Concilium Aquileiense , Tempore Damasi Papae I Celebratum. Episcopi qui huic Concilio interfuerunt.

Valerianus episcopus Aquileiensis.

Ambrosius episcopus Mediolanensis.

Eusebius episcopus Bononiensis.

Limenius episcopus Vercellensis.

Armenius (lege Anemius) episcopus Sirmiensis Illyrici.

Sabinus episcopus Placentinus.

1061C Abundantius episcopus Tridentinus.

Philaster episcopus Brixianus.

Constantius episcopus Arausicus (Arausicen).

Theodorus episcopus Octodorensis (lege Octodurensis).

Domninus episcopus Gratianopolitanus.

Amantius episcopus Niciensis.

Maximus episcopus Emonensis.

Basilianus (al. Bassianus) episcopus Laudensis.

Proculus episcopus Massiliensis.

Heliodorus episcopus Altinensis.

Felix episcopus Jadrensis.

Eventius episcopus Citiniensis (al. Tiniensis; lege Ticiniensis.

Exuperantius episcopus Dertonensis.

1061D Diogenes episcopus Genuensis.

Constantius episcopus Sciscianensis legatus Gallorum.

Justus legatus Gallorum.

Felix legatus Afrorum.

Numidius legatus Afrorum.

Evagrius presbyter, et legatus.

Artemius, Almachius, Januarius, Jovinus, Macedonius, Cassianus, Marcellus, Eustathius, Maximus, Chromatius presbyter.

1062A Hunc postremum si demas, qui non episcopus, sed presbyter dicitur, uti et Evagrium, qui vigesimus quintus numero presbyter et legatus appellatur, remanent episcopi trigenta tres; quamvis in ipso concilii limine perperam trigintaduo fuisse dicantur: In quo a trigenta duobus Italis, Gallis, et Pannonicis episcopis, praesentibus Gallorum, et Afrorum legatis, Palladius et Secundianus episcopi Ariani, cum Attalo quodam presbytero damnantur. Haec porro numeri nota, depravate initio concilii praefixa, fefellit Baronium , et Basnagium quoque, quibus triginta duo tantum episcopi numerantur; et quidem trigintaduo tantum apparent etiam initio Actorum, quod mox subdimus, sed ibi addendus est Eventius Citiniensis, seu Ticiniensis , qui laterculo episcoporum 1062B inscriptus habetur numero decimus octavus. Fuere autem ex hoc numero omnes episcopi, licet Justo, Felici, Numidio, aliisque post Evagrium sequentibus, nomina sedium non sint apposita; nam initio Actorum, ubi denuo nomina recensentur, omissis Evagrio et Chromatio presbyteris, in fine elenchi dicitur: Januario . . . Maximo, Macedonio, Cassiano, Marcello, et Eustathio episcopis. Recte etiam observat Tillemontius , nomina postremorum novem, quibus neque Episcopi titulus ascribitur, nec sedis nomen assignatur non solum esse episcoporum nominibus initio Actorum permixta, sed etiam inter episcopos comprehendi generali illa clausula, atque unum ex iis Januarium, ubi sententiam suam profert, episcopi titulo designari . Sequuntur 1062C Acta concilii hoc modo:

Syagrio, et Eucherio viris clarissimis consulibus, nonis Septembribus, Aquileiae in ecclesia considentibus cum episcopis, Aquileiensium civitatis Valeriano, Ambrosio, Eusebio, Limenio, Anemio, Sabino, Abundantio, Artemio, Constantio, Justo, Philastro, Constantio, Theodoro, Almachio, Domnino, Amantio, Maximo, Felice, Basiliano, Numidio, Januario, Proculo, Heliodoro, Jovino, Felice, Exuperantio, Diogene, Maximo, Macedonio, Cassiano, Marcello, et Eustathio episcopis: Ambrosius episcopus dixit. Hucusque episcoporum nomina initio Actorum recensita; quae si conferantur cum laterculo ipsis Actis praemisso, statim apparebit quam perturbate haec nomina descripta sint, tanta est atque talis utriusque descriptionis 1062D discrepantia, et dissensio. Cum enim in laterculo postponatur Philastrio Constantius Arausicanus, denuo initio Actorum Constantius una cum Justo qui fuit legatus Gallorum, Philastrio praeponitur; iisque praeit Artemius etiam, qui sedis nomine caret, numeraturque in laterculo post Constantium, et Justum, nonnullis episcopis interjectis, ordine vigesimus sextus, licet initio Actorum legatur octavus. Rursum Justus ille legatus Gallorum, qui initio Actorum decimus numero Philastrio antecedit, in laterculo 1063A post Philastrium, tribus et decem episcopis interpositis, occurrit decimus quartus, ordine vero vicesimus et secundus. Quis umquam ex tanta hac varietate, et inconstantia certi aliquid statuere, aut elicere possit? Illud praeterea animadvertendum est, a nemine, quod quidem ego sciam, hucusque observatum; nempe quod Constantius Sciscianensis episcopus, in laterculo vicesimus primus, male prorsus dicitur legatus Gallorum, cum potius hoc munere fungeretur Constantius alter Arausicanus numero nonus. Sciscia enim Ptolemaeo urbs Pannoniae in Savia regione, Plinio Siscia quae Syscia Straboni, olim episcopalis sub archiepiscopo Colocensi; quare nihil omnino est Pannonico episcopo cum Gallis, ut proinde eorum legatus Aquileiensi concilio interfuerit. Tres item in hoc concilio Gallorum legati, etsi in 1063B laterculo duo tantum appareant: iique ex Galliis Viennensi, Narbonensi, et Lugdunensi, Constantius Arausicanus, Proculus Massiliensis, et Justus Lugdunensis; ut recte tradunt post Baronium et Binium , Sirmondus etiam ac Sammarthani. Sed et nominibus civitatum aliquod vitium inhaesit. Theodorus namque episcopus Octodorensis in laterculo decimus, dicendus est potius Octodurensis ab Octoduro oppido in Gallia Narbonensi, vulgo Martigny; et Eventius Citiniensis in laterculo decimus octavus, pro quo Tiniensis in margine reponitur, omnino scribendus est Ticinensis, seu Ticiniensis, uti ex mss. legit Harduinus ; quamvis enim Tinia vulgo Tine, Dalmatis Kerka, urbs Bosniae, esset Anemio 1063C Illyrici primati subjecta, qui Aquileiensi concilio intererat, nihilominus hoc loco non Tiniensem, aut Cenetensem episcopum, quod placuerat Ughello, sed Ticinensem Eventium, vel Juventium intelligendum esse, statuit post alios etiam solertissimus Tillemontius . Quin et in diei notam qua synodalis actio celebrata est, mendum irrepsisse monuerunt Chiffletius , et Harduinus , legentes ex mss. III nonas Septembris, quae sexta feria fuit, pro eo quod in Actis habetur nonis Septembribus; haec enim dies erat dominica, non admodum apta tam prolixae episcoporum disputationi; cum aliunde etiam diei dominicae nullatenus conveniat id quod Palladius Arianus episcopus in concilio ait : Non respondebo nisi auctores veniant post dominicam diem. 1063D Atque haec de concilio Aquileiensi hactenus.

7. Praeclara sunt quae de Philastrii praedicatione tradit Gaudentius : Cum per impositionem manus presbyterii, dispensator fuisset divini sermonis electus 1064A , negligere gratiam Dei omnino passus non est; sed circumiens universum pene ambitum Romani orbis, Dominicum praedicavit verbum, Pauli apostoli idoneus imitator existens. Qui universum pene ambitum Romani orbis dicit, profecto universum pene terrarum orbem dicit, qui tunc Romano subdebatur imperio; unde Ovidius I Fast.:

Jupiter arce sua cum totum spectet in orbem,
Nil nisi Romanum quod tueatur habet;
quem fortasse Ovidii locum spectans Numatianus Itinerario omnem τὴν οἰκουμένην subesse Romano imperio, per adulationem, ut notat cl. Barthius , dicit his versibus Romam alloquens:

Nam Solis radiis aequalia munera tendis,
Qua circumfusus fluitat Oceanus.
Volvitur ipse tibi qui continet omnia Phaebus,
1064B Aeque tuis ortos in tua condit equos.
Sane edictum illud quod exiit a Caesare Augusto, ut describeretur universus orbis nihil aliud quam Romanam dictionem universi orbis nomine significabat, quam orbis Romani nomine etiam Pseudo-Hegesippus vocavit l. II de Excidio Hierosol. c. 9: Orbis terrarum qui Romano imperio clauditur, et definitur, a plerisque orbis Romanus appellatur. Stetisse Romae aliquamdiu Philastrium, testis est idemmet Gaudentius : Romae etiam non exiguo tempore moratus, multos et publica, et privata disputatione lucratus in fide est; ex quibus fortasse Gaudentii verbis putavit Ughellus, Romae Augustinum Philastrio innotuisse, atque ex ejusdem tum publicis, tum privatis de rebus sacris dissertationibus, novos christianae pietatis sensus 1064C induisse; quod affirmat diserte in Philastrio , laudatis insuper testibus ipsomet Augustino et Gaudentio, licet eorum neuter de re tanta verbum ullum habeat, quam profecto neque Augustinus ipse, neque Gaudentius Philastrii successor, in eo quem saepe laudamus Sermone de vita et obitu beati Philastrii, silere debuisset. Testimonium Augustini de Philastrio jampridem omnibus patet, cujus haec sunt verba : Philastrius quidam Brixiensis episcopus quem cum sancto Ambrosio Mediolani etiam ipse vidi; ex hoc porro Augustini loco constat aperte, Philastrium Augustino fuisse Mediolani tantum de facie notum, nullamque ipsi cum Philastrio familiaritatem intercessisse; quare haec sunt, ut diximus in Annotationibus quoque ad Gaudentium , otiosorum ingeniorum 1064D vaticinia magis quam conjecturae. Simile illud est etiam quod nonnulli occasione Romanae hujusce commorationis de Philastrio narrant, eum nempe a Damaso papa benigne acceptum, Romae 1065A publice docuisse; id enim habetur tum in Lectionibus Breviarii cujusdam mss. Monasterii Monialium S. Catharinae Brixiae, tom. IV Ss. Junii relatis p. 383, tum apud Malvetium in Chronico , dist. 4, c. 3. Idem retulit Ferrarius in Catal. Ss. Italiae 18 Julii his verbis: Romae a Damaso papa liberaliter tractatus publice docuit; verum cum de hoc Gaudentius nihil prorsus habeat, nescio quam tuto id possit affirmari; cum praesertim sub Damaso Philastrium Romae fuisse non adeo sit verisimile, sed potius circa Damasi tempora, qui sedere coepit anno 367 inter certamina Arianorum, Mediolani, ut vidimus , versaretur. An autem Nicaeno concilio adesse potuerit, quod Malvetius tradit Chron. dist. 4, cap. 2, et post eum Capreolus l. III Hist. Brix., non immerito dubitat 1065B Ferrarius eodem Catalogo Annot. ad diem 18 Julii; nam cum Nicaenum concilium celebratum fuerit anno 325, si in eo sedisset Philastrius, valde juvenem tunc eum fuisse oportuit , qui post integros sex et quinquaginta annos, anno scilicet 381, inveniatur etiam Aquileiensi concilio interfuisse.

