentiarum suarum in Aquileienses monumentis, de quibus primus lapis loquitur, et quorum causa in lapide altero Aquileiensium restitutor et conditor dictus fuit; quorumque alia fortasse sub terra adhuc latentia in apricum proferet aetas.

Praeterea invicti elogium in utrisque inscriptionibus intuemur: quod olim diis tantummodo attributum, nec Trajano ipsi delatum, Hadriano primum inter principes in lapidibus dari coepit, ut ipse Bertolus noster, causam suam agens pro Diocletiano 0306A pag. 286 citati operis Le Antichità d'Aquileja, animadvertit. Quid vero, quod Trajani nomen et Hadrianus assumpsit, illud proprio anteponens, prout in lapidibus ac numismatibus videmus, Imp. Caesar. Traianus. Hadrianus. Aug.; quemadmodum ante eum Trajanus ipse Nervae antecessoris nomen suo praeposuerat, Imp. Caesar. Nerva. Traianus. Aug.? Fortasse igitur etiam Galenus medicus Trajanum simpliciter scribens, Trajanum-Hadrianum significare voluit; licet constet Trajanum quoque operibus huc illuc construendis, uti aiebam, incubuisse. In vetustis rebus, atque incertis, hariolari etiam quandoque quis vetet?

Sint itaque Hadriano principi hi duo nostrates lapides nuncupati. Sed cur deletum in utrisque 0306B apud Aquileienses hujus Augusti nomen? Post tot laudes, quibus ibidem extollitur, principis providentissimi, plurimarum indulgentiarum in Aquileienses largitoris, et Aquileiensium restitutoris ac conditoris; in quo postea de Aquileiensibus male meritus fuit Hadrianus, ut nomen illius e lapidibus excideretur? At Hadrianus quidem, non magis de Aquileiensibus, quam de omnibus, ut ita dicam, Romani orbis regionibus ac civitatibus optime meritus fuit, ob beneficia quae ubique praestitit, Romanum imperium continuis itineribus perlustrans magno stipatus veluti exercitu architectorum, atque fabrorum omnis generis, uti tradunt Aurelius Victor in Epitome, et Spartianus in Hadriano. «Immensi laboris (Hadrianus) , ((LXVI)) quippe qui provincias omnes pedibus 0306C circumierit, agmen comitantium praevertens, cum oppida universa restitueret, augeret ordinibus. Namque ad specimem legionum militarium, fabros, perpendiculatores, architectos, genusque cunctum exstruendorum moeniam, seu decorandorum, in cohortes centuriaverat:» ita Aurelius Victor. «In omnibus pene urbibus et aliquid aedificavit, et lusus edidit:» ita Spartianus.

Verum haec omnia benefacta Hadrianus imperator nigredine veluti foeda conspersit, immo potius abolevit, tum licentiori vitae suae ratione, qua exosus omnibus erat; tum effreni quadam audacia quemque superandi in quacumque litterarum et bonarum artium disciplina, ita ut nullum sibi umquam impune praeferri sustineret; sicut etiam vehementi animi 0306D feritate, qua et insontes, et doctos praesertim complures qui sibi in ingenii laude invidiam facerent, non sine bonorum omnium indignatione, et severissime habuit, et crudeliter sustulit, uti ex citato Spartiano, atque ex Dione Cassio libro LXIX habemus. Quid vero, quod in extremo vitae suae, vi etiam morbi, quo dire afflictabatur, crudelior effectus, in senatum ipsum praecipue desaeviit, magna parte illius ordinis splendidissimi necari jussa, uti refert citatus Aurelius Victor ibidem, ac de Caesaribus; ita ut senatus ipse illius acta post mortem irrita fieri vellet, illumque recusaret divum appellare, prout consuetudo ferebat, nisi Antoninus filius summis precibus intervenisset, qui hac etiam de causa Pii 0307A agnomen adeptus est, uti discimus ex eodem Spartiano, atque ex Julio Capitolino in Antonino Pio? En igitur Hadriani principis male merita, ob quae proculdubio deletum, etsi non publica auctoritate, privata tamen animadversione eorum quorum maxime interesset, nec Aquileiae duntaxat, sed fortasse etiam alibi, in lapidibus nomen illius post mortem; quemadmodum moris erat apud Romanos erga principes, qui exosi ob crudelia praesertim facta fuissent, uti ex Dione, Suetonio, aliisque Romanarum rerum scriptoribus habemus, annotatque eruditus idem Bertolus noster in citato opere Le Antichità d'Aquileja, pag. 285, ubi Diocletiano, saevissimo Christianorum inimico, lacunam secundi lapidis pertinere existimat.

