Praefatio P. Galeardi In Editione Operum S. Gaudentii.

0795D 1. Gaudentius, Brixiae episcopus, sub finem quarti saeculi floruit, eo scilicet tempore quo aurea Ecclesiae aetas Hieronymum, Ambrosium, Augustinum, aliosque praestantissimos viros tulit. Eum in Orientem 0796D religionis causa peregre profectum, Philastrio episcopo vita functo, Brixianus populus successorem expetivit, accedente suffragio episcoporum, atque in primis Ambrosii Mediolanensis antistitis, cujus ea 0797A tempestate auctoritas summa erat. Gaudentius, sacerdotii pondere deterritus, imperitiam contra obtendere, aetatemque immaturam coepit, ut se ab impositi muneris sarcina subduceret. Verum Ambrosius, caeterique antistites, sacramento Brixianorum adstricti (quo fortasse sese obligaverant, nullum alium episcopum praeter Gaudentium accepturos fore) hujusmodi ad eum litteras una cum Brixianorum civium legatione miserunt, ut earum gravitate et vi permoti Orientales episcopi communionem Gaudentio denegarent, nisi rediturum se, atque imperata facturum polliceretur. Itaque Gaudentius, redire compulsus, Brixianae Ecclesiae regimen suscepit, non sine magna virtutis ac modestiae laude; cum non solum absenti ac repugnanti episcopalis dignitas 0797B delata fuerit, verum etiam, quod rarum est, expugnari se non aliter passus sit, quam ecclesiasticis minis perculsus, et, ut ipse ait, auctoritate sanctorum praesentium subjugatus.

2. Haec omnia ab ipso Gaudentio discimus in sermone de Ordinatione sui, qui habitus est coram Ambrosio Mediolanensi antistite; atque ab eodem sermone testimonium desumpsit Baronius cum Gaudentii electionem enarrat ad A. C. 386, n. 7, ubi tamen sensum verborum Gaudentii, sacramento quo temere vos ipsos obligastis, astricti, non videtur assecutus, dum episcopis jusjurandum attribuit, quod fuerat civium. Gaudentius enim cives alloquitur, non episcopos, ut patet: Sed beatus pater Ambrosius, caeterique venerandi antistites, sacramento 0797C quo temere vos ipsos obligastis, astricti, tales ad me epistolas cum vestra legatione miserunt, ut sine damno animae meae ultra jam resistere non valerem. Quare licet jusjurandum episcopos compulisset ad revocandum Gaudentium, tamen verba illa Gaudentii, sacramento quo temere vos ipsos obligastis, nullo modo ad episcopos, sed ad cives tantummodo referuntur.

3. Dum in Oriente versaretur Gaudentius, ac per Cappadociae urbes Jerusalem pergeret, in ipsa praecipua Cappadociae urbe Caesarea, a quibusdam sacris virginibus Basilii neptibus in monasterio degentibus reliquias sanctorum 40 martyrum, qui in Armenia sub Licinio passi fuerant, accepit, quas olim sibi traditas ab avunculo suo Basilio, ejusdem civitatis episcopo, testabantur. Has una cum aliis 0797D sanctorum reliquiis, Joannis Baptistae, Andreae, Thomae, ac Lucae, Brixiam devectas, in ecclesia a se dedicata collocavit Gaudentius, additis praeterea sacris lipsanis Gervasii, Protasii, atque Nazarii, itemque Anaunensium martyrum, Sisinnii, Martyrii, et Alexandri; laudatisque pro concione martyribus, ecclesiam ipsam concilium sanctorum nuncupandam esse decrevit; ut habemus in sermone de Dedicatione basilicae. Ex hoc praeclaro Gaudentii facto valde confirmatur antiquus reliquarum cultus, eoque propterea 0798A utitur apposite Baronius ad A. C. 316, n. 44, ubi de sanctis 40 martyribus agens, Gaudentianum sermonem laudat. Meminit ejusdem ad A. C. 387, n. 7, ac praeter Baronium Papebrochius in Actis Ss. Martii, tom. II, pag. 14, n. 7, itemque Ruinartus in Actis Martyrum.

4. Quo anno Gaudentius episcopatum susceperit non satis liquet. Videtur id factum fuisse circa annum 387, quam sententiam recentiores fere omnes probant. Vossius sane, ac Labbeus, Caveus item, et Natalis Alexander, in hunc annum initium episcopatus Gaudentii conferunt. Vossii verba haec sunt, lib. III de Hist. Lat. : Gaudentius Brixiensis episcopus memoriae prodidit Vitam S. Philastrii, cui successerat in episcopatu. Obiit autem Philastrius anno 0798B 387, unde Gaudentii aetas satis patet. Profecto si de anno obitus Philastrii constaret, nulla de initio episcopatus Gaudentii esset quaestio; quod autem conjectura saltem assequi possumus, hoc est, Philastrium post annum 384 diem suum obiisse. Nam Augustinus, qui Roma Mediolanum venit anno 384, ibique commoratus est usque ad annum 387, scribit se Mediolani Philastrium Brixiensem episcopum apud Ambrosium vidisse. Itaque fieri potest, aliquem, ac fortasse postremum ex his tribus annis fuisse Philastrio emortualem, cum certe ante Ambrosii obitum (qui anno 397 assignatur) Gaudentius factus fuerit Brixiae episcopus. Hoc autem videtur accidisse plures ante annos quam Ambrosius ipse decederet; nam saepius de eo verba facit, ac praesentem quandoque 0798C compellat sermone de Ordinatione sui, et sermone de Petro et Paulo, quorum prior Brixiae, alter vero Mediolani a Gaudentio est habitus.

5. Jam vero quanta doctrinae atque eloquentiae laude floreret Gaudentius noster, ex eo luculenter colligitur, quod ejus sermones passim a notariis excipi solerent, dum ipse ad populum verba faceret. Solemnis enim ea tempestate mos fuit, ut si quis ecclesiasticorum tractatorum dicendo excelleret, ejus conciones appositis notariis, scripto celeriter exciperentur; de quo plura diximus in notis Gaudentianae Praefationis ad Benivolum. Hinc tituli illi semel atque iterum Gaudentianis sermonibus praefixi: Incipiunt excepti tractatus de diversis capitulis; et, Tractatus ejusdem exceptus die Dedicationis basilicae; 0798D et, Incipit tractatus quem prima die ordinationis ipsius, quorumdam civium notarii exceperunt. Moleste quidem hos sermonum suorum exceptores eo usque ferebat Gaudentius, ut quae ab hujusmodi operis descripta fuerant, sua esse diffiteretur. Sic enim ipsemet in Praefatione ad Benivolum: De illis vero tractatibus, inquit, quos notariis (ut comperi) latenter appositis, procul dubio interruptos, et semiplenos, otiosa quorumdam studia colligere praesumpserunt, nihil ad me attinet. Mea jam non sunt quae constat praecipiti excipientium 0799A festinatione esse conscripta. Verum quandoque etiam hujusmodi tractatus aliorum rogatu emendavit, idque praesertim quoad quatuor breviores tractatus de diversis capitulis Evangelii, ac subsequentem de Machabaeis martyribus praestitisse se Benivolo petente, inibi testatur: quare pro sinceris et Gaudentianis habendos, nihil est quod dubitemus. At quo magis perspicuum fiat quam praeclare de Gaudentii eloquentia ac doctrina, eo adhuc superstite et incolumi, homines sentirent, quantaque esset jam tum Gaudentiani nominis celebritas, operae pretium erit, integrum hic Rufini locum describere in Praefatione ad Gaudentium episcopum, quae libris Recognitionum Clementis, ab ipso Latine conversis, praefixa est. Locus est hujusmodi: Tibi quidem, 0799B Gaudenti, nostrorum decus insigne doctorum, tantus ingenii vigor, immo tanta spiritus gratia est, ut si quid a te etiam quotidiani eloquii more dicitur, si quid in ecclesia declamatur, id in libris haberi, et ad instructionem tradi posteris debeat. Vides hic non obscure adumbratam, ut puto, Gaudentianorum sermonum collectionem, jam tum per notarios, eo concionante, fieri coeptam. Nec ullo modo ambigendum est, Rufinum de Gaudentio nostro hic loqui, quamvis ecclesiae titulum praetermiserit; certa enim prorsus et indubitata sunt indicia quae id ostendant, eaque infra mox proferemus, cum de tempore obitus Gaudentii nobis agendum erit.

6. De patria Gaudentii quid certi affirmem non habeo. Mansisse eum Brixiae, antequam in Orientem 0799C proficisceretur, compertum est; ait enim in sermone de Ordinatione sui: Ut sine damno animae meae ultra jam resistere non valerem, cui ab Orientalibus quoque episcopis, nisi meum ad vos reditum pollicerer, salutaris communio negaretur. Reditus porro aut patriam, aut saltem domicilium designat. Nec facile fuisset Gaudentius a Brixianis civibus tam vehementer ad episcopatum expetitus, ubi iisdem eximia ejus virtus, vel propter communem patriam, vel propter diuturnam in eadem urbe stationem, non fuisset plane perspecta. In Praefatione quoque Benivolum alloquens: Sicut honoratorum nostrae urbis, inquit, ita etiam Dominicae plebis, Domino annuente, dignissimum caput es: quare Brixiam urbem nostram vocans, ejusdemque honoratos (qui praecipuus dignitatis 0799D ordo erat) appellans, patriam quodammodo videtur profiteri. Haec tamen levia omnino, et incerta sunt. Nam et urbem in qua episcopus erat, nostram appellare potuit, et ibi domicilium habuisse, licet alieno solo natus. In sermone de Philastrio, posteaquam enumeravit Philastrii labores, quibus Brixianam ecclesiam excoluerat, se quoque partem ejus operis esse dicit: Ego autem minima ejus pars. Nisi igitur fuerit Gaudentius patria Brixianus, Philastrii 0800A alumnum, atque ab eodem ecclesiasticis disciplinis imbutum, et enutritum, affirmare oportet; quod quidem postremum Tillemontio placuisse video.

