I. De Eusebii Vercellensis vita et scriptis, ex Gallandio.

0969A

Eusebius natione Sardus , terra sua et cognatione relicta, atque otio domestico peregrinationem praeferens, ut inquit sanctus Ambrosius , primum Ecclesiae Romanae lector, deinde Vercellensis episcopus est ordinatus. Et jure quidem creditum , quod ad munus episcopale divino esset electus judicio: quem enim numquam ante cognoverant electores, posthabitis civibus, simul ut viderunt et probaverunt; tantumque interfuit ut probaretur, quantum ut videretur: adeoque merito vir tantus evasit, quem scilicet divinitus vocatum omnis elegit ecclesia. Primus omnium in occidentis partibus monasticam vitam clericali conjunxit: redux nimirum ex Aegypto, ubi exsulans sanctorum monachorum 0969B institutum diligenter perquisierat, ut auctor est Baronius . Anno autem 354 quo tempore potissimum Ecclesiam divexabat Ariana impietas, Liberius papa litteras ad Eusebium dedit , quibus ipsum rogabat, ut una cum sedis apostolicae legatis fidei patrocinium apud Constantium susciperet. Romano pontifici morem gerens beatus antistes, legatisque Vercellis honorifice comiterque exceptis, viae juxta atque legationis comitem sese obtulit, unaque cum illis ad imperatorem in Gallias contendit. Cujus rei certior factus summus pontifex, mox ad ipsum rescripsit , significans quanta laetitia fuerit affectus, dum eum ipsius legatis se adjunxisse intellexit.

Itaque apud Constantium enixius agens Eusebius, quidquid ea legatione petebatur obtinuit, nempe ut 0969C concilium celebraretur: quod utique anno insequente Mediolani fuit coactum. Et in eo quidem concilio eminuit Eusebii fortitudo atque animi firmitas : siquidem non minas, non vincula, et ne gladium quidem districtum metuens, exsilium pro ministerii sui officio anno 357 suscepit, Scythopolim relegatus: ubi primum ab Josepho comite perhumaniter exceptus ; deinceps vero a Patrophilo, Arii quondam socio, homine plane saevissimo, dire fuit vexatus. Quae autem et quanta fortissimus Christi confessor tunc passus fuerit; scripto ad eumdem Patrophilum Arianum libello, quem litteris illigavit ad suos in Italiam missis, ipsemet Eusebius declarat . Scythopoli postea in Cappadociam, atque inde in Aegyptum deportatus; promulgato demum anno 362 Juliani edicto de episcoporum exsulum restitutione, 0970A Alexandriam rogante Athanasio se contulit, ubi et synodo interfuit ab eodem Athanasio coactae. Sed ea singillatim enarrare quae in illa synodo Alexandrina gesta sunt, prolixius esse quam instituti nostri ratio ferat.

Illud tamen haud praetermittendum existimamus, Eusebium nimirum illius synodi Alexandrinae actis Latine subscripsisse; quod quidem refert ipse Athanasius his verbis : Ego Eusebius, secundum exactam vestram utriusque partis confessionem, qua in eamdem circa hypostases sententiam convenistis, in eamdem quoque conveni: sed etiam circa incarnationem Salvatoris nostri, nempe Dei Filium hominem factum esse, et omnia praeter peccatum assumpsisse, cujusmodi erat antiquus noster homo: idque juxta contextum Epistolae meo suffragio confirmavi. Et quandoquidem 0970B exclusa dicitur Sardicensis concilii tabella, ne ultra Nicaenam fidem aliquid exponi videatur: ego huic quoque rei consentio, ne per illam Nicaena fides exclusa videatur, neque proferendam eam esse sentio. Opto in Domino vos bene valere. Hactenus Eusebii subscriptio; cui haec praemittit Athanasius: Τούτοις καὶ Εὐσέβιος ὑπέγραψε Ῥωμαἳστὶ, ὧν ἡ ἑρμηνεία· Ἐγὼ Εὐσέβιος κ. τ. λ. His Eusebius quoque Latine subscripsit, quorum haec est intepretatio: Ego Eusebius, etc.

Hinc vero minus recte arguisse videtur Tillemontius , Eusebium fortasse Graecam linguam haud calluisse, propterea quod synodo Alexandrinae Latine subscripserit. Scilicet Graece imperitus fuerit episcopus ille Vercellensis, qui teste Hieronymo edidit in Psalmos commentarios Eusebii Caesariensis, quos 0970C De Graeco In Latinum Verterat. Satius ergo fuerit illud suspicari, Eusebium Graece loqui aut scribere potius nescisse, quam Graecam linguam penitus ignorasse: vel etiam, quod quidem malim, ipsum licet Graece doctum, synodi Graecae actis Latine subscribere voluisse, quo Ecclesiae utriusque consensus in dogmatis definiendis plenius evidenti usque constaret.

Jam vero, celebrata synodo Alexandrina, sanctus Vercellensis antistes, ut habet Socrates post Rufinum instar praestantis medici orientis provincias peragrans, eos qui in fide infirmi erant, ad integram valetudinem restituit, ecclesiastica doctrina eos instituens atque erudiens. Inde autem digressus in Illyricum venit; tandemque in Italiam delatus, eadem pietatis ac religionis officia praestare perrexit. Ad cujus 0971A optimi praesulis reditum, ut verbis utar Hieronymi , lugubres vestes Italia mutavit. Ubi denique ad suam Vercellensem ecclesiam fuit reversus, quam optime constitutam firmiterque in recta fide fundatam laetus invisit, post edita tot tamque praeclara virtutum exempla, Valentiniano et Valente imperantibus, anno Christi Dionysiano CCCLXX, kalendis Augusti praesul optimus ex hac vita migravit, ut fert exactiorum chronologorum sententia .

Tres tantummodo sancti Eusebii epistolae ad nos usque pervenere: quarum duae priores ex archivo ecclesiae Vercellensis erutas, annalibus ecclesiasticis intexuit magnus Baronius , unde illas descripsimus: tertiam vero ex opere historico sancti Hilarii Pictaviensis episcopi excerptam subjecimus.

Exstat praeterea codex Evangeliorum ejusdem 0971B sancti Eusebii manu descriptus; quem in majori ecclesia Vercellensi huc usque servatum, Joannes Andreas Iricus V. C. egregie illustratum in lucem emisit Mediolani anno 1748 ipsumque Romae anno insequente noster Blanchinius operi suo luculento, Evangeliarium quadruplex inscripto, intexuit.