8. Postquam Philastrius per vicos et castella diversarum praeteriens regionum, ait Gaudentius , praedicare verbum Dei numquam destitit fidelis Christi discipulus; Brixiae tandem constitit, ut haberet et in hac urbe Apostolicus vir aliquem fructum, sicut et in caeteris gentibus. Itaque episcopus jam factus, quid urbi huic praestiterit, ab eodem Gaudentio audiamus. Post illos circuitus, inquit Gaudentius , animarum plurium salutares, Brixia eum rudis quondam, 1065C sed cupida doctrinae promeruit: scientiae quidem spiritalis ignara, studio tamen discendi laudabilis. Excidit continuo imis ab stirpibus horrentem silvam diversi erroris bonus agricola; et aratro doctrinae pronus incumbens, invertit crudam totis viribus terram, squalentemque humum sulcis assiduis in novalia fecunda convertit, affatim semina vitalium mandatorum gremio ejus insinuans. Profecto nihil hic habetur, nisi quod disciplinam moresque respiciat, a Philastrio in urbe Brixia reformatos in melius et emendatos; quamvis alibi Gaudentius ipse Brixianam Ecclesiam a Philastrio in Fide fundatam dicat : Post illam venerandae memoriae patris mei Philastrii eruditissimam vocem, quae per gratiam Spiritus sancti large effluens, hanc Ecclesiam in Fide Trinitatis adorandae fundavit. 1065D Huic Gaudentii dicto, quo videtur Brixianam Ecclesiam tum primum a Philastrio constitutam indicare, nonnihil ponderis ex eo accedit, quod aliae etiam Ecclesiae hujus tractus, usque ad quartum saeculum 1066A proprio episcopo caruerint, Vercellensis nempe, Novariensis, Eporediensis, et Dertonensis ; quinimo ab uno eodemque episcopo plures simul Ecclesias eo tempore administratas, docet nos Epistola plebibus Vercellensibus, Novariensibus, Hipporegiensibus (lege Eporediensibus) nec non etiam Dertonensibus, ab Eusebio Vercellensi episcopo inscripta . At cum in Sardicensi concilio, quod anno 347 celebratum est, prostet inter alios concilii Patres subscriptio Brixiani episcopi hoc modo: Ursacius ab Italia de Brixia (hunc nostri Ursicinum dicunt) ac praeterea Rampertus, Brixiae episcopus, qui nono saeculo vixit, disertis verbis Philastrium Septimum Brixiae episcopum vocet ; omnino oportet Brixianam Ecclesiam plures ante Philastrium episcopos 1066B habuisse. Quod certum est, Philastrii aevo magnae adhuc idolorum ac Gentilitatis reliquiae Brixiae exstabant; idcirco saepius contra eos invehitur acriori stylo , qui daemonia colentes, elementa adorantes, deorum dearumque nomina ut pagani invocantes . . . multorum animas mendacio ac pecudiali turpitudine non desinunt captivare; et alibi : Idola hominum voluntas pessima sui sceleris, et turpitudinis perpetrandae causa maluit invenire, ut colentes ea effusam operandi mali possint habere licentiam. Non solum autem Philastrii, verum et Gaudentii tempore qui Philastrio successit, frequentiores adhuc erant in ipsa urbe Brixia et Brixiano agro, idolorum cultores; eosque Gaudentius ipse non uno in loco perstringit, praesertim Serm. 13, ubi haec habet : 1066C An existimatis quod Deum diligat tepidus ac negligens christianus, qui idola in possessionibus suis coli permittit, qui fanum daemonis, et aram diaboli stare in contumeliam Dei patitur? Itaque minime audiendi sunt Brixiani scriptores, qui jam inde a secundo Christi saeculo totam Brixiae urbem sub Apollonio episcopo, ut Ughellus tradit , fuisse volunt ad Christi fidem conversam; cum duobus et eo amplius post Apollonium saeculis, adhuc reliquiae Gentilitatis et idolorum delubra superessent, quod olim animadvertimus in nostris ad Gaudentium Annotationibus .

9. Duos habuit Philastrius in Ecclesia Brixiana insignes pietatis suae doctrinaeque alumnos, Benivolum scilicet, et Gaudentium. De Benivolo plura 1066D diximus in Praefatione Gaudentii Sermonibus praemissa ; cujus praeclarum facinus, quo Justinae Augustae mandatis restitit, ne legem catholicae fidei contratriam dictaret, fusius exsequitur Baronius ad 1067A A. 386 , eo nempe anno Justina Arianis favente, tot tantaeque adversus Catholicos Mediolani concitatae sunt turbae, ut pene Ambrosii constantia haereticorum vi ac factionibus obrueretur. Benivolus porro Philastrii disciplina institutus, Memoriae scriniis cum praesideret, atque eidem imperialia decreta adversus fidem Patrum dictanda mandarentur. proposito etiam, si faceret, altiori dignitatis gradu; sponte se honoribus aulae abdicavit, illud addens : Quid mihi pro impietatis mercede altiorem promittitis gradum? Hunc ipsum, quem habeo, tollite: tantum mihi conscientia fidei duret illaesa. Haec dicens, ante pedes impia praecipientium cingulum jecit. Egregium Benivoli factum Gaudentius Philastrii institutioni documentisque attribuit; erat enim tunc Benivolus 1067B adhuc catechumenus, ac proinde a Philastrio catholicae fidei praeceptis informatus: quare sic eum postea Gaudentius christianum ac pietate florentem alloquitur : Nec mirum si hodie taliter in timore Domini converseris, qui, necdum percepta baptismi gratia, ita pro fidei coelestis veritate pugnasti, ut imbutum te admirabilibus doctrinis apostolici per omnia viri patris nostri Philastrii, tantae constantiae testimonium approbarit. Gaudentius vero ipse patrem ubique Philastrium vocat; ut Serm. de Ordinat. sui : Post illam venerandae memoriae patris mei Philastrii eruditissimam vocem; et Praef. ad Benivolum : Imbutum te admirabilibus doctrinis apostolici per omnia viri patris nostri Philastrii; uti etiam in Serm. de vita et obitu beati Philastrii, ubi seipsum minimam partem 1067C ejus curarum in Ecclesia Brixiana erudienda a Philastrio impensarum, appellat : Ego autem minima ejus pars. Quin etiam Philastrii doctrinam ubique refert Gaudentius; nam quae Serm. 19 de Christi divinitate distinctius prosequitur, apud Philastrium hic illic iisdem ferme verbis occurrunt. Gaudentius quippe : Duplex est in Christo substantia, una propria, alia nostra, id est, una Dei, alia hominis; Philastrius : Quamvis generatio ipsius duplex sit, una divinitatis indefinita, altera incorporationis per Virginem temporalis. Gaudentius : Ipsius Passio non in divinitatem quae est impassibilis, sed in ejus hominem celebrata, percunti mundo subvenit; Philastrius : Passus itaque est carne passibili, non divinitate naturaliter impassibili. Gaudentius 1067D : Aequalis Patri, sicut semper fuerat, permaneret, Philastrius : Cum Patre eum in perpetuum manere, atque semper mansisse non ignoremus. Sic Gaudentius Tract. 3, Christi praedicationem unico tantum 1068A anno conclusam dicit : post Baptismum, quod pro nobis in Jordane susceperat; usque ad Passionis suae diem unius anni tempus impletur; hac porro in sententia licet plures fuerint ex antiquis Patribus, ut ad eum Gaudentii locum annotavimus, a Philastrio nihilominus hausisse videtur Gaudentius, nam Philastrius cap. 106 sic habet : Dominus quae in uno anno gessit, et docuit, haec sola praecepit conscribi. Praeclarum quoque est illud quod tradit Philastrius de triplici naturae humanae statu, Mandati nempe, Legis, et Gratiae; Mandatum appellans tempus ante Legem Moysi, quo secundum legem naturae non scriptam vixerunt primi parentes, ac patriarchae; idipsum enim expresse repetit non uno in loco Gaudentius, ut Tract. 10, Lex mandati est : Ab 1068B omni fructu ligni quod est in paradiso ad escam edes: ab isto autem non edas; et quaecumque ante Moysen verbo tantum Dominus praecepisse cognoscitur; praesertim vero Tract. 8 : Dies itaque fuit in Mandato primus ab Adam usque ad Moysen: secundus dies fuit sub Lege Moysi: tertius dies est sub Gratia Salvatoris. Verba item Philastrio peculiaria adhibet frequenter Gaudentius, cujusmodi sunt, positio, incorporatio, suballigaturae, umbratiliter; quemadmodum utriusque syllabum vocum exoticarum conferenti manifestum erit; ut non in sententiis tantum, sed in verbis quoque Philastrium Gaudentii magistrum non obscure agnoscas.

10. Quo potissimum anno Philastrius Mediolani Augustino innotuerit, incertum. Scribit Augustinus 1068C se eum vidisse Mediolani cum sancto Ambrosio versantem; quamobrem cum Augustinus ipse ante Bautonis consulatum, qui incidit in annum 385, Mediolanum missus fuerit a Symmacho urbis praefecto , non autem eo commigrare potuerit nisi anno aetatis suae trigesimo (hoc est 384) , cum annum agens vigesimum nonum Faustum Manichaeum Carthagine audierit : rediens porro in Africam percepto baptismo, Mediolano abscesserit anno aetatis tertio et trigesimo , nempe anno 387, consequens est Philastrium uno vel altero ex annis qui ab anno 384 ad 387 intercedunt, Augustino notum fuisse. Cum vero inter Augustini, Ambrosii et Philastrii annos, convenientia quaedam, et consensio intercurrat, ex qua lux aliqua ipsius Philastrii rebus 1068D quoquo modo affulgere potest: non erit inopportunum, eorumdem annos aliquot qui sibi invicem respondent, sequenti diagrammate ob oculos ponere.