7. Plures fuere Gaudentii a nostro aetate non multum dissiti, episcopatus munere pares, ac proinde cum eo non temere confundendi. Fuit nempe, Constantio imperante, Gaudentius Ariminensis praesul, qui Acta Ariminensis concilii soluta synodo rescidit, propterea a Proconsulis militibus gladio confossus. Fuit et Gaudentius Donatistarum Tamugadensis in Africa episcopus, cujus duas epistolas ad Dulcitium tribunum, itemque ad se responsionem, totidem libris luculenter confutavit Augustinus. Fuit eodem ferme tempore quo noster, Gaudentius Novariensis episcopus, Eporediae ortus, 0800B Eusebii Vercellensis discipulus, atque exsilii comes. Duo tantum Gaudentii, scilicet Ariminensis et Novariensis, memorantur apud Volaterranum (lib. XVI Comment. pag. 476, edit. Gryph.) , ubi Brixianum scriptis, ac nominis fama clarum, incuriose nimis praetermittit. Nomen item Gaudentii frequens occurrit in lapidibus Brixianis. Nam apud Octavium Rubeum, Brixianarum Inscriptionum collectorem, pag. 246, habetur Cornelius Gaudentius, Corrector Venetiae, et Histriae, sic:

Cor Gavden

Tivs Vp Comet

Corr Ven Et

Hist Cvravit

et pag. 296, Gaudentius Nusiae maritus:

0800C Nvsiae Conivgi

Sanctissimae

Incomparabili Qvae

Vixit Ann. XXIII.

M. VII Gavdentivs

Maritvs Benemerenti

Sed redeamus ad nostrum.

8. Praeeunt caeteris Gaudentii sermonibus paschales decem; quos non ante annum 387 conscriptos fuisse, recte annotavit Labbeus, cum in Praefatione eorumdem mentio fiat turbarum quas Ariani in urbe Mediolanensi adversus Ambrosium concitaverunt anno 386, Justinae Augustae auctoritate freti. Ego quidem aliquanto serius conscriptos puto; fortasse post annum 390, eo quod in eadem 0800D Praefatione, loquens Gaudentius de persecutione illa Arianorum adversus Ambrosium mota, videatur tempus paulo remotius designare: Nostri namque temporis Regina Jezabel, cum beatissimum persequeretur Ambrosium, te quoque Ea Tempestate Magistrum memoriae (Benivolum scilicet) oblitum salutaris fidei arbitrata, contra catholicas dictare Ecclesias compellebat. Deinde cum iisdem paschalibus, quos nuper in ecclesia habitos ad Benivolum 0801A mittit, quatuor breviores tractatus adjiciat, ac insuper quintum de Machabaeis martyribus; hosque apud eumdem Benivolum olim se locutum fuisse perhibeat, satis prodit, se, priusquam hos paschales recitaret, multo antea in episcopatus ac praedicationis munere esse versatum. Porro paschales hosce sermones, Benivolo petente, ac pene cogente, ad eum misit, Praefatione ad ipsum Benivolum inscripta; ejusque rogatu etiam quinque subsequentes paschalibus adjectos, quos a notariis exceptos, idem Benivolus Gaudentio emendandos tradiderat, emendavit; quo fit ut potiorem, ac majorem, quae ad nos pervenit, Gaudentianorum sermonum partem Benivolo debeamus.

9. Benivolum hunc, qui Brixianae urbis civis 0801B erat, Gaudentius summis laudibus ornat. Nam Mediolani apud Valentinianum Augustum Magistri memoriae munus cum exerceret, a Justina Valentiniani matre compulsus, legem dictare qua Ariminensis concilii fides confirmabatur, non solum constanter restitit, sed etiam sponte se aulicis honoribus abdicavit, magis eligens, ut noster inquit, privatus vivere, quam mortuus militare. Rem narrat Sozomenus lib. VII Hist. Eccl., c. 13, H, Valesio interprete: Justina, accito Benivolo, qui tunc scriniis memoriae praesidebat, praecepit ut confestim legem dictaret qua fides in Ariminensi concilio olim recitata confirmaretur. Quod cum ille facere recusaret (erat enim catholicae communionis), eum regina altioris gradus pollicitatione demulcens, coepit hortari. Nec tamen ei persuadere 0801C potuit. Nam Benivolus detractum sibi cingulum ante pedes reginae abjecit; nec praesentem dignitatem, nec ullam aliam majorem, pro mercede impietatis, se velle suscipere affirmans. Eximiam Benivoli constantiam, atque animi magnitudinem, laudant praeter Sozomenum, Ecclesiasticae Historiae scriptores Rufinus, ac Nicephorus. At legem illam quam Benivolus dictare renuit, inventi sunt qui scriberent. Exstat autem in Codice Theodosiano, lib. XVI, tit. de Fide Catholica, his verbis: Damus copiam colligendi his qui secundum ea sentiunt quae temporibus divae memoriae Constanti, sacerdotibus convocatis ex omni orbe Romano, expositaque fide ab his ipsis qui dissentire noscuntur, Ariminensi concilio, Constantinopolitano etiam confirmata, in aeternum mansura, 0801D decreta sunt. Conveniendi etiam quibus jussimus patescat arbitrium: scituris his qui sibi tantum existimant colligendi copiam contributam, quod si turbulentum quippiam contra nostrae tranquillitatis praeceptum faciendum esse temptaverint, ut seditionis auctores, pacisque turbatae Ecclesiae etiam majestatis, capite ac sanguine sint supplicia luituri. Manente nihilominus eos supplicio qui contra hanc dispositionem nostram obreptive, aut clanculo, supplicare temptaverint. Dat. X kalen. Febr., Med. Honorio Nb. P. et Evodio Coss. (386.). Miratur Valesius in 0802A notis ad Sozomenum, qua ratione factum sit, ut supradicta lex in codicem Theodosianum irrepserit, quae manifeste Arianis favet; Gothofredus autem notat, abesse hanc legem a Codice Justiniani, velut improbatam. Porro munus illud Magistri memoriae, quo Benivolus fungebatur, praecipuum fuisse, ostendimus in notis Gaudentianae Praefationis, ubi etiam plura de Benivolo. Memoriales, et Agentes in rebus, palatina fuisse officia, memini me legere apud Ambrosium in epist. ad Marcellinam: Memoriae vero, et Memorialia scripta appellantur veterum historiae apud Arnobium advers. Gent. lib. VI, et Minucium Felicem in Octavio.

10. Caeterum Gaudentiani sermones, pietatem non minus, quam eruditionem spirant; quantoque 0802B usui sint ad muniendam et illustrandam Ecclesiae doctrinam, ex eorum lectione facile patet. Nam et serm. 2 expresse designatur disciplina Arcani; et Eucharistiae mysterium tam apte, tam copiose, tam perspicue exponitur, ut plane videam paucos ex antiquis qui apposite magis ad dirimendas nostrorum temporum controversias, in hujusmodi argumento versati fuerint. Usi sunt testimoniis ex hoc sermone depromptis, ad asserendas catholicae Ecclesiae veritates, Joannes Stephanus Durantus, in libris de Ritibus Ecclesiae catholicae, Romae excusis in Typographia Vaticana, 1591; Ludovicus Bail Abavillaeus, in Bibliotheca Concionatorum edita Parisiis, apud Joannem de la Caille, 1666; Ferrarius, de Ritu Sacrarum Ecclesiae Concionum; Joannes 0802C cardinalis Bona, aliique non pauci ex nostris, quibus Gaudentiana scripta evolvere, operae pretium fuit. Praeclarum est praeterea Gaudentii testimonium de Reliquiis, et Invocatione Sanctorum; quam luculenter astruit in sermone de Dedicatione basilicae, in sermone de Petro et Paulo, et in sermone de Vita et Obitu Philastrii praedecessoris sui. Hunc sermonem afferens Alanus Anglus adversus Historiae Ecclesiasticae oppugnatores, dial. 3, cap. 4, pag. 319, edit. Plantinianae 1566, Gaudentium nostrum recenset inter illos Patres quos Magdeburgenses praetermisere, quique intra primos quingentos a Christo nato annos, scripsere de fide primae Ecclesiae, in causa de Reliquiis et Invocatione Sanctorum. Tractatu nono incorruptam Matris Dei virginitatem eloquenter 0802D ac studiose propugnat; et tractatu octavo, quamvis parentes imperare filiis perpetuam continentiam vetet, attamen virginitatem nuptiis docet esse meliorem. Tractatu quinto circa finem, notabilis valde est locus de baculo, ubi baculum apostolicis sacerdotibus, id est episcopis, ad subditorum correptionem tributum esse significat. Hinc videtur parari posse subsidium antiquo usui baculi, de quo Isidorus lib. II de off. Eccl., c. 5. Sane antiqui Aegypti Monachi baculum ferebant, ut ex Cassiano patet lib. I de Instit. Coenobiorum, c. 9: 0803A cujus gestatio, inquit, spiritaliter monet, nunquam debere eos, inter tot oblatrantes vitiorum canes, et invisibiles nequitiarum spiritalium bestias, inermes incedere. At longum esset ire per singula: quare suffecerit, summa quaedam rerum capita delibasse, quibus perspectis lector de utilitate ac momento Gaudentianorum sermonum facile judicare possit.