0307B Quid nunc vero de Annia via Aquileiensi, quam in primo ex his lapidibus intuemur, et cujus potissimum causa haec scribimus? Romanam Anniam viam novimus quidem: licet de ea nihil in scriptoribus antiquis, et aliquid tantummodo in paucis ((LXVII)) inscriptionibus habeamus. Quater nimirum duntaxat de hac Annia via mentio fit apud Gruterum in Thesauro Inscriptionum. Hujus meminit Pitiscus, sed leviter ac jejune, in Lexico Antiquitatum Romanarum, tomo III, pag. 704, editionis Hagae-Comitum 1737, duas commemorans ex Gruterianis inscriptionibus, ubi viae Anniae mentio. Meminit quoque Nicolaus Bergierius De publicis et militaribus Romani imperii Viis apud Graevium in Thesauro, etc., vol. X: meminit autem primum libro I, sect. 4, num. 7, ubi 0307C Gruterianam inscriptionem exhibet, in qua curator habetur plurium simul viarumi eum Annia, nimirum Clodiae quoque, Cassiae, Ciminae, Trium Trajanarum, et Amerinae; unde propinquitatem harum omnium viarum uni eidemque curatori commissarum intelligimus, simulque harum omnium cum Annia ipsa, de qua ibi, ab Aquileiae partibus distantiam: meminit vero iterum libro III, sect. 22, num. 9; ubi tamen etiam Anniam inter eas Italiae vias publicas commemorat, quae citra Padum non porrigebantur, quaeque propterea ad Aquileiam nullatenus pertinebant. «Sequuntur, inquit, hinc viae Annia, Augusta, Cimina, Amerina, Sempronia et Posthumia, quae diversis locis Flaminiae inseruntur et cohaerent, atque ab ea hinc inde; seu rami, per Italiae regiones, quae 0307D inter Romam et Eridanum sive Padum sunt, porriguntur.»

Nullus itaque, quod sciamus, de hac Annia via, de qua inscriptio nostra Aquileiensis; quae via scilicet Aquileiam respiceret, quae proxima Aquileiae esset, et cujus propterea instauratio beneficium dici posset Aquileiensibus indulgentia principis impertitum. Ipse Aquileiensium antiquitatum illustrator solertissimus Bertolus nullius Anniae viae meminit, quae ad Aquileienses pertineret: et solummodo pag. 291 saepe citati sui operis eruditissimi indicat duarum viarum veterum Romanarum vestigia quaedam in Aquileiensi agro adhuc apparere; quarum alteram in veteribus quibusdam chartis, trium, ut ipse asserit, aut quatuor 0308A retro saeculorum, Aquileiensis olim capituli, in quo canonicus ipse erat, viam Appiam nuncupatam fuisse asserit; nisi potius Annia legenda fuisset (quandoquidem Appiae apud nos alibi mentio nulla), facem nunc praebente, incorruptis litteris suis, hoc lapide recens invento apicibus chartarum veterum, oculos etiam antiquariorum et eruditorum prae vetustate non raro fallentibus. Interim inquirant alii de hac Annia Aquileiensium via, quis eam straverit, et quo tempore; unde nomen acceperit; num ad notam Anniam Romanam viam ultra ((LXVIII)) Padum aliquatenus pertinuerit, an alia prorsus ab ea diversa censenda sit, et Aquileiensium ita propria judicanda, quemadmodum Gemina illa, de qua inscriptio secunda. Antiquariorum nempe haec sint; a quorum messe in 0308B hac eruditionis parte nunc prorsus abstinemus, ab iis potius exspectantes quid sentire super his debeamus.

Nos tantummodo animadvertimus, in hoc lapide nostro recens invento, eververatam dici hanc Anniam viam influentibus palustribus aquis, adeo ut commeantibus invia facta esset; ideoque in Aquileiensium gratiam indulgentia principis providentissimi restitutam: unde comperimus viam eam fuisse, quae aquis immineret palustribus, ac viam propterea ab aliis viis terrestribus separatam; viam quoque Aquileiae proximam, immo Aquileiensium veluti propriam, ipsisque quam maxime utilem; viam denique, quasi aggerem paludibus impositum, ut Aquileiensibus facilior per eam breviorque transitus ad loca littoralia aestuarii 0308C esset, evitatis nempe superioribus necnon longioribus aliis terrestribus viis ab aquis paludibusque distantibus. Ac quamdam certe viam etiam hodie incolae Aquileienses ostendunt, ad meridiem illius, amplissimae olim atque opulentissimae, nunc destitulae miserrimaeque urbis positam, Concordiam versus, et palustribus aquis contectam; quibus quandoque decrescentibus, saxa ac rudera in imo earum apparent, viae cujusdam veteris vestigia, necnon ferreus annulus praegrandis lapidi adhuc infixus, qui proculdubio ad ejusdem viae crepidinem positus, alligandis prope eam naviculis inserviebat.

Quid igitur, si hac ipsa Annia via ab Hadriano principe Aquileiensibus restituta, Chromatius noster uteretur, ut Aquileia ad Portum Romatium seu Romatinum 0308D confestim migraret, ac deinde ab eodem portu Aquileiam quoque rediret, prout illorum temporum ratio et rerum vicissitudines exigebant? Haec quoque ultimo loco de Chromatio investigasse, occasione hujus lapidis Aquileiensis recens in lucem positi, ab instituto prorsus alienum; aut lectoribus injucundum, minime judicavimus.

Atque haec tandem sunt, quae praefari libuit in aditu Scriptorum seu Opusculorum, quae supersunt, quaeque hac nostra nova editione donamus, sancti Chromatii episcopi Aquileiensis. Haec vero, tum ut rationem lectoribus redderemus hujus consilii nostri, habitaeque industriae, ut Scripta ipsa et correctiora, et ordine aptiori disposita, sicut etiam meliori 0309A sane cultu ((LXIX)) quam antea orrata prodirent; tum ut aliquid etiam nosmetipsi, post virorum clarissimorum labores, conferre videremur, quod ad argumenti illustrationem quomodocumque serviret. Haec itaque, optime lector, aequi bonique facias; 0310A satis semper superque facturus, si in his voluntatem saltem conatumque probaveris, si errata quoque benigne donaveris; meliora interim, uberiora, accuratioraque, post hoc periculum nostrum, exspectans ab aliis.

 

 

0309A