 

D. Augustinus.

Natus idibus Novembris anno 354. Anno 383, aetatis suae 29, Faustum Manichaeum audit Carthagine.

Missus Roma Mediolanum ante Bautonis consulatum an. 384, aetatis suae 30, kalendis Januarii annum aperiente Bautone consule, Mediolani orationem encomiasticam recitat n. 385, aetatis 31 .

Mota in Ambrosium persecutione, Mediolani adest an. 386, aetatis 32, quo anno etiam detectas ibi Ss. Martyrum Protasii et Gervasii reliquias videt .

Mediolani in Paschate baptizatur an. 387, aetatis 33; dein Mediolano abscedens, ad Ostia Tiberina cum pervenisset, matre orbatur .

D. Ambrosius.

An. 381 Aquileiensi concilio una cum Philastrio intervenit .

An. 386 Justina Augusta, Mediolani in Ambrosium turbas excitat .

An. 397 Ambrosius diem supremum agit .

D. Philastrius.

An. 381 Aquileiensi concilio una cum Ambrosio intervenit .

An. 386, aut praecedenti vel subsequenti, Augustino apud Ambrosium innotescit.

An. 387, ex communi Scriptorum placito, certe ante Ambrosii obitum, Gaudentium habet successorem .

1069A Profecto, si conjecturae locus esset, haud alienum putarem, Philastrium Mediolani versantem, Augustino eo anno innotuisse quo, obortis in Ambrosium turbis, Benivolus integritatem Fidei aulae dignitatibus praetulit anno 386, ut paulo supra diximus ; idque potissimum monente fortasse atque hortante Philastrio, cui praeclarum Benivoli facinus Gaudentius ascribit . Sive etiam hoc eodem anno, quo Ambrosius Ss. Martyrum Gervasii et Protasii reliquias inaudita conventus celebritate transtulit, Philastrius Ambrosio astiterit: haec porro cum incerta et ambigua sint, rem totam in medio relinquimus. Rampertus Brixiae episcopus, qui saeculo nono vixit, Philastrium in ea seditione Arianorum, Ambrosio comitem adjungit : Qualem eum in 1069B Arianorum nefandae procellae temporibus, sanctissimae memoriae Ambrosius Mediolanensis episcopus esse intellexit, qui sibi eum collegam habebat? Deinde prosequitur: Quantique meriti vicini episcopi eumdem esse existimabant, si quartus Pergamensis episcopus in epitaphio tertii episcopi, hoc est praedecessoris sui, ni fallor, meminisse studuit, quod Ambrosius ipsum episcopum Philastrius consecravit diaconum? Sane si elogium istud tertii Bergomensis episcopi exstaret, plura inde forsitan erui possent, quae illustrandis Philastrii temporibus valde congruerent; at cum Inscriptio haec a Ramperto memorata nusquam appareat , 1070A idcirco nullam nobis ab ea lucem petere possumus.

11. Philastrii obitum anno 387 plerique ex Recentioribus statuunt, ut Labbeus , Vossius , Morerius, Caveus ; alii anno 385, Ughellus nempe , ac Papebrochius ; Baronius vero , Et Basnagius Flotte-Manuillaeus anno 386, omnes porro antiquitatis subsidio destituti. Profecto si de tempore Gaudentianae in Orientem peregrinationis constaret (quippe Gaudentius inde accersitus Philastrio in episcopatu successit), facile etiam de Philastrii morte certi aliquid affirmari posset; dandum enim est aliquod intervallum inter Philastrii obitum, et Gaudentii tam longe peregrinantis reditum; sed optare quidem licet, divinare omnino non licet. Faynus ex nostris, mira prorsus fiducia, antiquitatem 1070B omnem flocci faciens, auctoritate propria Philastrii tempora tam Coelo Brixiano , quam suis ad Brixianum Martyrologium Notis perspicue consignat his verbis: Successit in sede Brixiana Faustino anno 354, obiitque anno 385; quo sane calculo triginta et eo amplius anni episcopatus Philastrio ascribuntur, cum interim non plures quam octo eidem tribuat Ughellus , immo et Labbeus de Scriptoribus Ecclesiasticis dicens: Obiit XV kalendas Augusti anni 387, cum octo circiter annis praefuisset. Recte ab Ughello Faynum quam maxime discrepare notavit etiam v. cl. Guilielmus Cuperus Commentarii de 1071A S. Philastrio § 2, n. 14 ; at cum nos quoque initia Gaudentii in annum 357, una cum Labbeo, Vossio, aliisque contulerimus , profecto expetendum foret, ut certiori aliquo vetustatis testimonio, tum anni quibus sedit Philastrius, tum ejus obitus firmari possent; quod cum non suppetat, nihil temere affirmandum est aut negandum. Initia episcopatus Philastrii confert Labbeus in annum 380 , quae Faynus anno 354 assignat; annus vero 354 apud Joannem Franciscum Florentinium in Indice Chronologico Antistitum Brixianorum ascribitur Faustino Philastrii decessori, cui Faynus in Coelo Brixiano triginta et eo amplius annos sedis attribuit. Itaque hoc pacto Philastrii episcopatus juxta Florentinium anno 384 incoeptus, qui juxta Faynum 1071B anno 385 finitus, unico tantum anno concluderetur; nec Philastrium episcopum anno 381 in concilio Aquileiensi sedentem admitteret. Inversa prorsus, ac male concreta omnia. Locus Philastrii occurrit cap. 106, in quo cum dicat, quadringentos jam plus annos transisse, ex quo venit Dominus, atque completos, fortasse alicui videri possit Philastrii aetatem ultra exitum quarti saeculi esse perducendam. At cum certum sit Philastrium obiisse Ambrosio superstite, qui anno 397 vita cessit; quod quidem ex Gaudentio manifeste constat, hic etenim factus episcopus Serm. de Ordinat. sui Ambrosium praesentem alloquitur : oportet aut locum illum esse corruptum, supplendumque ut Fabricio placuit , quadringentos jam plus minus annos; vel Philastrium non admodum exacte, sed per αὔζησιν locutum esse, numerumque completum 1071C pro incompleto posuisse. Recte igitur ab eodem Joan. Alberto Fabricio in Testimoniis de Philastrio, castigatur Thomas Malvenda, perspicuum sphalma Baronii vocans, quod ex praedicto Gaudentii Sermone, Philastrium superstite adhuc Ambrosio obiisse affirmet; cum aliunde etiam notaverit idem Fabricius librum de Haeresibus a Philastrio conscriptum ante Parmeniani mortem, hoc est ante annum 391 : ideoque dici non posse a Philastrio dum eum conscriberet, quadringentos jam plus annos transisse, ex quo venit Dominus, atque completos.

12. De die obitus Philastrii nos dubitare non sinit Gaudentius; ait nempe : Quintodecimo kalendarum Augustarum exuit hominem, quo plane die Philastrii 1071D memoriam recolunt Martyrologium Romanum, Maurolycus, Galesinius, aliique recentiores Martyrologi. Male Nomenclatura Auctorum Cangii Glossario praeposita, Philastrii obitum primo Augusti assignat; cum alioqui annum emortualem 387 una cum caeteris statuat. In Martyrologio Alexandri Peregrini die 18 Julii de Philastrio haec leguntur: Civitate 1072A Brixia natale S. Philastrii episcopi et confessoris ejusdem civitatis, qui quantae sanctitatis, quantique meriti fuerit, quibus etiam miraculis claruit, Gaudentius beatissimus, ejusdem civitatis etiam episcopus, veraci stylo digessit. Plura de die obitus Philastrii in Notis ad Sermonem Gaudentii de Philastrio, p. 374. Sedit porro Philastrius in sede Brixiana post Faustinum, eique successit Gaudentius, ut perhibent Catalogi omnes antistitum Brixianorum, vocaturque Septimus Brixiae episcopus a Ramperto ; ex qua numeri nota cum tota pendeat ratio recte constituendorum episcoporum Brixiae, tam praecedentium Philastrio, quam ejus successorum, ideo pro ea constanter retinenda, quamvis sufficiat auctoritas Ramperti, alia nihilominus tum antiquitatis suffragia, 1072B tum etiam rationum momenta diligenter expendimus in Praefatione ad Rampertum , quam adeas velim; uti et Admonitionem praeviam in antiquum Rhythmum de Philastrio, p. 375. Num vero Philastrius Martyris nomine censendus sit, ut placet nupero Gavanti additori , quemadmodum Numidicus, Euthychius, Sosthenes , aliique, quos tormenta olim expertos, constat naturali deinceps morte decessisse: cum neutiquam hoc titulo a Martyrologis appelletur, neque sub hoc cultu Brixiana Ecclesia eum honoret, in medio relinquo. Sepultus est autem una cum ejus ligneo lituo, seu baculo pastorali, qui etiamnum in thesauro Ecclesiae Brixianae asservatur, uti ex Capreolo lib. III Hist. Brix. tradit etiam Ferrarius in Catalogo Ss. Italiae ; quae novissime ex 1072C Florentinio in Indice Chronologico Antistitum Brixianorum, V. cl. Guilielmus Cuperus retulit in Commentarium de S. Philastrio, Brixiae episcopo § 2, n. 16 , quo in loco Sermo Ramperti de Translatione Philastrii, ex Patavina editione anni 1720 diligenter emendatus et illustratus, denuo vulgatus est. Locus sepulturae ad Sanctum Andream, memoratur in duobus codd. mss. Brixianae Ecclesiae, quorum excerptum protulimus ad Sermonem Ramperti ; cathedralem porro S. Andreae ecclesiam memorat Malvetius Chron. dist. 3, c. 11, et dist. 4, c. 3, quo ex loco sacrum Philastrii corpus tum primum translatum fuisse a Ramperto, Brixiani scriptores testantur. Verba Florentinii haec sunt : Ejus corpus anno 838 V idus Aprilis, a S. Andreae antro abstruso, 1072D ubi quingentos ferme annos latuerat, una cum ejus pedo ligneo, in cathedrale templum hiemale illud, cui postea superaedificata est ecclesia quae Rotunda vulgo dicitur, translatum est. Alias Philastrii Translationes enarrat idem Cuperus memorati Commentarii de S. Philastrio § 2, n. 16 , quoniam vero lignei baculi, seu pedi quod una cum Philastrii corpore 1073A inventum est, mentio incidit, non alienum puto hoc loco annotare baculum hunc esse ligneum, atque in vertice, vel summitate recurvum; ejusque schema eamdem figuram referre, quam ex Casinensi cod. delineavit Montfauconius Diarii Italici p. 323. Baculum pastoralem D. Augustini, una cum ejus corpore ex Africa in Sardiniam translatum, memorat Baronius an. 504 , ex quo apparet hujusmodi κοιμήλια una cum episcoporum corporibus tumulari solita; idemque prodit Ughellus in Mediolanensibus archiepiscopis , ubi ex Puricello narrat corpus Anselmi archiepiscopi, qui vixit ad annum 822, una cum ejus baculo ligneo, ad latus dextrum, annuloque ex argento gemmato, et aurato, fuisse inventum. Diem obitus Philastrii solemnem olim Brixianis civibus 1073B fuisse, ostendunt testimonia Gaudentii, ac Ramperti, quorum prior quatuordecim jam per annos solemnitatis hujus cultum se renovasse dicit; alter vero Brixianos episcopos Philastrii successores , diem transitus ejus venerantes, reverenter honorasse, ab omni terreno opere Brixiensem populum abstinere jubentes: verum cultus hujusmodi jampridem obsolevit; imo titulus quoque patroni, qui tum Philastrio, tum Apollonio dudum tribui solebat , iisdem ascribi desivit:

Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas.

13. Praeter librum de Haeresibus a Philastrio conscriptum, nonnulla alia eidem tribuuntur, quae Philastrium auctorem minime agnoscunt; nempe vetus 1073C Latina Epistolae S. Barnabae Interpretatio, quam Philastrio ascribit Papebrochius in Actis Ss. Junii, tom. II, p. 457, et Papebrochio vade, Fabricius quoque in Praefatione ad Philastrium, quae Hamburgensi editioni praefixa est, atque editioni huic Brixianae denuo praeponitur. Profitetur autem Papebrochius Interpretationem illam se hoc praesertim nomine magni facere, quod Philastrium auctorem praeferat: estque ea (verba sunt Papebrochii) tanto aestimanda pluris, quod in veteri ms. Corbeiense reperiatur, tamquam Latine reddita a S. Philostorgio (lege Philastrio) Brixiensi episcopo. Hausit hoc fortasse Papebrochius a Puccinello in Vita S. Barnabae lib. II, pag. 69, sed mira prorsus in eo fuit summorum virorum, tum Papebrochii ipsius, tum Fabricii etiam hallucinatio 1073D ; cum enim in ms. illo Corbeiensi, cujus uterque meminit, praeter librum Philastrii de Haeresibus, contineretur Latina Epistolae S. Barnabae Interpretatio, haberenturque alia etiam nonnulla; putavit uterque, re non satis perspecta, in illo cod. veterem illam Interpretationem sub nomine Philastrii exhiberi. Verum nec Menardo, nec Cotelerio, doctissimis illius epistolae editoribus umquam venit in mentem, 1074A ut eam Interpretationem Philastrio tribuerent; quin potius tom. II Bibliothecae Pp. pag. 16, ubi Latina illa Interpretatio iterum edita est, pauca haec praemittuntur, quae rem omnem in aperto collocant: Cum in Philastrii episcopi Brixiensis volumen ms. e Corbeiensi monasterio incidisset aliquando R. P. Hugo Menardus, ibidem proxime post Epistolam Tertulliani de cibis Judaicis, Barnabae nomine insignitam Epistolam, una cum Jacobi Apostoli Epistola deprehendit. Itaque in eo cod. plura Opuscula diversorum Auctorum simul collecta exstabant; quorum primum, nempe liber de Haeresibus cum Philastrii nomen praeferret, facile eidem Philastrio etiam Latina illa Interpretatio quae auctoris nomine fortasse carebat, tributa est; verum de hoc infra, cum nobis de Corbeiensi 1074B ms. ex instituto loquendum erit . Menardus certe qui Corbeiensem cod. contrectavit, atque ex eo Latinam illam Interpretationem desumpsit (nam, eodem Papebrochio narrante , Graecum exemplar habuit ex schedis Turriani), ubi in Corbeiensi ms. versionem illam Philastrii nomine vidisset praenotatam, minime hoc silere debuisset. Philastrio item ascribuntur Acta Ss. Faustini, et Jovitae, ex quibus eorum Vitam edidisse profitetur Jacobus Riccius, qui eam typis vulgavit anno 1511, referente Ascanio Martinengo in Prooemio Vitae eorumdem Ss. a se Italice editae Brixiae anno 1602, verum an hujusmodi Acta vere Philastrii sint, jure dubitat idem Martinengus; idque innuit etiam Henschenius , eo quod a libro de Haeresibus stylo ac modo scribendi prorsus 1074C differant. Nos Acta ejusmodi Philastrio libenter abjudicamus; sicuti etiam Aphrae Passionem, quam Philastrio tribuit Ughellus in Prooemio ad Brixienses episcopos ; id autem Ughellus acceperat a Galesinio, qui Aphrae historiam a Faustino et Philastrio episcopis Brixiae conscriptam esse prodit Notat. ad 24 Maii. Si quis porro Philastrio ascriberet Symbolum quod vulgo dicitur Athanasii, cujusque Expositio aliquando Gaudentio etiam nostro tributa fuit, non ille forsitan omnino improbabili duceretur conjectura; occurrunt enim saepius in Philastrio illius Symboli sententiae non solum, sed etiam verba ipsa; nam ibi: Est ergo Fides recta, ut credamus et confiteamur, quia Dominus noster Jesus Christus, Deus est ex substantia Patris ante saecula genitus; Philastrius vero : Ergo 1074D rectum, et Fidei firmamentum ostenditur, ut et genitum eum cognoscamus de Patre proprie, non tamen in tempore, sed ante omnia saecula. Notaverat hoc idem cl. etiam Fabricius ad illa Philastrii verba : Qualis immensus est Pater, talis est et Filius, talis est et Spiritus sanctus, haec subdens: Iisdem fere verbis in Symbolo quod vocamus Athanasianum: Immensus Pater, immensus Filius, immensus Spiritus sanctus. 1075A Alibi quoque Philastrius : Est vera persona Patris, et est vera persona Filii, et est vera persona Spiritus. Trium itaque harum personarum una est veritas, majestas, et substantiae aequalitas, et divinitas; in Symbolo autem: Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti; sed Patris, et Filii, et Spiritus sancti una est divinitas, aequalis gloria, coaeterna majestas: quare non alienum videtur, ut aut Philastrius illius Symboli auctor sit, aut Symboli auctorem, quicumque fuerit, a Philastrio non solum dogmata, sed verba etiam ipsa aliquando mutua accepisse:

§ I. De utilitate et usu libri de Haeresibus a Philastrio conscripti.

14. Librum de Haeresibus a Philastrio conscriptum 1075B ante Parmeniani mortem, hoc est ante annum 391; recte observavit Fabricius, quod nos quoque supra annotavimus ; sed post annum 380 fuisse exaratum (quod Fabricius non monuit) illud indicat, nempe a Philastros , inter haereticos recenseri Abstinentes, Priscillianistas scilicet quos hoc nomine a Philastrio perstringi perspicuum est , quorumque haeresis circa annum 380 emergere coepit . Hujus Libri utilitatem atque usum, quamvis nihil omnino aliud commendaret, hoc certe ostenderet, quod Augustinus ipse in suo de Haeresibus libello, plura a Philastrio decerpserit, ejus nomine minime dissimulato, ut cuilibet compertum esset, per quem profecerit; ea autem re non satis ab aliquibus, ut debuit, perpensa, visus est immerito Augustinus 1075C Philastrio nostro parum tribuere. Porro quae ab ipso Augustinus desumpsit, ea prostant in hujus opusculo de Haeresibus a cap. 58: illic enim postquam haereses ab Epiphanio commemoratas recensuit, sic ait: Nunc addo quas Philaster posuit, nec posuit Epiphanius. Itaque nisi Philastrii liber de Haeresibus exstaret, plane Seleuci et Hermiae haereses de Deo corporeo, de Mundi materia, de creatione animarum, aliasque similes ignoraremus, quas totidem ferme verbis a Philastrio Augustinus exscripsit; prout ignoraremus Proclianitas, Patricianos, Ascitas, Aquarios, aliosque complures, quos a Philastrio acceptos in numerum redegit Augustinus. Animae immortalitatem pluribus in locis confirmat Philastrius, eamque a Carpocrate quoque et Valentino 1075D agnitam et assertam prodit; quin etiam Samaritanos, animam immortalem habere hominem non sentientes , redarguit, atque inter haereticos connumerat. De Trinitatis mysterio perspicue adeo et 1076A aperte loquitur, ut plura quae in Symbolo, quod vulgo Athanasio tribuitur, occurrunt, videantur e Philastrio desumpta, sicuti mox observavimus ; notanda autem praecipue quae habet cap. 93, ubi inter errores recenset haeresim quamdam triformem Deum facientem; et cap. 109, quo Trinitatis scientiam, jamprimum ab origine mundi hominibus nuntiatam fuisse, Scripturarum testimoniis ostendit. De gratia Dei, cujus doctrina ante Augustinum non satis explicata fuerat, luculenter loquitur non uno in loco, nempe cap. 98: Inspiratio itaque non est anima, sed gratia dignitatis de divino Spiritu; et paulo supra: Inspiratio divini Spiritus est quaedam gratia et profectio dignitatis; uti et cap. praecedenti: Non est ambiguum quod anima ante facta sit, caro autem postea 1076B plasmata; et sic postea inspiratione infusa Dei, spiritalis collata sit gratia, ut sic jam capax homo legis divinae non impotens a Domino monstraretur.