11. Cum autem Gaudentiano aevo, nempe circa A. C. 405, magnae essent in Oriente lites, eo quod Joannes Chrysostomus, e Constantinopolitana sede exturbatus, pulsus fuisset in exsilium; congregati Italiae episcopi sub Innocentio I, ab Honorio Imperatore, impetrarunt ut scriberet Arcadio fratri suo, postulans Thessalonicae concilium fieri, quo facilius possent pro sarcienda Ecclesiae pace, una utraeque 0803B partes, Orientis Occidentisque convenire. Legati porro, qui ad Arcadium proficiscerentur, delecti, teste Palladio , sancti viri Aemilius, Cythegius, et Gaudentius. Hi, acceptis una cum Valentiniano, Bonifacioque presbyteris, Imperatoris Honorii, et Papae Innocentii, Italiaeque episcoporum, Chromatii Aquileiensis, et Venerii Mediolanensis, ac reliquerum episcoporum epistolis, necnon commonitorio concilii totius Occidentis, conditionibus publicis, Constantinopolim concessere. Verum tot curis, tantoque labore suscepta legatio, infelicem plane exitum habuit; nam cum episcopi ab Italia profecti, ineunte vere A. 406, ad Graeciae oras appulissent, Athenis a tribuno militum comprehensi, navibusque impositi sunt, ac Constantinopolim 0803C delati. Eo cum pervenissent, urbe exclusi, atque ad oppidum Thraciae cui Athyra nomen, in custodiam conjecti, incredibile est quot quantisque malis vexati fuerint, quantaque eos perferre oportuerit, ut traditum sibi munus ea qua par erat constantia, tuerentur. Nam et per calumniam illis objectum est, quod ditionem alienam ultra terminos suos turbarent, et cum Orientalis imperii contumelia ibi adessent. Deinde seorsim quisque in custodias inclusi, ac torti, et plurimis aerumnis affecti, ut mandata ac epistolas proferrent. Cum vero nulla vis eorum animum frangeret, litterae iis quas ab Occidente detulerant, quasque praeter Imperatorem, nemini ulli se reddituros affirmabant, per vim ereptae. Blanditiis demum, atque auro tentati, ut cum 0803D Attico qui Joannis Chrysostomi sedem occupaverat, communicarent. Sed enim cum promissionem illi nullam, aut conditionem sibi oblatam reciperent, contra vero reditum ad Romanam urbem precibus peterent, Valerianus quidam ad male agendum strenuus, immundo eos, et vetustate squalido navigio commissos, exitium nempe eis struens, Romam reverti jussit. Illi, summo cum periculo navigantes, aegre Lampsacum appulerunt. Inde, navi mutata, quatuor mensibus elapsis Romam pervenere, ubi singillatim Innocentio Papae quae ipsis acciderant, renuntiarunt. Haec summa illius legationis fuit, ex 0804A qua quantum ad Gaudentii laudem accedat, nemo non videt.

12. Praeclari sunt laudum tituli quibus Chrysostomus ipse hos episcopos exornat, ut patet ex ejus epistolis ad episcopos qui ex Occidente venerant 156, 157, 158, 159, editionis Frontonis Ducaei 1636, in quibus praeclarissimum eorum zelum, animique pro veritatis defensione alacritatem, alibi studium, et promptitudinem quam ad Ecclesiarum detrimenta sarcienda praestiterant; firmam etiam ac sinceram benevolentiam, fortitudinem, animi constantiam, ac tolerantiam, alibi vero diligentiae magnitudinem, vigilantiam, curam, ac sollicitudinem praedicat. Sed caeteris laudibus praeclarius omnino est testimonium ejusdem Chrysostomi de Gaudentio nostro, quem fortasse 0804B dignitate praecipuum inter episcopos qui legatione illa fungebantur, indicare videtur, dum ejus solius nomini aliam epistolam inscribit. Est haec 184, quae sic habet, eodem Frontone Ducaeo interprete:

Gaudentio episcopo Brixiano.

Nihil nos latet rerum tuarum, sed tamquam praesentes probe novimus studium tuum, vigilantiam, curas, labores quos pro veritate suscepisti; tibique ingentes gratias agimus, neque mediocrem, in tanta degentes solitudine, consolationem haurimus ex tuae charitatis ardore, ac sinceritate; cujus dum hic periculum fecimus, istic quoque integram illam vigere cognovimus; nec ullo modo aut temporis diuturnitate, aut itineris longitudine, debilitatam fuisse. Quo nomine multam tibi gratiam habemus, teque hortamur ut in instituto 0804C pergas, et idem semper studium prae te feras. Non enim ignoras quot Ecclesiarum salus nunc agatur, et quam eximium futurum sit hoc recte factum. Haec igitur cogitans, domine mi reverendissime ac religiosissime, in eodem studio perseverare dignare; sic enim fiet ut, exiguis laboribus exantlatis, immortalia vobis pro his praeclaris certaminibus, in coelo praemia recondatis.

Constat ex hac epistola, quantum diligentiae ac studii Gaudentius ad sublevandas Chrysostomi aerumnas contulerit; quantamque laudem ex hujus legationis laboribus, pro sarcienda Ecclesiae pace fortiter susceptae, merito consecutus sit. Quamvis autem apud veteres ecclesiasticarum rerum scriptores, excepto Aemilio quem Beneventanum vocant, caeteris episcopis qui legationi huic praefuerunt, minime 0804D sedis titulus apponatur; nemo tamen Gaudentium hunc Brixianum esse jure in dubium revocet, ubi tam luculentum exstat Chrysostomi testimonium. Alibi etiam Gaudentii labores idem Chrysostomus praedicare videtur in epistola 160, ad episcopum qui ab Occidente venerat; valde enim mihi probabile fit, hanc quoque epistolam ad Gaudentium nostrum pertinere, in qua sudores eos quos et domi et in tam longa peregrinatione pro Ecclesiae commodis subierat, commemorare pergit. Fortasse nec promptior Gaudentio nostro, nec aptior legationi huic suscipiendae destinari poterat; quippe qui alias in 0805A Oriente versatus, magnum sibi pietatis religionisque nomen quaesisse putandus est apud illius regionis episcopos, qui eidem non nisi terrore excommunicationis injecto, suadere poterant ut ad episcopatum veniret. Itaque recentiores fere omnes qui post Baronium scripsere, quique rem totam magis perspectam habuerunt, Gaudentio Brixiano legationis hujus laudem deferunt, inter quos numerantur Morerius, Caveus, Dupinius, ac prae caeteris solertissimus Tillemontius.

13. Quandonam Gaudentius diem obierit, incertum. Rejiciunt id nonnulli in annum 410; alii vero, inter quos Cl. Labbeus, in annum 427. Vixisse Gaudentium usque ad annum 410, probabiliter opinatur Tillemontius, eo quod Rufinus Aquileiensis presbyter, circa id tempus, Libros Recognitionum 0805B Clementis, a se Latine conversos, ad eum miserit. Huic versioni ab ipso Rufino Praefatio hujusmodi praeponitur: Ad Gaudentium episcopum. Tibi quidem, Gaudenti, nostrorum decus insigne doctorum, tantus ingenii vigor, immo tanta spiritus gratia est, ut si quid a te etiam quotidiani eloquii more dicitur, si quid in Ecclesia declamatur, id in libris haberi, et ad instructionem tradi posteris debeat. Et post non multa: Aequum est sane tibi, qui haec etiam Graece legeris, ne forte in aliquibus minus a nobis servatum translationis ordinem putes, interpretationis nostrae indicare consilium. Haec quam bene omnia Gaudentio nostro conveniant, cujus tractatus, tamquam eximii et eloquentis viri, passim ab exceptoribus colligi solebant, quique Graecae linguae peritia instructus erat, 0805C uti ex ejus sermonibus patet, facile intelligitur. Ratio quoque temporum optime consentit, nam Rufinus non ante annum 410 Aquileia ab Alarico vastata, in Siciliam profugit, ubi eodem vel sequenti anno interiisse videtur. Itaque licet Rufinus sedis titulum praetermiserit, haec de nostro dicta esse nullus dubito. Alibi etiam versionem hanc Librorum Recognitionum Clementis, ut Gaudentio episcopo debitam, memorat Rufinus in peroratione post translationem Commentariorum Origenis in Epistolam ad Romanos, his verbis: Post hoc sane vocat nos opus quod olim quidem injunctum est, sed nunc a beato Gaudentio episcopo vehementer perurgetur; Clementis scilicet Romani episcopi, apostolorum comitis, quorum ut successoribus darem cognitionem, libri a nobis in Latinum vertuntur. Offenderat Cotelerius in not. ad Clementis Recognitiones in Patribus Apostolicis, pag. 485, edit. Antuerp. 1698, Gaudentium hunc intelligens esse Novariensem; sed protinus in viam rediit, reponens seu potius Brixiensem.

14. Porro versionem hanc Recognitionum Clementis, a Silvia virgine jampridem sibi imperatam, 0806A haereditario jure a Gaudentio exposci, affirmat Rufinus in eadem Praefatione: Opus quod olim venerandae memoriae virgo Silvia injunxerat, ut Clementem nostrae linguae redderemus, et tu deinceps haereditario jure poscebas. Quaenam haec virgo Silvia fuerit, implexa admodum est quaestio. Brixiae in Ecclesia S. Joannis Evangelistae, olim deforis Brixiam nuncupata, exstat corpus beatae Silviae virginis, cujus memoria recolitur die 15 Decembris. Hanc nonnulli ex Brixianis scriptoribus matrem, nonnulli sororem Gregorii Magni appellantes, vehementer decepti sunt; nam quomodo ad Gregorii Magni familiam pertinere possit, non video. Profecto ex illius genere claras feminas, praeter Silviam ejus matrem quam Romae jacere compertum est, atque 0806B ipsius amitas, Tarsillam et Aemilianam, ab iisque degenerem valde Gorgoniam, nullas alias invenio. Quare nominis similitudine factum puto ut vulgari errore, cujus nec patria satis nec genus compertum foret, in urbem Romam, atque in ipsam Gregorii Magni familiam traducta fuerit. Eamdem esse Silviam hanc quae Brixiae jacet cum ea quae a Rufino memoratur in Praefatione ad Gaudentium, videtur indicare tum id quod Rufinus ait, nempe versionem sibi a Silvia imperatam, haereditario jure a Gaudentio expeti; tum locus sepulturae, in eadem Ecclesia atque ara, et Silviae et Gaudentio communis; quorum utrumque ostendit fuisse hanc Silviam Gaudentio nostro charitate, fortasse etiam sanguine, conjunctam. Cotelerius Silviam a Rufino memoratam 0806C eamdam esse existimat cum Salvia, de qua Palladius Historiae Lausiacae, cap. 143. Tillemontius autumat fortasse esse posse Silviam Rufini Orientis praefecti sororem, quae, ex Oriente in Occidentem regressa, Brixiae obierit. Ego, in tanta rerum obscuritate, nihil certi affirmare ausim: quin potius ubi aliquis ex ecclesiasticae historiae penu meliora ac certiora protulerit, minime repugnabo, immo magno me beneficio sibi devinctum habebit.