15. Sed quoniam hoc loco de utilitate et usu Philastriani Operis disserimus, minime praetercunda est hujus libri censura, et laus, quam Bibliothecae suae Ecclesiasticae consignavit Ludovicus Ellies Dupinius. Censura Dupinii primum versatur in eo, de quo Philastrium nostrum fere omnes accusant, nempe quod plures sibi confinxerit haereses quae nuspiam fuerunt , prout Nazaraeos, Heliognostos, Musoritas, Muscaccaronitas, Troglodytas, Fortunationos, atque, ut alios praeteream, etiam Cybelitas, Cybelis scilicet cultorum imitatores. De Cybelitis qui et Valesii Epiphanio, et Augustino , Philastrius ne 1076C verbum quidem facit ullum; caeteros vero, quorum plures non haeretici, sed idololatrae potius vocandi erant, Scripturae commemorant, quarum vestigiis inhaeret Philastrius. Nazaraeos agnoscit etiam Epiphanius et Augustinus ; Troglodytas autem Theodoritus, qui eadem appellatione Eunomianos et Aetianos nuncupatos scribit, eo quod ἐν οἰκείαις λανθανούσαις convenirent, quod pridem annotavit Fabricius . Quam male porro Dupinius affirmet neminem praeter Philastrium locutum esse de Judaitis, de Passalorinchitis, de Rhetoriis, de Excalceatis, admonuimus in Spicilegio ; idemque plane constat ex Fabricio in Notis ad has haereses . Prosequitur dein Dupinius Philastrium culpans, quod aliquando inter haereses ponat sententias aut veras, aut quas 1076D saltem in utramque partem disputari posse certum est , ut puta Millenarios , futuram elementorum per ignem consummationem negantes , Pauli Epistolam ad Hebraeos Lucae aut Barnabae tribuentes , 1077A atque alia hujusmodi; verum dandum est aliquid Philastrii ingenio, qui peculiari quodam studio erga Catholicae veritatis amorem ferebatur, atque ubicumque aliquod erroris vestigium sibi videbatur deprehendere, in illud vehementius stylum convertebat; ut taceam Millenarios, seu Chiliastas, a Patribus non semel inter haereticos connumerari; Mundum incorruptibilem credere, omnino errorem esse, ut Scripturarum testimonia a Philastrio prolata evincunt; Epistolam autem ad Hebraeos verum esse, ac genuinum Pauli fetum, a recentioribus Criticis magno conatu astrui . Quod subdit Dupinius, plura et gravia a Philastrio in hoc libro errata commissa esse , quamvis probe norim, parcius haec viris talibus objicienda, uti parcius profecto ac modestius 1077B idipsum Philastrio objecit Fabricius, ubicumque eum errare deprehendit; ego tamen non praefracte negaverim, non pauca Philastrio excidisse, in quibus major diligentia ac sedulitas ab eo desiderari possit, nisi religionis, ac pietatis studium, solertiae, curaeque defectum aliquatenus excusaret. Dupinius interea Philastrii censor, dum eum acriori stylo sugillat, turpiter ipse labitur Philastrium reprehendens, quod Samaritanos deduxerit a Samario rege filio Chanaan , cum Philastrius non Samarium regem dixerit filium Chanaan, sed, Samaritani a Samario rege nuncupati sunt; deinde: Alii autem aiunt a filio Chanaan, qui Samarius vocabatur , Samaritanos esse appellatos, uti notavimus etiam in Spicilegio. Fallitur quoque Dupinius Philastrio succensens, 1077C quod eos damnet, qui Ecclesiastici libro tamquam canonico utebantur ; non enim damnat Philastrius eos qui hoc libro ut canonico utebantur, sed qui utebantur tamquam libro Salomonis, ut explicat recte Fabricius in suis ad Philastrium Notis .

16. Porro quamvis non admodum benigne de Philastrio sensisse videatur Dupinius, nonnulla nihilominus peculiari observatione digna apud eum inveniri animadvertit , quorum nos quoque pauca quaedam paulo supra, ad utilitatem Libri indicandam, pro specimine delibavimus . Hujusmodi sunt animae immortalitas a Philastrio, ut diximus, pluribus in locis asserta; Trinitatis mysterium dilucide ac perspicue explicatum; generatio Verbi sempiterna 1077D clare et enucleate tradita ; Christi descensus ad 1078A inferos, quomodo impiis Dei hostibus nihil profuerit ; aliaque non pauca, quae Philastriani Operis momentum, usumque satis abiunde ostendunt. Pythagoreorum et Platonicorum dogmata, haereticis compluribus errorum fontes aperuisse, nemo melius Philastrio indicavit; apud quem Valentinus audit Pythagoricus magis quam Christianus , Passalorinchitae vero, Pythagoricam vanitatem potius quam Prophetarum coelestem vitam, et sapientiam sequi dicuntur . Seleuci, et Hermiae, ubide horum erroribus loquitur, Paradisum visibilem ex Platone haustum expresse notat Philastrius ; ac plura demum apud ipsum hic illic occurrunt, quibus secretiores Ecclesiasticae antiquitatis recessus studiosis patefiunt; ut proinde non immerito cl. Fabricius, minime 1078B se poenitere, horas quasdam recensendo, atque illustrando Philastrii libello impendisse, variaque ex illo didicisse, ingenue profiteatur . Vanitatem et inanem Philosophorum sententiam de Pythagorica, seu Platonica metempsychosi, probe irridet Philastrius ; prout etiam eorum δίδαγμα de Mundis infinitis ; quod postremum notatum est etiam Dupinio; ex quibus Philastrii locis, hujusmodi errores etiamnum quorumdam mentibus insidentes, Philastrianis telis facile conficias. Scripturarum Canonis αὐτενθίαν diserte exprimit cap. 88, quo in loco apposite observavit Fabricius , in earum recensione omitti a Philastrio Apocalypsin, et Epistolam ad Hebraeos, quae tamen utraque scripta amplecti se idem Philastrius alibi testatur. Eodem 1078C cap. 88 recte ait, Valentinianos Apocrypha Prophetarum, et Apostolorum, id est Actus, separatos habentes, Canonicas Scripturas contemnere; quod certe de Valentini discipulis intelligendum, non de ipso Valentino, quem nihil Canoni addidisse, vel detraxisse, sed tantum pravis expositionibus Scripturas ad sensum suum accommodasse, ex Tertulliano probavit Massuetus . Laudat praeterea Dupinius praeclarum Philastrii effatum , quo docet, debere nos primum nostra currere voluntate, deinde non cum praesumptione et jactantia, quasi nostra virtute et justitia condigna, non Christi mereamur salvari clementia; prout etiam illud quod subjicit, reprehendens si quis dixerit: Possum esse martyr, possum esse apostolus, et non dicit: Si Christus voluerit, quod ab 1078D eo incrementum id muneris et gratiae confertur. Commendat 1079A item Philastrii librum a brevitate praesertim, cum ex adverso prolixissimum vocet Augustinus : Philaster Brixianus episcopus in prolixissimo libro, quem de Haeresibus condidit: hoc autem Augustini accipiendum esse Fabricius annotat non ob magnitudinem voluminis, sed ob prolixum haeresium quas commemorat numerum Epiphanio longe majorem.

17. Licet autem in haeresibus enumerandis fere se diligentiorem praestiterit Philastrius, ita ut nonnumquam eamdem haeresim pluries commemoraverit, ut ait Dupinius ; quasdam tamen etiam praetermisit recensitas ab Epiphanio, quas propterea in catalogo suo ponit Augustinus; ut Archonticos, Severianos, Elcesaeitas, et Samsaeos, Bardesanitas, Valesios, Angelicos, 1079B Apostolicos, Origenianos, Hierachitas, Anthropomorphitas, Appollinaristas, Antidicomarianitas, Psallianos, Martyrianos, et Satanianos, quos postremo loco ex desumptis ab Epiphanio collocat Augustinus . Atque hae quidem sunt haereses ab Epiphanio recensitae, et a Philastrio omissae, quas in catalogum suum Augustinus redegit. Contra vero idem Augustinus inter haereses quas a Philastrio accepit, Priscillianistas memorat , cum tamen Priscillianorum nomen in Philastrii libro non legatur, ut notavit Fabricius in Testimoniis de Philastrio, ubi Augustini de eodem Philastrio testimonium recitat; sed eos Philastrius cap. 84, sub nomine Abstinentium, perstringat, ut ibidem Fabricius animadvertit . Passalorinchitas item recenset Augustinus 1079C c. 63 inter haereses quas Philaster posuit, nec posuit Epiphanius; verum Passalorinchitas Epiphanius ponit, ut notatum Fabricio ad Philastrium cap. 76 , uti et Colluthianos, quos Augustinus habet c. 65 tamquam a Philastrio, non ab Epiphanio memoratos . Plures etiam haereses Augustinus omisit, quas nec Epiphanius, nec Philastrius recensuerunt; inter eas Masbothaeo a Masbothaeo sic appellati, qui fuit unus de septem primis haereticis quos numerat Eusebius , prout etiam Gorthaei a Gorthaeo quodam , quamquam Gorthenos ponat etiam Epiphanius , qui tamen praetermittuntur ab Augustino. Asclepiodoti 1080A ab Asclepiodoto, qui discipulus erat Theodoti coriarii , isque docebat hominem tantummodo Christum esse . Saccophori species quaedam Manichaeorum, sic dicti quasi saccum ferentes; de his mentio est in Codice Theodosiano ; Tillemontius vero Baronium notat, quod eos ad an. 383 perperam putaverit eosdem esse cum Messalianis, quos Augustinus c. 57 non Messalianos dicit, sed Psallianos. Helvidiani ab Helvidio Auxentii discipulo, contra quem Hieronymus librum scripsit, omittuntur ab Epiphanio, Philastrio, et Augustino; quamquam, fortasse iidem sint, quos Antidicomaritas Epiphanius vocat, Antidicomarianitas vero Augustinus . Macrianum memorat Eusebius , qui ex catholico, hoc est rationali, archisynagogus magorum 1080B Aegypti factus, ac Valeriani imperatoris ad impietatem omnem ductor, et magister, neque providentiam universa moderantem intellexit, nec animo reputavit judicium illius qui ante omnia, et in omnibus, et super omnia est, Dei. Exocionitas Arianos nominat non semel Chronicum Alexandrinum qui Athanasio, aliisque scriptoribus etiam Exucontii appellati, quod Filium Dei, quem Patri consubstantialem, et coaeternun negabant, ἐξ οὐκ ὄντων, seu ex nihilo creatum affirmarent, de quibus praeclara nonnulla notavit Ittigius . Bonosi haeresis a Bonoso quodam episcopo (utrum Sardicensi, ut eum facit Marius Mercator, an vero Naissi, ut judicat Holstenius , non satis compertum) in eo versabatur, quod Bonosiani non solum Christi Deitatem negabant, sed plures etiam liberos 1080C e Maria genitos fuisse credebant; ut ex Bonosi causa acta in synodo Capuana A. C. 389 satis liquet . Atque haec de haeresibus ab Epiphanio, Philastrio, et Augustino omissis; quoniam vero longiorem de his sermonem facere non est hujus loci, haec modo dicta sufficiant : scilicet nos alio avocat institutum nostrum, ut nempe varia de Philastrio acatholicorum judicia in medium proferamus, et expendamus.

§ II. Judicia ἑτεροδόξων de Philastrio enarrantur, et expenduntur.

18. Prodeunt primum Centuriatores Magdeburgenses, 1081A qui, licet novitatis studio, Catholicis partibus plurimum infensi, Philastrium tamen Catholicae veritatis zelo quam maxime flagrantem, non uno in loco eximiis laudibus efferunt. Igitur hi Cent. 4, cap. 5 , ubi de haeresi Arianorum agitur, haec habent: Contradixerunt huic haeresi et alii hujus aetatis praestantes viri, ut Ambrosius, Epiphanius, Philaster, Marius Victorinus, et similes. Integrum deinde Philastrii locum contra Arium proferunt : Homo et angelus facti sunt ex nihilo: Filius autem cum sit verus, oportet de divina illa substantia Patris genitus cognoscatur; cum reliquis quae apud Philastrium habentur cap. 66, postea de Semiarianis loquentes , unius tantum Philastrii verba, contra ipsorum hypothesim de Spiritu sancto adjiciunt , 1081B Christus Dominus Spiritum Patri, et sibi, in Fide Baptismi salutis aeternae conjunxit; quod quidem per se satis est, ut manifeste pateat, quanti apud ipsos fuerit Philastrius, ejusque auctoritas. Alibi quoque Philastrium laudant, ac peculiaria ejus loca observant, ubicumque res ferat Philastrii dicto et auctoritate usi; ut Cent. I, cap. 5 , quo in loco ex Philastrio aiunt, Simonem coram Nerone a Petro doctrina, et miraculis superatum (Philastrius porro neque doctrinam, neque miracula, sed tantum memorat Simonem oratione beati Apostoli devictum), Cent. 2, cap. 5 , Marci et Valentini haeresibus ex Philastrio lucem affundunt; Cent. 3, cap. 5 ex eodem, Manichaeorum haeresim in Hispania, et quinque provinciis viguisse plurimum notant ac demum 1081C undequaque ostendunt, se in Philastrii lectione omnino diligenter esse versatos. Ubi de doctrina Ecclesiae agunt Cent. 5, cap. 4 inter omnium clarissimos qui eo saeculo fuerunt, Philastrium reponunt, eumque simul cum Joanne Chrysostomo, Augustino, Cyrillo, aliisque summis viris annumerant; deinde cap. 10, ubi de episcopis et doctoribus disserunt, hanc de Philastrio sententiam promunt : Tametsi Augustinus hunc auctorem postponit Epiphanio, attamen hominem fuisse doctum, et qui judicium de rebus habuerit: item antiquitatis et veterum historiarum etiam Gentilium, omnium vero maxime sacrarum Scripturarum magnam cognitionem; manifestum est ex illo ipso scripto, in quo omnis generis haereses, mira brevitate et dexteritate dum refutat, multa obiter 1081D cognitione digna admiscet. Sic paulo post: Graecae linguae fuit peritus, nam Graecos auctores citat; Solonem, Platonem in Timaeo, Hesiodum, Hermen Trismegistum, Democritum; denique addunt: In illo suo 1082A Haereseon Catalogo, magno studio certat contra omnis generis vanitates, superstitiones, et errores Gentilium, Judaeorum, et Christianorum. Nam centum quinquaginta sex haereses enumerans, tam eas quae ante Christi adventum, quam quae post, et in populo Dei, et inter Gentes exstitere, plerasque earumdem refutat: praesertim eas quae post Christum glorificatum in populo Christiano exortae sunt; breviter quidem, sed tamen dilucide et perspicue satis.

19. Haec Magdeburgensium elogia satis diluunt praeposterum de Philastrio judicium, quod profert Joannes Dallaeus lib. II de Usu Patrum cap. 1 his verbis: Philastrius Brixiensis episcopus, quae ipse non probabat, ea in haereseon censum, veluti a publica Christianorum omnium fide aliena, retulit adeo fallaci 1082B et futili interdum judicio, ut quae ille jugulat, Ecclesiam quoque damnasse, ab omni veri specie abhorreat. Serviebat causae Dallaeus; ac proinde non poterat magnopere Philastrium laudare qui Justinum, Irenaeum, Chrysostomum, caeterosque Patres fere omnes instituerat vituperare. Aliunde etiam libro illo suo Dallaeus videtur profecto struere ad Scepticismum latam ac bene munitam viam, cum Patrum auctoritate sublata, ferme nihil certi nobis relinquat. Porro sicubi Philastrius impegit, non propterea continuo abjiciendus est penitus, ac repudiandus; multa enim, ac praeclara habet, quibus tum doctrina Catholica, tum Ecclesiastica disciplina, propugnatur et illustratur. Verum alibi acriori censura Philastrium castigat Dallaeus, nempe ejusdem lib. II, cap. 3 , ubi 1082C ait: Philastrius velut rem certam narrat, et quidem (ne eum sine auctore loqui putes) Hesiodi Graeci poetae testimonio firmat, Paganos ita dictos esse a Pagano rege Deucalionis et Pyrrhae filio: quae totidem sunt somnia et Hesiodo, et omnibus eruditis inaudita . Locum Hesiodi, qui a Philastrio laudatur, hodie non exstare, notaverat etiam Fabricius , licet somnia illa Hesiodo, omnibusque eruditis inaudita, minime ipse perviderit. Quid si Philastrius paulo post, quisnam fuerit rex ille Paganus, clarius enuntiet, nempe Deucalionis et Pyrrhae filius, Helles nomine. a quo Graeci Ἕλληνες fuerint postmodum appellati? Habet in hoc Philastrius eruditorum consensum, recte ab eodem Fabricio annotatum ; immo expresse idipsum Philastrius dicit , scilicet a Graeco 1082D rege, hoc est Hellene, fuisse Graecos appellatos; quem supra Paganum regem vocavit, a quo Pagani . Modestius quidem, ac verecundius de Philastrio sensit Guillelmus Caveus, cujus haec sunt verba : 1083A Scripsit librum de Haeresibus, in quo Catholicae veritatis amorem ubique spirat; judicium vero minus accuratum saepius prodit, dum haeresibus accenset ea dogmata, quae eo nomine notari minime merebantur. Haec eadem est accusatio, cujus Philastrium insimulat Dupinius, ut supra vidimus ; propterea non opus est, quae ibi diximus, hoc loco iterum reponere. Constat autem aperte ex hucusque dictis, quam immerito, ne dicam proterve, Josephus Scaliger inter ea dicta, quae Scaligerana vocantur , ita de Philastrio pronuntiet: Philastrius nihil valet; cum tot doctis viris, immo ipsi Augustino Philastrii liber tanto usui fuerit. Caeterum Scaliger jamdudum Philastrio sponte sua, aut potius quodam animi vitio erat infensus, ut cuique Elenchum Trihaeresii iilius 1083B auctoris adeunti manifeste patebit, in quo plura Philastrio objicit qua jure, qua injuria; atque inter alia, quod nulla apud eum mentio sit τῶν ὑπὲρ νεκρῶν βαπτιζομένων, mortuos baptizantium ; cum tamen diserte Philastrius, ubi agit de haeresi Cataphrygum, haec habeat : Hi mortuos baptizant; quod quidem annotavit Fabricius , et ante Fabricium observarunt Magdeburgenses . Sed postquam de Philastrio satis, jam de Corbeiensi Philastrii ms. nobis agendum est, cujus variae lectiones, tamquam pretiosa mantissa, huic nostrae editioni accesserunt.

§ III. De ms. Corbeiensi, et emendationibus ex eo desumptis.