15. Ex hucusque dictis colligitur, satis recte cum Tillemontio affirmari posse, Gaudentium inter vivos egisse usque ad annum 410. An vero cum Labbeo et Ughello dicendum sit, vixisse eum usque ad annum 427, ignoro. Quod certum est, quatuordecim annos jam se in episcopatu exegisse, tradit idem Gaudentius in sermone de Vita et Obitu Philastrii praedecessoris sui. Ac potuisse quidem illum vitam longius ducere post annum 406, quo Orientali legatione functus est, putandum videtur, ex eo quod valde juvenis, et immatura aetate, ad episcopatum provectus fuerit. Sed Tillemontius observat Optatianum, quatuor interpositis episcopis, Paulo nempe, Theophilo, Silvino, et Gaudioso, Gaudentii successorem, 0807A inveniri subscriptum epistolae synodicae concilii Mediolanensis ad Leonem pontificem anno 451. Quare non valde credibile esse inquit, tam modico temporis spatio, quatuor nempe et viginti annis, qui ab anno 427 ad annum 451 intercedunt, quatuor episcopos sedere potuisse; ideoque Gaudentii obitum rectius statui circa annum 410, quam circa annum 427. Jacet autem Gaudentii corpus Brixiae in ecclesia S. Joannis Evangelistae, olim deforis Brixiam nuncupata, in eodem sacello una cum Theophilo, ejus post Paulum episcopum in sede Brixiana successore, et Silvia virgine, de qua paulo ante diximus. Horum corpora in eum locum translata ac deposita fuere anno 1595, cujus translationis seriem narrant Acta Ss. ad diem 27 Aprilis, pag. 494. 0807B Porro Gaudentii nomen in Martyrologium Romanum relatum est die 25 Octobris, hoc addito elogio: Sancti Gaudentii episcopi, eruditione et sanctitate conspicui; quod sane Gaudentio convenire, tum ejus scripta christianae pietatis imaginem ubique referentia, tum insignis animi moderatio qua invitus ac reluctans ad episcopatum accedere coactus est, tum ab eo pro Ecclesiae pace restituenda fortiter gesta, manifeste indicant. Atque haec de Gaudentio; modo de scriptis ejus, tam genuinis quam supposititiis, nobis agendum est.

§I. De scriptis Gaudentii genuinis, et supposititiis.

16. Ad recensenda genuina Gaudentii scripta, non multum curae, aut laboris, impendere nobis opus erit, quippe quod de iis aut parva admodum, 0807C aut nulla sit inter doctos controversia. Quare paschales decem sermones cum Praefatione ad Benivolum, genuinum esse Gaudentii foetum, nemo umquam dubitavit, itemque subsequentes quatuor de diversis capitulis Evangelii, et quintum de Machabaeis martyribus, de quibus exstat ipsius Gaudentii testimonium in eadem Praefatione ad Benivolum, his verbis: Quatuor praeterea breviores tractatus, quos de diversis capitulis Evangelii apud te olim fuisse me locutum prodidisti, et quintum de Machabaeis martyribus, emendatos tibi, quoniam cogis, remittam. Videtur ex hoc Gaudentii loco conjici posse, paschales quidem sermones habitos fuisse a Gaudentio in ecclesia, subsequentes vero privatim apud ipsum Benivolum recitatos; ait enim: Quos apud te olim fuisse me locutum 0807D prodidisti. Idem indicare videntur Rufini verba in Praefatione ad Gaudentium, paulo supra allata: si quid a te etiam quotidiani eloquii more dicitur, si quid in ecclesia declamatur; quibus et privatas disputationes, et publicas conciones a Gaudentio habitas, non obscure designat. Fortasse coetus Christianorum apud Benivolum fieri solebant, in quibus non aleae et compotationibus, sicuti hodie mos est, sed divinarum quaestionum, et pietatis studio jugiter vacarent; iisque se facilem ad docendum praebebat Gaudentius, ut uberiorem doctrinae suae ac laboris fructum referret. Caeteri vero Gaudentii sermones, nempe de Ordinatione sui, de Dedicatione basilicae, itemque duo sequentes, quorum prior ad Serminium, 0808A alter vero ad Paulum Diaconum inscribitur, facile cum ex argumenti ratione, tum ex orationis colore, et similitudine, Gaudentii esse deprehenduntur, ideoque pro Gaudentianis semper in Bibliothecis Patrum una cum aliis excusi.

17. Quoniam autem huic nostrae editioni duorum praeterea sermonum accessio facta est, aequum erit de iis consilium nostrum lectori indicare, rationesque aperire quibus permotus eos tamquam genuinos, caeteris Gaudentianis adjecerim. Cum editionem hanc Gaudentii animo versarem, forte fortuna incidi in editionem sermonum S. Zenonis episcopi Veronensis, quae Veronae prodiit, jussu Augustini Valerii cardinalis Veronae episcopi, apud Hieronymum Discipulum anno 1586. Eam curiosius pervolutanti 0808B mihi occurrit in Praefatione locus quo curatores, ac recognitores illius editionis lectorem monebant, praetermissum esse S. Gaudentii episcopi Brixiensis sermonem, qui excusis sermonibus (prioris editionis) S. Zenonis fuerat additus, quod in vetusto ms. Codice (s. Zenonis) non reperiretur. Avide arripui oblatam occasionem alterius, si quis forte esset, Gaudentiani sermonis nanciscendi; ac diligenter conquisitam priorem sermonum Zenonis editionem adeptus, quae Venetiis pervulgata est anno 1508, in ea libro tertio optatum sermonem inveni hoc titulo inscriptum: Sancti Gaudentii Brixiani de Petro et Paulo sermo 48. Stylus quoque Gaudentio conveniebat; quare jam non invitus, aut nutans, eum parenti suo asserere cogitabam: hoc tantum in votis erat, ut 0808C alicujus ms. Codicis auctoritas suffragio nostro accederet. Cumulate desiderio meo satisfactum est; nam consultus a nobis, per litteras illustrissimi ac praeclarissimi viri Joannis Francisci Barbadici Brixiae episcopi, doctissimus atque humanissimus vir Carolus Majellus, Bibliothecae Vaticanae praefectus, confestim ad nos ejusdem sermonis apographum misit, exscriptum e Codice Urbinate 150, pag. 146, et collatum cum Vaticano 1235, pag. 197, in quorum utroque Gaudentii nomen prae se fert. Igitur bini Codicis praesidio, ubi non modo huic sermoni auctoritas, sed etiam variantes lectiones accesserunt, libenter eum in familiam aliorum Gaudentianorum sermonum induximus, ac post vulgatos in caeteris editionibus, locum tenere jussimus.

0808D 18. Alter Gaudentii sermo, qui postremo loco positus est, saepius prodierat apud Lipomanum, et Surium in Vitis Ss., die 18 Julii, praefixo Gaudentii nomine, sub hoc titulo: Vita beati Philastrii episcopi Brixiensis, per divum Gaudentium ejus successorem descripta. Equidem titulus iste non omnino videbatur antiquam simplicitatem praeferre; sed cum Lipomanus et Surius testarentur, se hunc sermonem accepisse a vetusto libro Sacrarii Ecclesiae Brixianae, non diffidebam collatione ms. Codicis, non modo titulum, sed ipsum quoque sermonem, qui nonnihil depravatus erat, fieri posse emendatiorem. Utrumque praestitum est auxilio duorum Brixianorum Codicum mss., in quibus hic sermo habetur, 0809A hac praemissa inscriptione: Sermo beati Gaudentii episcopi de Vita et Obitu beati Philastrii episcopi, praedecessoris sui. Exstat autem de hoc sermone praeclarum testimonium Ramperti, Brixiae nono saeculo episcopi, qui ejus locum profert in sermone de Translatione beati Philastrii, cap. 5, his verbis: Veluti in edito sermone a praesule Gaudentio, vitae scilicet beatissimi Philastrii pontificis legitur, fuisse eum omni aetati, et conditioni, et sexui, stupenda benignitate communem. Proinde miratus omnino sum, Ludovicum Ellies Dupinium Gallum, Bibliothecae Ecclesiasticae scriptorem, quaestionem de hoc sermone movere Gaudentio potuisse. Alibi etiam Rampertus ejusdem sermonis auctoritate utitur, nempe cap. 9, ac post Rampertum utuntur Baronius, Alanus Anglus, Labbeus, 0809B Vossius, Caveus, aliique recentiores; quod cum animadverterem a Bibliothecae Patrum collectoribus non fuisse satis observatum (nunc enim sermonem praetermiserant) eum idcirco veluti sincerum, ac legitimum Gaudentii opus, caeteris Gaudentianis sermonibus accensere, meum esse duxi.

19. Atque haec quidem sunt Gaudentii genuina, quae exstant; nam et intercidisse non pauca notavimus ad tract. 14. Nunc de supposititiis dicam. Ac primo occurrit Commentarius in Symbolum quod vulgo Athanasii appellatur; hujusmodi enim Commentarii licet omnino, quod sciam, nihil exstet, Gaudentium auctorem faciunt Elias Capreolus, lib. III Hist. Brix., et ex Capreolo Ughelius, aliique. At falsa persuasione deceptos manifeste liquet; cum 0809C Symbolum illud, quod circa finem quinti saeculi a Vigilio Eapsensi, aut alio quopiam Scriptore conditum esse, constat inter eruditos, minime Gaudentio innotuisse potuerit, qui quarto saeculo vixit, aut vix demum initia quinti saeculi vidit. Hunc eorumdem Scriptorum errorem expunximus in annotationibus ad Ughellum, nec quomodo falsus rumor obtinuerit video, nisi forte pro Commentario in Symbolum Athanasii, intelligenda sit expositio Rufini in Symbolum, quae a multis Hieronymo et Cypriano temere adscripta, aliquando etiam Gaudentio Brixiano tributa fuerit. Inter Gaudentii supposititia numeratur deinde Rhythmus de Philastrio, quem aliquando Gaudentium auctorem prae se tulisse, testatur nobis Rampertus in sermone de Translatione 0809D Philastrii. Verum stylus aperte, ac Latinae linguae color, ad sequiora tempora pertinent; nec aliquid in eo rhythmo Gaudentianum videtur, praeter sententias quas rhythmi auctor a Gaudentio in sermone de Philastrio mutuatus est; quare, accedente etiam ipsius Ramperti calculo, libenter rhythmum illum Gaudentio adjudicavimus. Vide porro ea quae fusius praefati sumus ad eumdem rhythmum in calce sermonum Gaudentii.