1083C 20. Ms. Philastrii codicem jamdiu eruditorum vota expetebant, eumque se rogante, in Italia frustra conquisitum ab illustri viro Gisberto Cupero Fabricius ipse testatur, cum Philastrii editionem moliretur, quae Hamburgi prodiit anno 1721; quare speomni frustratus, solis editionibus sibi standum fuisse, monuit Praefatione eidem editioni Hamburgensi praemissa. Ego vero qui vix dum edito Gaudentio, novam Philastrii editionem jam tum animo conceperam; quamquam a cl. Fabricio praeventus, propositum mutare, atque alio curas transferre meas cogitabam, non tamen idcirco de Philastrii ms. inveniendo prorsus desperare, aut ab eo ulterius adhuc conquirendo omnino cessare poteram. Verum ms. Philastrii codex tum apud Italicas, tum apud Transalpinas Bibliothecas incassum 1083D quaesitus, nusquam apparebat: cum inter legendum aliud agenti mihi, occurrit Admonitio Latinae Barnabae Epistolae Interpretationi praefixa tomo II Bibliothecae Pp. edit. Lugdun. pag. 16, ubi ex quadam Dacherii epistola excerpta haec habentur: Cum in Philastrii Episcopi Brixiensis volumen ms. e Corbeiensi monasterio incidisset aliquando R. P. Hugo Menardus, ibidem proxime post Epistolam Tertulliani de cibis Judaicis, 1084A Barnabae nomine insignitam Epistolam, una cum Jacobi Apostoli Epistola deprehendit. Sane cum haec legissem, confestim ms. Philastrium Corbeiae deprehensum iri pro certo habui; cum enim in eo volumine praeter Latinam Barnabae Epistolae Interpretationem, quam ex Corbeiensi cod. Parisiis anno 1645 vulgavit Menardus, nonnulla alia diversi generis Opuscula haberentur, facile intellexi inter ea etiam Philastrii librum de Haeresibus delitescere. Videbam praeterea tum a Papebrochio in Actis Ss. Junii tom. II, p. 457, tum etiam a Fabricio in Praefatione ad Philastrium, Corbeiensem codicem laudari, ut supra diximus , tamquam in eo latina illa Barnabae Epistolae Interpretatio, auctoris nomine destituta, Philastrio tribueretur; in quo licet uterque a vero 1084B aberraret quamplurimum, atque aliud pro alio nobis obtruderet, cum nec Menardus qui codicem in manibus habuit, nec Vossius, aut Cotelerius Barnabae Epistolae editores, Interpretationem illam Philastrio tribuere unquam cogitaverint; tamen etiam haec qualiscumque demum Papebrochii et Fabricii assertio, aliquid in eo codice exstare indicabat, quod Philastrium auctorem agnosceret. Itaque vota mea, petitionesque continuo Corbeiam direxi, ut ms. illius notitia mihi certior, ac copia fieret, verum Philastrius frustra Corbeiae quaerebatur, jamdudum enim in Monasterium Parisiense S. Germani a Pratis commigraverat, cujus coenobii Monachi librum a Corbeiensibus multo antea commodato acceperant. Monuit quidem cl. vir Scipio Maffeius, Epistola ad me Parisis 1084C data an. 1733 nonis Februarii , haberi in bibliotheca S. Germani a Pratris ms. Philastrii codicem n. 625, qua re spem nobis quasi certam fecerat, alterius ms. Philastriani Operis in Bibliotheca Sangermanensi inveniendi. At hic idem ille erat Corbeiensis codex (ut mox videbimus) quem adeo expetebam; neque interim sciscitanti mihi aliud praeterea responsi dabatur, quo certius aliquid de hoc Parisiensi codice scire possem. Igitur cum nihil proficerem, nec quidquam mihi suboleret de Corbeiensis cod. in Monasterium Parisiense transmissione; supplices libellos detuli ad Eminentiss. Cardinalem Quirinum, Brixiae episcopum, ab eo petens, ut pro summa sua in omnes, praesertim vero erga litteras, litteratosque viros benignitate, litteras Parisios mittere 1084D dignaretur, atque inde cod. hujus Corbeiensis certiorem nobis cognitionem notitiamque expeteret. Praestitit cumulate vir summus, atque immortalitate dignus, quod petebatur; ac binis subinde epistolis ad eum missis, Corbeiensem cod. in Bibliotheca Sangermanensi haberi, atque in eo Philastrii librum de Haeresibus exstare, magna animi voluptate percepimus. Prior ex his epistolis ad Eminentissimum 1085A Cardinalem data IV Kal. Septembris anno 1736, haec habet: J'ay dejà eu l'honneur de mander à V. E. que j'avais veu Dom Bernard de Montfaucon au sujet du manuscrit de S. Philastre. Je vous ay mandé aussy, monseigneur, qu'il y en avoit un dans la biblioteque de l'abbaye de S. Germain qui estoit fort ancien, et qui venoit de Corbie. Altera vero paulo post eodem mense Septembri conscripta, idem fere quod prior, sed multo etiam uberius confirmat: Il manoscritto di S. Filastrio, ch'e nella libreria della badia di S. Germano, è quello stesso di Corbia del quale si è servito il P. Menardo. Come i Padri di Corbia aveanlo imprestato a questi monaci, che ne avevano di bisogno, è rimasto qui, e vi rimarrà sino a che si vorrà. Equidem acceptis hujusmodi litteris, haud modico perfusus 1085B sum gaudio, quod viderem conjecturam meam de Corbeiensi cod. tam praeclare ab eventu confirmatam; simul etiam subiit animum mirari, qua ratione summi viri de Corbeiensi hoc cod. loquentes adeo decepti fuerint; praesertim vero quod Fabricius Papebrochio fidens, quo tempore Philastrii editionem parabat, de Corbeiensi ms. certiora scrutari, aut ab eo aliquod sibi subsidium petere neglexerit. Interea propositum urgere non destiti, ac Variantes Lectiones ejusdem ms. subinde poscere, interposita iterum Eminentissimi cardinalis Quirini auctoritate; hic vero litteris ad Montfauconium datis, studio meo impense favit, quousque variae lectiones ipsae diligenter excerptae in Italiam mitterentur, quae cum serius ad nos pervenerint, ac Philastrii editio affecta 1085C jam, et propemodum inchoata esset, idcirco post Notas Fabricii posthumas in appendicem conjectae sunt .

21. Si quis porro scire velit, quid Philastrio emolumenti, lucisve attulerint variantes lectiones cod. Corbeiensis, is Spicilegium nostrum adeat, in quo plura Philastrii loca inveniet, quae subsidio ms. hujus vel restituta, vel suppleta, vel meliora reddita sunt. Hujusmodi inter alia est illud cap. 47 , de quatuor elementis, quae de Mundo acceperat, ubi sensus imperfectus omnino ac mutilus, a Corbeiensi ms. restitutus, ac suppletus est ; prout etiam aliud cap. 51 , ubi textus Philastrii perperam ex haeresi Cataphrygum pseudoprophetas ingerit, quod mendum auxilio ejusdem cod. est sublatum. Similiter 1085D depravatus erat prorsus in editionibus locus ille cap 66 : Sempiterna similitudo itaque Filii et secundum opera, licet Fabricius nihil de hoc vitio moneret; at Corbeiensis lectio parvo negotio emendat: Sempiterna similitudo itaque Filii est secundum opera, 1086A cum iis quae sequuntur meliorem in modum restituta et distincta; ut etiam cap. 110 , ubi pro conjunctum quod legitur in editionibus omnino male, Corbeiensis codex opportune reponit conjugium, sine qua emendatione locus editionis Hamburgensis nullo pacto intelligi potest. Sunt pleraque hujusmodi quae aperte ostendunt, quam immerito cl. Fabricius in Praefatione Hamburgensis editionis dixerit: Pauca adhuc sunt loca, in quibus optarem lucem a codicibus mss. cum tot supersint menda in ea editione, quae ope Corbeiensis ms. sanata sunt. Insigne porro est illud cap. 144 , illorum priorum Sanctorum, qui Septuaginta duorum aliis modis; ubi defectu unius lineae nec Oedipus ipse quid vellet Philastrius, sine Corbeiensi emendatione, assequi valuisset; quomodo 1086B etiam cap. 148 , in quo pro voce praeputii, inepte editiones obtrudebant praecepta; nam eo in loco Philastrius de Gentium typo, et Judaeorum disserens, praeputii quippe, et circumcisionis conveniens ratio indubitanter scripserat, uti recte habet lectio cod. Corbeiensis. Quin adhuc etiam non pauca restant, quibus Corbeiensis codex nihil subsidii attulit, ut est illud cap. 88 , nam Manichaei Apocrypha; quem locum Philastrii corruptum esse notaverat ex Germonio Fabricius quoque ; et illud cap. 6. , quaedam tempora Christo Domino nostro esse contraria asserunt, ubi Fabricius pro quaedam tempora scribendum putabat quaedam testimonia; quod tamen sine auctoritate mss. codd. faciendum non esse statuit. Illud etiam cap. 122 , nondum satis eliquatum 1086C est, quod fuit quidem post annos in Thessalia in loco interdum modico; quamvis vulgatam lectionem immerito, ut mihi quidem videtur, sollicitavit Fabricius, pro interdum cupiens legi inter Oetam et Pindum, si mss. Codices suffragarentur. Obscurum quoque, nisi forte vitiatum et corruptum est illud cap. 152 , ut et natura non exsors Christi muneris inveniatur aliena penitus, id est nec Catechumenus; ubi nec Corbeiensis codex, nec Fabricius, aliquid juvant; uti etiam aliud cap. 150 , in Christi praesentia itidem, et cap. 153 , et post Fidem Christi paucorum catholicae fidei gignendo, electio; quibus in locis omnino haeret aqua: ac nisi forte succurrat alter quispiam ms. Codex unde erutus, non facile quivis, licet ingenti felix, et conjectandi peritior, ab hujusmodi 1086D se ambagibus expediat.

§ IV. De sex capitibus Philastrii nuper in Corbeiensi ms. inventis.