0810A Ad Gaudentii supposititia referri item potest celebris liber de Singularitate Clericorum, modo Origeni, modo Cypriano, aut Augustino tributus; qui cum hucusque certum auctorem non agnoscat, inter adespota scripta a Deherra numerandus erat. Hunc Gaudentio Brixiano adscribi posse censuit Joannes Fellus in Praefatione ad nuperam Cypriani editionem: De Singularitate Clericorum, inquit, opusculum locum aliquem habeat, ea lege, si aut Origenes, aut Gaudentius Brixianus, aut alius aliquis circa saeculum millesimum scriptor, quo tempore lis ista in Occidente maxime fervebat, pro suo agnoscere sustineant. At quisnam iste circa saeculum millesimum scriptor? Plane ignotum. Idem Fellus deinde in notis ad eum tractatum, auctorem ad Bedae tempora, id est ad saeculum octavum, 0810B revocat, his verbis: Videtur circa Bedae popularis nostri tempora, quando de coelibatu clericorum maxime fervebat, praesertim in Occidente, controversia, conscriptus liber, cui saeculo respondet a revelatione desumptum argumentum. Desideravi profecto, cum in haec incidissem, docti viri judicium; nam quae umquam nota est, quaeso, quae opusculum illud millesimo saeculo (decimum dicere voluit) aut Bedae temporibus tribuendum indicet? Ab episcopo conscriptum, ubi forte videret nemo, notavit Erasmus ex iis verbis quae auctor operis apponit: Vos autem, filii charissimi, non tantum persuasione, sed potestate convenio. Verum quae in hoc opere de martyrio disputantur nullo modo Bedae temporibus, immo nec Gaudentii, nec Augustini aevo convenire possunt; 0810C quando nempe, pace Ecclesiae data, jam non amplius frequens suberat martyrii occasio. Itaque mea quidem sententia, libellus iste vel ad Origenis, vel ad Cypriani tempora referendus. Vidit procul dubio Felli lapsum Guillelmus Caveus, dum Cypriani Opera recensens, illius sententiam de hujus opusculi auctore enarrat: Doctissimi (Cavei verba sunt) editionis Oxoniensis curatores, circa Bedae aetatem scriptum esse arbitrantur. Sed, ut homines sumus, puduit reprehendere, quamvis paulo antea, scilicet in Origene, libelli hujus auctorem, non contemnendae vetustatis, Hieronymi saltem aevo non inferiorem, pronuntiet. Caeterum libellus ille nihil omnino continet quod controversiae de coelibatu clericorum aptari possit, quamvis eorumdem cum feminis 0810D contubernium, ac familiaritatem redarguat; cui profecto argumento congruum auctorem quaerere saeculo decimo minime oportebat. Sane Cyprianus ipse, aliique ea aetate Patres, saepius in eodem argumento versati sunt, canonesque Conciliorum multis egerunt, ut, ablata hujusmodi corruptione quae Ecclesiae mores foedabat, integra servaretur ecclesiastica disciplina.

21. Haec de Gaudentii scriptis tam genuinis, quam 0811A supposititiis. Nihil enim morari nos debet anceps Barthii testimonium, quo Gaudentium una cum Eucherio, Maximo, Caesario, aliisque hujusmodi scriptoribus, unum atque eumdem sub diversis nominibus auctorem esse, ex argumenti, aut styli similitudine, suspicari videtur. Sic ille lib. XLII Advers. c. 18: Illud de his talibus scriptoribus monere non supersedeo, tam non raro inter se similes esse sermones quos Valeriani, Eucherii, Maximi, Caesarii, Gaudentii, Eligii, et aliorum talium nominibus perscriptos habemus, ut magna suspiciosit, velstylum majorum minores aemulatos esse, vel paucorum scriptorum operibus, diversos a librariis pro favore locorum titulos esse impositos. Quid sibi velit Barthius non intelligo. Aut enim Gaudentio aliorum sermones tribuere vult, aut 0811B aliis Gaudentianos. Si primum, non video quam facile caeteris suasurus sit: mihi certe non persuadet. Nam ut aliquando similis forte locus in eodem argumento a duobus scriptoribus usurpatus occurrat, non ideo statim unus atque idem utriusque operis auctor fuisse censendus est. Nihil enim frequentius quam ut scriptor quispiam alterum ejusdem argumenti scriptorem imitari, ejusque sententias totidem quandoque verbis referre soleat. At vero si Gaudentii Sermones alterius scriptoris esse, significare voluit Barthius, omnino doctum virum desipuisse oportuit, cum luce clariora sint indicia in singulis fere Gaudentianis sermonibus, quae Gaudentium sermonum istorum genuinum verumque auctorem ostendant. Haec singillatim enumerare supervacuum 0811C duco, cum ea studiosus lector non magno negotio possit animadvertere; nec Barthium de Gaudentio nostro loquentem tam graviter aberrasse, alicui mirum sit, cum fuerit vir doctus nimium in judicando praeceps, quapropter Criticus minorum gentium audit a Cotelerio . Occurrit etiam quaedam Octavii Rubei narratio, in Vita Ss. Faustini et Jovitae, pag. 40, qua is, Gaudentio teste, porphyreticam quamdam nobis urnam memorat, in qua aliquando sanctorum eorumdem martyrum corpora jacuisse refert: at Gaudentius nusquam hujusmodi aliquid, quod sciam, scriptis prodidit; suntque hae gerrae merae, ac nugae, quas Rubeus e vulgi quisquiliis collegit, atque ut aliquam iis fidem faceret, Gaudentio supposuit. Itaque iisdem aut recensendis, 0811D aut refellendis, diutius immorari piget; quare, Rubeo dimisso, ad alia transeamus.

§ II. Judicium nuperi scriptoris de Gaudentio expenditur.

22. Inter quamplurimos hujus aetatis scriptores qui ecclesiasticae historiae studiis egregiam navarunt operam, praecipuum sibi locum vindicat Ludovicus Ellies Dupinius, Bibliothecae Ecclesiasticae auctor, quam jugi studio, ac diuturno labore confecit. Is dum Gaudentii scripta recenseret, adeo huic nostro 0812A durum se, atque infensum praebuit, ut si quis, minime lecto Gaudentio, Dupinium adeat, ejusque dictis fidem adjungat, Gaudentium ipsum nullius momenti scriptorem censeat oportet, cujus proinde lectioni si quis forte tradere se velit, oleum sane et operam perdat. Porro ut lectori penitus compertum sit quam non aequam Dupinius de Gaudentio sententiam tulerit, liceat hic mihi ipsius Dupinii Gallica verba afferre, quibus perspectis, lector ipse hac de re, quod justum fuerit, statuet. De primo Gaudentii sermone haec habet Il commence le premier de ces sermons par une pensée qui a plus de subtilité que de solidité, pour rendre raison de ce qu'on célèbre la pâque au printemps, après le mauvais temps de l'automme, la rigueur de l'hiver, et avant 0812B l'ardeur de l'été. C'est, dit-il, pour montrer que Jésus-Christ. qui est le Soleil de justice, dissipe par ses lumières les ténèbres de l'erreur des Juifs, et amollit la dureté des coeurs des païens, en prévenant par ses rayons l'ardeur du feu du jour du jugement. Il ajoute que le monde ayant été créé au printemps, il était juste qu'il fût réparé dans la méme saison. Utrum reprehendendus sit hoc loco Gaudentius, nec ego satis dispicio, nec quispiam fortasse alius alter viderit. Scilicet non omnibus datum est lynceis Dupinii oculis uti. At enim si aptas temporum rationes quaerere, quibus Dominica mysteria gesta sunt, si rerum convenientias subtiliter investigare, alicui absurdum videatur, is antiquitatem omnem sibi posthabeat necesse est, atque Ambrosium, Hieronymum, 0812C Augustinum, levitatis, et inficetiarum accuset. Nec si quid ingenio permisit Gaudentius, Christum justitiae Solem appellans, atque ad hujusmodi imaginem varias temporum vices conferens, ideo parum solide locutus est; nam, ut ipse Dupinius notavit, statim subdit aptiorem rei rationem paulo infra, ubi ait : Filius ergo Dei, per quem facta sunt omnia eodem die, eodemque tempore, prostratum mundum propria resurrectione resuscitat, quo eum creaverat ex nihilo, ut omnia reformarentur in Christo, quae in coelis sunt, et quae in terra sunt. Haec autem Gaudentii sententia, qua mundum verno tempore conditum affirmat, Graecis, et Latinis, ea tempestate communis erat, ut observavimus in notis ad hunc Gaudentii locum.

0812D 23. Pergit deinde Dupinius de secundo Gaudentii sermone loqui in hunc modum: Après avoir ainsi expliqué très-clairement le mystère de l'Eucharistie, il parle des dispositions dans lesquelles on doit être pour s'en approcher. Il les trouve toutes figurées par les cérémonies avec lesquelles les Juifs mangeaient l'agneau pascal. Mais il tire ces convenances de si loin, que l'on aurait de la peine à les remarquer. Car qui croirait que la ceinture de peau avec laquelle les Israélites se ceignaient, ait été la figure de la mortification des vices? Qui pourrait deviner que quand il est défendu 0813A de rompre les os de l'agneau, cela veut dire que l'on doit observer les préceptes qui sont dans l'Ecriture? Qui s'imaginerait que quand il est dit qu'il faut brùler les restes de l'agneau, c'est pour signifier que l'on doit consumer par une foi vive les doutes que l'on peut avoir sur le mystère de l'Eucharistie? Ces allégories, et d'autres semblables qui sont en cet endroit, sont un peu violentes, et je doute fort qu'elles soient du goût de bien des gens. Summa hujus Dupinianae reprehensionis in eo versatur quod Gaudentius intemperanter allegoria usus sit; videtur enim hoc interpretationis genus vehementer Dupinio displicuisse; nam et de duobus aliis tractatibus paulo post ait: Ces deux instructions (octava nempe ac nona) sont pleines de plusieurs allégories. Verum causa haec 0813B Gaudentio communis est cum omnibus fere antiquis Patribus, quibus, in exponendis Scripturis, etiam ubi res per se aperta esset et perspecta, nihilominus allegoriam negligere religio fuit. Notum est illud Augustini : Dominus noster Jesus Christus ea quae faciebat corporaliter, etiam spiritaliter volebat intelligi. Neque enim tantum miracula propter miracula faciebat: sed ut illa quae faciebat, mira essent videntibus, vera essent intelligentibus. Gregorius quoque, hom. 2 in Evang.: Miracula Domini et Salvatoris nostri sic accipienda sunt, ut et in veritate credantur facta, et tamen per significationem nobis aliquid innuant . Neque ego valde pugnem, leviora aliquando fuisse quae in hujusmodi genere dicebantur, cum ea sit figurate loquendi ratio, ut saepius dicentem in angustias, 0813C ac salebras compellat, et alienissimis sententiis rem propositam explicare cogat: sed fortasse hujusmodi oratio populo valde placebat, qui plerumque non tam gravem ac disertum, quam admirabilem et acutum oratorem quaerit. Ideo antiqui Patres, qui debitores se esse sapientibus, et insipientibus, pro charitatis lege scirent, eo dicendi genere utebantur quod plane agnoscerent ad alliciendum, continendumque populum, aptius esse atque utilius. Nec alioqui Gaudentii allegorias inusitatas omnino, aut inauditas Dupinius dixerit; nam, ut alias praeteream, sententia illa qua docet, quae ex agno superfuerant ideo comburenda fuisse, ut intelligeremus , si qua mysteriorum superaverint, quae capere modo non possumus, haec igni cremanda esse, id est divino 0813D tradenda Spiritui, ut ea quorum rationem modo non capimus, ardentis fidei spiritu consumantur; haec eadem Gregorii Magni fuit, hom. 22 in Evangelia: Quod ex agno remanet, igne comburimus, quando hoc quod de mysterio ejus penetrare non possumus, potestati sancti Spiritus humiliter reservamus. Haec eadem habetur apud Arnoldum Abbatem Bonaevallis Tract. de ultimis verbis Domini: Ossa (agni) igne comburimus, quia sacramenta quidem (quae quasi divinae virtutis 0814A caro sunt, et veritatis integumenta) visibiliter secundum suam speciem percipimus, et sumimus: ipsam vero substantiam nec frangimus, nec minuimus, sed flammis injicimus, id est spiritualibus intelligentiis commendamus, quod spiritus et vita sint in divinis mysteriis. Imo invenitur etiam apud Gozechinum Scholasticum in epistola ad Valcherum : Isti (nempe Berengarii Turonensis asseclae) eumdem agnum pascalem, qui eadem sacramenta in seipsum ineffabiliter transformans nobis condidit, et consecravit, crudum vel coctum aqua, non assum igni comedunt; et quod ejus residuum est, et semper erit (quia nullus umquam mortalis, quantumlibet sciens, ad incarnati Verbi arcanum plena intelligentia in hac vita penetrare potuit, aut poterit), igni non comburunt. Quod igitur 0814B a nemine cogitari posse affirmavit Dupinius , idem illud dixerunt tres isti auctores, quos doctos, graves, et honestos viros fuisse, ac praesertim mentis bene sanae, Dupinius ipse, ut arbitror, non negaverit .

24. At haec fortasse omnia ignosci Dupinio a nobis poterant, modo ubi tractatum illum de Gaudentianis scriptis concludit, graviores multo ac saeviores in Gaudentium iras minime exeruisset. Audiamus porro criticum nostrum de tota Gaudentiana oratione sententiam ferentem: Il n'est pas nécessaire (inquit Dupinius) de dépeindre le caractère de saint Gaudence, on le connaît assez après ce que nous en avons dit. Son style est simple et négligé, il est plein d'allégories forcées, de pensées extraordinaires, d'allusions éloignées. 0814C Ses sermons sont secs, stériles, ils instruisent très-peu, et ne touchent point du tout. Enfin ils n'ont ni la force, ni l'éloquence, ni la beauté, ni l'exactitude des prédications des auteurs Grecs dont nous venons de parler. Ita Dupinius de Gaudentio, et quidem, ni fallor, parum benigne. Ut vero aperte cognoscat lector quam injuste ac perperam eum reprehendat, quantaque fuerit Gaudentio ubertas, doctrina, ac dicendi vis, mihi constitutum est, nonnulla hic Gaudentianorum sermonum specimina afferre, ex quibus facile intelligat quisque, quodnam fuerit genus istud orationis tam acriter a Dupinio reprehensum. Gaudentius, Tract. 1, Christianos Judaeis ac Gentilibus comparans, haec habet: Et modo quide n ad comparationem Judaeorum atque Gentilium, qui in profunda nocte incredulitatis 0814D demersi noscuntur, et ad eorum comparationem qui in haereseon caligine ac nocte luxuriae demorantur, nos vide ur esse, et plane sumus in luce: sed ipsi dies nostri quibusdam nebulis praetexuntur, et non habent serenitatis laetitiam, dicente Propheta: Dies mei sicut umbra declinaverunt. Tract. 4, neophytos alloquens, ait: Vos igitur, neophyti, qui estis ad beatae hujus ac spiritualis paschae epulas invitati, videte quomodo ab omni pollutione escarum quas superstitio gentilis infecerit, 0815A vestras animas conservetis. Deinde, nonnullis interjectis: Servate, neophyti, ornamentum gratiae salutaris: sobrii estote per omnia, ne illud inebriati perdatis: solliciti convenite ad ecclesiam: orationibus, hymnis, psalmis et canticis spiritualibus nobiscum vigilanter incumbite. Haec sint otii vestri opera; quibus debitum reddentes Christo Domino famulatum, mercedem vitae aeternae consequi ab ipso possitis. Sint igitur convivia vestra sobria, casta cubilia: sit modestus animus, sermo placidus, mitis incessus. Hoccine illud est aridum, et inane dicendi genus, doctrinae prorsus atque ornamenti totius expers ? Tract. 7, ut legem de non comedendo fermentato a saevitiae nota, ob mortis poenam inobedientibus propositam, excuset: Si fermentatum fieri jussisset, inquit, diligentia illic necessaria 0815B fuerat, ne deesset: quod jussit, desidiae est, non laboris. Negligentiam jubet, ut obedientiam probet; et non vis ut damnet illam animam quae diligentiam commodaverit ut contemnat? Tract. 11, explicans illud Joann. VII, Nolite secundum faciem judicare, sic disserit: Generalis ista sententia est, retinendae aequitatis magistra, omnibus posita, multis nota, paucis dilecta. Praecipitur enim ne hujus saeculi divitum personis adulantes, iniquissimo judicio faveamus incredulis; et impios, crudeles, rapaces, luxuriosos, inhonestos, non solum timido silentio nutriamus, verum etiam omni reprehensione dignos, injustis laudibus praedicemus: vel, quod est omni foeditate deformius, turpia lucra captantes, alienae pecuniae notabiliter serviamus, christianae libertatis obliti. Num sane Gaudentii oratio omnibus 0815C ornamentis ac luminibus caret? an vero e contra splendore, succo, ubertate redundat? Atque haec omnia etiam Dupinio obvia erant, ex quibus cum Gaudentii doctrinam, tum eloquentiam, et ingenium perspicere poterat, nisi pravum animum, et infensum, ad eum legendum attulisset. Tillemontius quidem, qui tali morbo minime laborabat, aliter de Gaudentio censuit, cujus verba, ut Gallum Gallo opponam, hic libenter describo : Quoique son style (Gaudentii nempe) paraisse assez simple, néanmoins il a de l'élégance, et l'on y voit un génie fort doux, et en même temps fort agréable. Mais pour le fond des choses, la doctrine et les instructions en sont excellentes.

25. At pergamus adhuc parumper Gaudentium 0815D audire. Nemo enim ipso strenue magis ejus causam tuetur. Tract. 5, ad fin., de correptione subditorum loquitur in hunc modum: Quod si lupus desinat esse lupus, et cum agno pascatur, ut ait Propheta; et si leo, desinens esse leo, cum bove manducet paleas; baculo opus non est. Si enim feralium morum nequitia in tantam vertatur mansuetudinem, ut cum oviculis innocentibus, ac mundis Christi operariis, vitae pabulum mites quaerant, et capiant; dicitur a Christo apostolicis quibusque sacerdotibus, ut neque baculos correptionum portent in via, quando in discipulis obedientibus 0816A ac modestis terram sanctam possidere jam coeperint. Et tract. 3, animadvertenda maxime est pars illa quae incipit: Nec illud otiosum putes; ubi tam luculenter disputat de libertate arbitrii, ut elegantius nihil aut doctius fieri possit. In Praefatione autem totus ille locus : Pietatis vero cultores quod interdum vel corporis doloribus, vel variis tribulationibus afflictantur, triplex esse ratio invenitur: prima correctionis, secunda purgationis, tertia probationis: adeo eloquenter ac docte explanatus est, ut plane in eo regnare Gaudentius, atque omni laude superior esse videatur. Sic paulo infra : Probationis igitur gratia mirificus Job, Jobi historiam pluribus rerum, ac verborum ornamentis describit; quare nullus omnino esse potest tam crassa Minerva, tamque 0816B hebeti sensu, si unum excipias Dupinium, qui Gaudentianae orationis eloquentiam, et vim non sentiat. Sed frustra sim profecto, si omnia recensere velim; nec sane Gaudentius longiore indiget defensione, apud eos maxime quibus Gaudentiani sermones in manibus sunt. Itaque ad hos lectorem remitto, ut, iis pervolutis, de Dupiniana reprehensione, quod aequum videbitur, judicet.

§ III. De consilio et ordine editionis Patavinae anni 1720.

26. Plures fuere post typographiam inventam usque in hanc diem Gaudentii editiones, quarum tamen nulla accurata, aut integra, hactenus dici potuit. Gaudentianorum sermonum specimen primus 0816C edidit Elias Capreolus, lib. III Hist. Brix., excerpta nempe sermonis de Philastrio, circa annum 1500, aut paulo amplius. Deinde circa annum 1554, Aloysius Lipomanus, Veronensis episcopus, protulit sermonem integrum de Philastrio, sermonem de Dedicatione basilicae, itemque excerpta ex Praefatione ad Benivolum, in Vitis Ss., tom. IV editionis Venetae, ubi, pag. 1 et pag. 15, Opera Gaudentii nondum excusa dicuntur. Prodiit postea anno 1555, Basilaeae, apud Henricum Petrum duobus tomis opus inscriptum Orthodoxographa, sed in eo quidem Gaudentii exstat nihil; in altera vero ejusdem operis impressione, denuo in eadem urbe pluribus tomis aucta anno 1569, tom. VI, fol. 1799, habentur Gaudentiani sermones, eodem ordine, ac numero, quo saepius 0816D repetiti postea sunt in Bibliothecis Pp.; quare hanc primam fuisse Gaudentianorum sermonum editionem satis probabiliter puto.

27. Prodierunt postmodum variae Bibliothecae Pp. editiones, post primam Parisiensem anno 1576 a Margarino Bignaeo procuratam. In iis omnibus excusus semper est Gaudentius; sed ut fatum est magnarum hujusmodi collectionum, scatebat passim mendis non minimis, quae medicam manum exspectabant: ac praeterea duobus sermonibus carebat, qui, extorres facti, longius a parente suo vagabantur; 0817A sermo nempe de Petro et Paulo, et sermo de Vita et Obitu beati Philastrii. Itaque omnino. operae pretium erat novam Gaudentii editionem aggredi; cum praeterea, quod sciam, numquam seorsim editus fuisset atque ad ingentes illas Bibliothecae Pp. collectiones tractandas pauci admodum accederent, magna operis mole deterriti. Dum eo in loco res esset, ac male a typographis acceptus jaceret pene in tenebris Gaudentius noster, accidit peropportune, atque, ut ita dicam, cum bonis ominibus, ut anno 1714 praestantissimus atque immortalitate dignissimus praesul Joannes Franciscus Barbadicus, a Veronensi episcopatu ad Brixianum esset translatus, qui statim ab inito Brixianae Ecclesiae regimine, consilium edendi Gaudentii sponte sua cepit. Hujus summi viri erga 0817B editionem hanc, a nobis ipsius jussu lubenti animo susceptam, beneficia connumerare si velim, nullum profecto dicendi finem faciam; nam et opera, et opibus juvare numquam destitit, praesertim ut variantes mss. Codd. lectiones nobis suppeterent; summoque animi studio, ubicumque opus esset, paratus semper fuit auctoritatem suam, atque officia, benigne impendere. Quin et industriam nostram non semel humaniter excitare, ut propositum urgeremus, et operis ipsius specimina rudia adhuc, et impolita, suismet oculis percurrere: demum editionem ipsam tueri constanter, ac fovere nullo modo umquam intermisit, quoadusque in lucem prodiret; collatis etiam liberaliter pecuniis ad typorum impensas.

28. Ut autem lector sciat quibus subsidiis ad 0817C hanc editionem parandam usi simus, praesto nobis fuerunt ex Vaticana Bibliotheca collationes trium mss. Codd.: nempe Vaticanorum duorum 1243 et 4580, quorum uterque papyraceus; itemque elegantissimi Urbinatis membranacei 75, cujus initiales litterae pictura et auro convestitae sunt. Quamvis Codd. isti non magnae sint antiquitatis, eximiam tamen nobis opem plurimis in locis ad Gaudentii emendationem contulerunt, ut passim legentibus manifestum erit. Eorum ut variantes lectiones minore negotio, ac promptius excerperentur, potestatem fecit, venia etiam data ut e Vaticana Bibliotheca Codices ipsi ad Palatium Quirinale transferri possent, pro sua effusa in omnes clementia ac benignitate Ss. D. N. Clemens XI, pontifex Maximus, 0817D quo sedente, ac sospite, numquam bonae litterae sine pretio erunt. Excerpendi autem sibi curam humaniter susceperunt clarissimi, atque doctissimi viri Franciscus Blanchinus, et Carolus Majellus Bibliothecae Vaticanae praefectus, uterque ejusdem Ss. D. N. Clementis papae XI, ab honore sacri cubiculi; quorum proinde officiis immortales gratias me semper habiturum, hoc loco libenter profiteor. Accessit tribus hisce Codd. mss. alter Florentinus chartaceus Bibliothecae S. Marci, cujus meminerat summus vir Joannes Mabillonius in Itinere Italico, pag. 178; hujusque variantes lectiones accurate describendas, atque ad nos mittendas curavit adm. rev. Pater Albertus Salvi, ejusdem Monasterii 0818A S. Marci Florentiae prior. Cum istis quatuor Codd. collati sunt priores decemnovem Gaudentii tractatus, itemque Praefatio ad Benivolum; ad quorum pariter tractatuum emendationem contulimus tres editiones Bibliothecae Pp., nempe Parisiensem anni 1589, Coloniensem 1618, et Lugdunensem 1677. Sermo de Petro et Paulo, qui in praedictis quatuor Codd. mss. minime habetur, collatus est cum alio Urbinate membranaceo 150, ac Vaticano pariter membranaceo 1235. Uterque ex his duobus Codd. continet sermones etiam Zenonis episcopi Veronensis; eorumque aetas videtur pertingere ad quingentos annos. Praeter duos istos Codices, usi sumus ad collationem Sermonis de Petro et Paulo antiqua item Veneta editione sermonum sancti Zenonis episcopi 0818B Veronensis anni 1508, in qua sermo hic primum prodiit, minime dissimulato Gaudentii nomine, ut in notis ad eumdem sermonem monuimus. Pro sermone autem de Vita et Obitu beati Philastrii, variantes nobis lectiones suppeditarunt duo Brixiani Codd. membranacei, quorum antiquior praefert notam saeculi XI; ac binam insuper editionem adhibuimus, nempe Venetam Lipomani 1554, et Coloniensem Surii 1579, a quibus in Vitis Ss. vulgatus fuerat. Cum praeterea scirem exstare in Ambrosiana Mediolanensi Bibliotheca primam (ut ego quidem puto) Gaudentii editionem, quae prodiit anno 1569, in Orthodoxographis Pp., ejus quoque variantes lectiones priorum decemnovem Gaudentianorum tractatuum, qui in ea cusi sunt una cum Praefatione 0818C ad Benivolum, descriptas habui a cl. Josepho Antonio Saxio ejusdem Bibliothecae praefecto, eruditionis eximiae, ac summae humanitatis viro; sed eum haec editio consentire fere omnino videatur cum mendis aliarum editionum, ideo nullus nobis ejus usus fuit.

29. Ordo Gaudentianorum sermonum, sive tractatuum, idem apud nos servatus est, qui in aliis quoque editionibus occurrit. Nam sermo de Ordinatione sui, qui prior caeteris a Gaudentio est habitus, primus quoque ordine esse debuerat; sed Praefatio paschalibus praeposita hos priores fecit, in qua quia mentio est de quatuor sequentibus, et quinto de Machabaeis martyribus: ideo in hac editione eum ordinem tenuimus quem Gaudentius ipse in Praefatione 0818D nobis statuit, atque in aliis editionibus receptus est. Gaudentianos sermones subsequitur rhythmus de Philastrio, de quo consule ea quae diximus in adnonitione eidem rhythmo praeposita in calce sermonum Gaudentii.

30. Visum est deinde Rampertum, atque Adelmannum, Gaudentio adjungere ejusdem Ecclesiae episcopos, doctrina non minus quam pietate conspicuos. Atque Adelmanni profecto integram epistolam dandi non modica me incendebat cupido, ne dicam spes; quam tamen omnino frustra animo conceptam vix demum aegre sensi, cum omnes conatus nostros cedere incassum vidi. Rampertus vero non uno in loco a magnis plagis convaluit quas acceperat, atque in 0819A sectiones accurate distinctus est, auxilio duorum Brixianorum codd. qui paulo ante laudati sunt, quique maximo nobis usui fuerunt ad hanc nostram editionem parandam. In iis enim praeter Rampertum, cujus frustra alibi exemplar ms. requiras, exstat sermo Gaudentii de Philastrio, itemque rhythmus in honorem ejusdem Philastrii ex Gaudentiani sermonis sententiis compactus. Sane Brixiana Ecclesia florentem aliquando habuit mss. codd. Bibliothecam, ejusque etiam nunc reliquiae nonnullae supersunt, inter quas ms. codex Augustini de Civ. Dei membranaceus in fol. majoris formae, uti et ejusdem molis, ac notae, Collectio sermonum et sententiarum in omnes D. Pauli Epistolas ex Operibus Augustini, quae Bedae olim adscripta, nunc Floro Lugdunensi 0819B tribuitur. De Brixiana porro Bibliotheca praeclarum est S. Caroli Borromaei testimonium in actis Visitationis Apostolicae civitatis Brixiae, ab ipso habitae anno 1581, quae mss. exstant in episcopali tabulario Brixiae, his verbis: Ecclesia Brixiensis, Dei beneficio multis exculta ornamentis, hoc etiam ad pietatis insigne habere debet, ut antiquorum Patrum monumenta, praesertim recte exarata, quae olim impense conquisita diu asservavit de gremio suo, si quando usuvenerit, proferat ad Codices aliquos ecclesiasticos, temporum injuria, aut haereticorum corruptelis depravatos, quam rectissime emendandos.

31. Itaque haec nobis fuerunt subsidia ad hanc Gaudentii editionem instruendam; in qua quid a nobis praestitum sit, scire si cupiat lector, malim hoc 0819C ex opere ipso intelligat, quam a verbis meis cognoscat. Porro in eo potissimum versatus est noster labor, ut Gaudentii textum quam emendatissimum daremus, idque praesertim auxilio et ope mss. codd., ac lectore, ubi quid innovatum est, singulis locis admonito; ne, quod admodum docti improbant, censoriam virgulam sumere, ac pro arbitrio cuncta immutare velle videremur. In variantibus lectionibus apponendis et recensendis, fere me diligentiorem praestiti; (quis autem omnia recensere, vel annotare possit?) sed malui tamen sedulitatem nostram delicatis hominibus nimiam, aut morosam videri, quam fidem apud studiosos et doctos lectores periclitari. Nec sum nescius, quam difficilem provinciam ceperim, veterem scriptorem emendare, atque 0819D edere aggressus eo praecipue in loco, ubi, praeter alia impedimenta, maxima laboramus meliorum librorum inopia; at constitutum fuit, aliquid potius tentare, rude licet, et imperfectum, quam Gaudentium nostrum diutius in tenebris neglectum relinquere. Atque utinam aliquando in hisce regionibus aliquis horum studiorum gustus exoriatur, nec semper, ut contingit, heterodoxi homines edendorum veterum laudem, quae jam dudum Italis ingeniis propria fuit, nobis praeripiant, quod satis callide hucusque fecerunt in Cypriano, Sulpicio, Eginharto, ac pluribus aliis; ut, eorum auctoritate in pravum detorta, 0820A causam nostram validioribus munimentis, veterum scilicet subsidio destitutam, facilius labefactarent. Sane quantum iis historiae ecclesiasticae studium, quod veterum scriptis potissimum nititur, vigere apud nos displiceat, vel una illa vox prodit quam invitis etiam ab hostibus expressam libentissime accipimus: Plus Annales Baronii quam Controversiae Bellarmini nocuerunt . Nec fortasse aliquis futilem atque inanem operam putet quae ponitur in emendandis veterum libris; nam audiendus omnino est hac de re summus vir Joannes Mabillonius in Praefatione ad editionem S. Bernardi: Ex variis lectionibus eas seligere, et in textum restituere, quae accommodatiores (videantur) res est quae usum veterum librorum pene assiduum, gustum usu acquisitum, maturiusque judicium 0820B exigit quam litteratorum vulgus opinatur, qui aranearum telas captare nos existimant, dum has quas putant minutias consectamur. Verum sentiant id genus homines de nobis quidquid volent, modo operam nostram approbet non hominum plausus, sed publica Ecclesiae reique litterariae utilitas.

32. Antequam finio, aequum est ut quorum officiis, aut opera potissimum usus sum ad hanc Gaudentii editionem apparandam, erga eos aliquod grati animi testimonium exstet. Ac primo quidem, praeter illos de quibus suo loco jam diximus, recensendus hic mihi occurrit cl. vir Alexander Burgos, eximius non magis litterarum, quam verae pietatis cultor, qui instructissimam librorum Bibliothecam undique collectam publicae utilitati destinat, eamque, dum Patavii 0820C agerem, usibus meis patere semper voluit. Multum quoque debere me profiteor nobili, et egregiae indolis viro Francisco Josepho a Curte, Brixianae ecclesiae canonico, ac Julio fratri meo, studiorum meorum socio, qui in exemplarium et variantium lectionum collatione, operam suam humaniter mihi impendere minime gravati sunt. Scripturarum syllabum contexuit, et in ordinem redegit adm. rev. Antonius Piccoli archipresbyter ecclesiae S. Mariae Terentiani Brixianae dioecesis. Si quid praeterea nitidum, si quid emendatum in hac editione offendet lector, totum id acceptum ferat Joanni Antonio, et Cajetano Vulpiis fratribus, quorum industria ac labore id assequimur, ut elegantia aut diligentia peregrinarum editionum non valde nobis in posterum desideranda 0820D sit.

§IV. De consilio et additionibus hujus novae editionis.

33. Atque haec quidem sunt quae praefatus fueram in editione Gaudentii Patavina anni 1720; modo quid a nobis praestitum sit occasione novae hujus Brixianae editionis, paucis accipiet lector. Plura siquidem Gaudentium relegenti mihi jamdudum occurrebant, quae secundas curas postulare viderentur, iisque non invitus manum admovere paratus eram, ut si quando novae editionis daretur occasio, ea non veteri solum apparatu, sed recentioribus 0821A quoque additamentis instructa in lucem prodiret. Accessit opportune auctoritas eminentissimi viri Angeli Mariae Quirini S. R. E. cardinalis bibliothecarii, ac Brixiae episcopi; quem statim ac novae hujus editionis consilium agitare sensi, intelligebam profecto quaenam essent officii mei partes, quidve mihi praestandum foret summi praesulis voluntati, cujus non jussis modo, sed etiam nutibus obtemperare magno mihi honori ducebam. Itaque dum in eo essem, ut Gaudentiano textui novas huc illuc notationes inspergerem, nonnullas etiam ex prioribus in melius, ut mihi quidem videbatur, reformarem; ecce mihi ex insperato objicitur ms. Gaudentii sermonum codex, non magnae ille quidem antiquitatis, ut scripturae specimen et parva litterarum forma 0821B ostendebat; sed cui pretium conciliaret, quod fuisset olim in libraria supellectile doctissimi viri Octavii Pantagathi, ut emendationes in margine libri ejus manu passim appositae, noto mihi litterarum ductu indicabant. Quis porro fuerit Octavius Pantagathus Brixianus, magni aevo suo inter litteratos nominis, neminem qui vel mediocri polleat eruditione latere puto. Quamvis enim nullum prorsus ingenii sui monumentum quoad vixit in vulgus dare, nullum lucubrationum suarum fructum posteritati constare voluerit, eximia nihilominus doctrinae fama viguit, eoque nomine celebratur scriptis fere omnium qui ejus aetate vixerunt, cujus rei testimonia apud illius temporis scriptores frequentia occurrunt. Nam praeter alios bene multos Lilius Gregorius 0821C Giraldus, dialogo 2 de Poet. nostr. temp., sic de Pantagatho: Brixia multos habet eruditos, sed non et poetas, ut ejus filia Verona. Inter eruditos quidem magnus ubique Pater Octavius, nisi quod stylo abstinet nec suas opes publica taberna venditat. Paria facit Jacobus Augustus Thuanus, lib. I Commentar. de Vita sua his verbis: Jam Octavianus Pantagathus ad meliorem vitam migraverat, cujus magnum in litteris nomen, et dignus tanto magistro discipulus Onuphrius Panvinius. Nemo autem prolixior et uberior in laudibus Pantagathi, quotiescumque de eo incidit sermo, quam idem ipse Panvinius, cujus ut loca plura transmittam in quibus summo eum loco habere testatus est, unicum adseribo 2 Comment. ad librum Fastorum p. 390, ubi de origine indictionum 0821D verba faciens haec habet: Quod quo tempore, qua ratione, et a quibus factum fuerit, atque unde ego illud acceperim demonstraturus, cogor ante pauca proponere de laudibus ejus, cujus potissimum industria rem obscurissimam, ac tenebris antiquitatis oppressam, atque a nemine hactenus cognitam illustravi, et in lucem produxi. Etenim ingenui ac grati animi esse existimo, unde aliquid acceperis, per quem profeceris indicare, neminemque justo laudis praeconio spoliare, et praesertim eum hominem, a quo omnium quae in toto hoc opere elaborate, accurate, perfecteque concinnavi, initia hauserim. Hic est autem P. Octavius Pantagathus, qui nisi hoc nomen haberet, praenomem merito habere potuisset; cujus de laudibus 0822A etsi pauca, aut obiter dicere nefas esse existimo, vix enim integris voluminibus explicari possent, tamen ob singularem meam erga illum observatiam, hoc loco mihi temperare non potui, in quo ea explicanda sunt quae de illius praecipue ingenii acumine, judicii acrimonia, reconditiorisque eruditionis varietate, atque praestantia, tamquam purissimo fonte manarunt, quin breviter de tanto viro et vere quae sentiam dicam; ut et qui eum noverunt, quod eum noverint in magna felicitatis parte ponant; qui autem ignorant, iihominis cum optimi, tum doctissimi, notitiam a me accipiant. Sic enim sentio, neminem nostra aetate, vel ingenio, vel diligentia, vel doctrina praestantiorem haberi. Atque haec hactenus de Pantagatho.

0822B 34. Ut autem ad codicem tanti possessoris nomine commendatum veniam, mox ut coepi eumdem cum editis contendere, cognovi statim quanta esset ejus utilitas, et praestantia. Dubitaveram nempe prima facie descriptum fortasse ab aliquo ms. exemplari, illorum scilicet quibus fueram in priori editione usus; ideoque nullum ex eo fructum perceptum iri, quin potius in hujusmodi scripto excutiendo horas collocare, idem omnino esse ac oleum et operam perdere. Verum nihil minus; patuit enim parvo negotio illum neque a Florentino neque ab Urbinate, aut Vatt. duobus desumptum esse a quibus saepissime discrepat, quod a me notatum tract. 5, ad illud: Quasi in occulto ascendet; et tr. 10, ad fin., in illis verbis: Pastorem simul et pascua; 0822C immo potius iisdem meliorem et emendatiorem deprehendi ex iis quae ejusdem codicis ope aut restituta, aut asserta, aut in melius conformata annotavi tr. 4, ad finem, in illa verba: Spiritum sitire balbutiunt; tr. 9, circa medium, ad verba: Ergo cum consideremus; tr. eod., in fin., not. ultima, ut etiam tr. 13, non uno in loco. Jam porro non pauca etiam loca librariorum culpa desperata, et afflicta, quibus in priori editione mss. codd. nihil subsidii attulerant, libri hujus auxilio convaluerunt, cujus rei pulchrum specimen apparet tr. 3, post med., de duplici Ninives eversione; ut etiam tr. 6, ante med., in illis verbis: Quoniam filii Aegyptiorum natura. Illud quoque non pauci momenti est tr. 4, ubi reponit, assument secum vicinum proximum 0822D suum, pro eo quod corrupte habebat in caeteris libris, assumet secum viciuus proximum suum; et tr. 8, post med., ubi cum libertate divini amoris male legebatur pro cum liberalitate divini amoris, quam lectionem suppeditavit cod. Pantagathi; ut alia non pauca praeteream, quae diligens leetor suapte cura, et studio facile comperiet. Itaque opera Julii fratris adhibita, qui librum ipsum auro contra aestimandum invenerat, et comparaverat, a capite ad calcem codicem hunc Gaudentianis sermonibus contuli, variantesque lectiones, et emendationes in sua loca diligenter conjeci; ex quibus si nonnihil splendoris ac lucis Gaudentio additum prudens lector judicabit, omnino operae pretium fecisse me, et 0823A non modicum laboris mei fructum percepisse statuam: sin minus, novo hoc erga Gaudentium nostrum 0824A sedulitatis et observantiae meae testimonio contentus ero.