22. Quamvis tam multas, easque egregias emendationes Philastrio exhibuerit Corbeiensis codex, 1087A major adhuc utilitas ex eo nihilominus percepta est, quod Philastrium hactenus imperfectum, et mutilum, perfectum atque integrum nobis dedit. Cum enim Philastrius, Augustino teste, in centum quinquaginta sex capita Opus suum distinxisset, ex iis centum dumtaxat et quinquaginta in editionibus apparebant. Locus Augustini patet in epistola ad Quodvultdeum ejus catalogo de Haeresibus praemissa : Philastrius quidam Brixiensis episcopus, quem cum S. Ambrosio Mediolani etiam ipse vidi, scripsit hinc librum, nec illas haereses praetermittens quae in populo Judaeo fuerunt ante adventum Domini, easque XXVIII commemoravit; et post Domini adventum CXXVIII. Ex utroque igitur numero conficiuntur centum quinquaginta sex haereses seu centum quinquaginta sex capita, 1087B ex quibus Philastrius librum de Haeresibus concinnaverat; quod quidem confirmatur etiam ex eo quod Catalogus eorum qui ante adventum Christi haereseos arguuntur, a Philastrio initio Operis collocatus, ac desinens in Herodianis, viginti octo capitibus, seu haeresibus constet, ut etiam Augustinus affirmat; reliquae vero haereses tum post Christi adventum, tum etiam quae sub Apostolis exstiterunt, numerentur in editis centum dumtaxat et viginti duae, cum tamen Augustino dicantur centum viginti octo, qui profecto numerus reponitur ab eodem Augustino etiam cap. 41 libri seu catalogi quem de Haeresibus conscripsit. Augustino consentiunt posteriores qui Philastriani Operis meminerunt: auctor Appendicis ad Ildefonsum de Scriptoribus Ecclesiasticis cap. 3, 1087C qui ait: Philastrius Brixiensis episcopus edidit librum de Haeresibus, singulas quasque demonstrans sive quae in populo Judaeorum ante Incarnationem Christi fuerunt, quas viginti octo enumerat: sive quae post Domini Salvatoris adventum adversus catholicam fidem exortae sunt, quas centum viginti octo esse describit; itemque Joannes Trithemius de Scriptoribus Eccles. cap. 84, ubi de Philastrio loquens: Fertur, inquit, beato Augustino testante, ejus insigne Opus quod scripsit de centum quinquaginta sex haeresibus. Cl. Fabricius in Testimoniis de Philastrio, ubi Augustini locum protulit, ex quo numerus haereseon quae a Philastrio recensentur, colligitur, desiderari sex capita animadvertens, conjecit ea postremo Operis Philastriani loco deesse: Credibile est capita postrema libri 1087D Philastrii, in quo nullum clausulae vestigium, intercidisse. At parum feliciter clarissimo viro cessit conjectura sua, nam in Corbeiensi ms., a quo defectus istorum sex capitum egregie suppletur, eadem capita variis in locis, diversisque sub numeris collocantur. Enim vero post cap. 106 edit. Hamburgensis, ut etiam nostrae, quod in ms. notatur n. LXXVII, ubi ponitur haeresis de annis Christi, et tempore dubitans; sequitur in eodem ms., repetito eodem numero LXXVII, alia haeresis de fine mundi, et consummatione saeculi, quae in editis deest; deinde post cap. 112 (nobis 113) , in quo est haeresis de septem planetis, notaturque in ms. n. 1088A LXXXIV, subditur ibidem, sub n. LXXXVI, haeresis de duplici Deo, et sententia diaboli; cap. 114 (nobis 116) quod est de Adae et Evae caecitate, in ms. n. LXXXVII, occurrit in eodem ms. n. LXXXVIII, alia haeresis circa tunicas pelliceas, quas Dominus fecit primis parentibus post praevaricationem; et cap. 136 (nobis 139) , in quo agitur de quatuor animalibus in Prophetis, notaturque in ms. n. CVIII, n. CIX, ejusdem Corbeiensis ms. habetur haeresis de die Epiphaniorum, quae omnia in editis desunt. Sic in editis post cap. 146 (nobis 150) , in ms. CXIX, quod est de uxoribus Salomonis, succedit cap. 147 (nobis 152) , de spiramine quod Adam accepit; at in ms. interseritur n. CXX haeresis de cultris lapideis et circumcisione Judaeorum; prout etiam cap. 148 (nobis 153) , ubi in editis ponitur 1088B haeresis de funiculo mensorio in Zacharia Propheta, quae in ms. habetur n. CXXII, idem ms. codex sub n. CXXIII subjicit aliam haeresim de avibus Eliae ministrantibus; quibus supplementis defectus sex capitum Philastriani Operis penitus restituitur, ac proinde beneficio Corbeiensis codicis, Philastrium hactenus mancum et imperfectum, integrum ac perfectum habemus.

23. Quoniam vero de iis quae in sex istis Philastrianis capitibus proponuntur, pauca admodum, vel nihil omnino delibavimus in Spicilegio nostro, quod variantibus lectionibus Corbeiensis ms. subjicitur; non erit puto inopportunum nonnulla hic annotare, quae tum ipsis capitibus majorem lucem affundant, tum etiam Philastrii sensum, de iis quae tunc fortasse magis obtinebant sententiis, aperiant et patefaciant. 1088C Igitur in ms. Corbeiensi, n. LXXVII, ponitur haeresis de fine mundi et consummatione saeculi, qua nonnulli autumabant temporum definitionem a Deo Christo Salvatore fuisse statutam. At Philastrius rejiciens sententiam istam, quae certum annorum numerum consummationis, et non plus, non minus futurum opinabatur, ait quod prophetae undique nuntiaverint circa 500 annum fieri consummationem saeculi, et sic Dominum de coelis iterum advenire. Haec autem Philastrii sententia eo principio nitebatur, quod primis Ecclesiae saeculis omnibus fere Patribus erat commune; mundum scilicet sex millibus annorum a creatione consummandum esse, de quo Epistola Barnabae nomine inscripta cap. 15, Irenaeus adversus haereses lib. V cap. 28, Lactantius lib. VII Divin. 1088D Instit. cap. 14 et 25, Gaudentius noster, aliique. Cum autem ex supputatione quae communiter tunc obtinebat, a Mundi creatione ad Christum elapsi putarentur quinque mille et amplius anni, hinc fiebat ut consummatio saeculi, et Christi iterum de coelis adventus, non longo temporis intervallo crederentur distare. Quin etiam Hippolytus martyr, testibus Photio cod. 202 et Syncello p. 315, existimavit Christum natum ineunte anno 5501 a mundo condito; judicium vero futurum 500 annis post Christi ortum, quod fere convenit cum Philastrii sententia. Fuerunt qui numerum 500 annorum, quo mundi consummatio 1089A et Christi iterum de coelis adventus futurus statuebatur, post sextum millenarium completum reponerent, et sic anno a creatione mundi sexto et millesimo, quingentos hos annos adderent; ut docet Cotelerius ad Epistolam Barnabae p. 44, utrum vero Philastrius fuerit in priori, an in posteriori hac sententia non satis liquet. Videndi porro Augustinus lib. XVIII de Civ. cap. 53, Cotelerius ad Epistolam Barnabae p. 44, ubi alium etiam Philastrii locum expendit, qui cap. 106 ait falli eos qui putant a primo Christi adventu ad secundum, id est ad consummationem saeculi, trecentos sexaginta quinque annos, nec plus, nec minus, debere numerari; Clemens item Alexandrinus edit. Potteri p. 407, in notis collectaneis ad lib. I Strom. cap. 21, et Feuardentius ad 1089B Irenaeum lib. V cap. 28, edit. Massueti p. 199, ut interpretes tum veteres, tum recentiores, transmittam, qui ad cap. XXIV Matthaei vers. 36 et I Thessal. cap. V, vers. 1, late in hoc argumento exspatiati sunt.

24. Ad numerum LXXXVI in ms. Corbeiensi additur haeresis de duplici Deo, quam tribuit Philastrius ibi Manichaeis, Gnosticis, Nicolaitis et aliis perditis, qui in hunc errorem consentiunt, dicentes quod alter quidem bonus Deus est, alter autem malus. Alibi etiam Philastrius de hoc errore Manichaeos arguit, nempe cap. 61, ad quem locum nonnulla adjecimus in Spicilegio; hujus autem erroris origo ascribitur ab eodem Philastrio cap. 44 et 45, Cerdoni et Marcioni Cerdonis discipulo; quos de hoc errore redarguit tum Epiphanius tom. I, p. 300, 303, ubi Marcionem 1089C non duo tantum principia, sed tria constituisse animadvertit, quod notatum etiam Grabio ad Irenaeum, l. III, c. 43, edit. Massueti p. 144; tum ante Epiphanium Irenaeus, ipse l. I, c. 27, eumdem errorem refutans, l. III, c. 9 et 43, immo fere toto l. III, uti observat Feuardentius ad lib. I Irenaei c. 29, edit. Massueti p. 77, ac toto lib. IV, prout advertit Massuetus dissert. 3, in Irenaeum, n. 55, p. CXXX. Quod subdit Philastrius: Non itaque invidens Deus repulit patrem nostrum de paradiso, sed magis eidem consulens in parvo peccanti non pepercit , ne parcendo ad majora etiam crimen alia (lege ad majora etiam crimina), inveniret eum prodeunte aetate ampliore (supple processisse) posteaque criminali judicio reum factum amplius condemnaret, simile est ei quod habet 1089D cap. 129, de Cain peccato, ubi dicit eum correptum a Domino, ut si fructus bonorum operum de caetero eum sequeretur, remissionem tanti sceleris esset sine dubio accepturus. Verba porro illa prodeunte aetate ampliore, indicare videntur, Philastrium in ea fuisse sententia, quae asserit primos parentes in adulta aetate haud creatos; hanc autem tradit Irenaeus l. III, c. 22, n. 4, cui licet non multos patrocinaturos fore pronuntiet Massuetus ad hunc Irenaei locum , eam tamen expresse docet Clemens Alexandrinus Protrept. cap. 11, ubi de Adam ait: παρήγετο 1090A ἐπιθυμίαις ὁ παῖς, seductus fuit a cupiditatibus puer; itemque Theophilus Antiochenus lib. II ad Autolycum p. 314, in Orthodox, dicens, quod ideo Adam ligno scientiae vesci nequiverit, quia ἔτι νήπιος ἦν, adhuc infans, seu puer erat. Ad id quod sequitur de sententia et judicio diaboli, quo videtur insinuare Philastrius, diabolo post lapsum poenitentiae locum superfuisse; fortasse collineat trita illa veterum non paucis sententia, diabolum nondum damnationis suae accepisse sententiam, neque sempiternis cruciatibus addictum, sed in extremo judicio id eum esse passurum; dicit enim Philastrius: Diabolus cum durior ad poenitentiam pervidetur, majorem futuri judicii a Christo Domino servitutem (fortasse legendum severitatem) exspectat; de quo videndus Massuetus ad Irenaeum 1090B lib. V, cap. 26, p. 324; itemque dissert. 3, quae est de Irenaei doctrina art. 9, n. 108, 109; Fenardentius Annot. ad Irenaeum edit. Massueti p. 11 et 198, uti etiam Petavius tom. III Dogmat. Theolog. l. I, de Angelis, c. 8 et l. III, c. 4.

25. Quae de pelliceis tunicis primorum parentum tradit Philastrius n. LXXXVIII codicis Corbeiensis, ea tendunt ad refellendam illorum haeresim, qui hominem jam choicum, ut ait Irenaeus , id est ex materia concretum, non tamen ab hac arida terra, sed ab invisibili substantia formam accepisse putabant; deinde carnalem superficiem ac sensibilem corporis formam tunc induisse, cum in Genesi legitur, quod Dominus pelliceas tunicas primis parentibus fecit (Gen. III, 21) . Hoc autem nomine arguebantur potissimum 1090C Valentiniani, ut constat ex Tertulliano advers. Valentinianos cap. 24: Interim carnalem superficiem postea aiunt (Valentiniani) choico supertextam, et hanc esse pelliceam tunicam obnoxiam sensui. Et cap. 7 de Resurrect. carnis: Neque enim, ut quidam volunt, illae pelliciae tunicae, quas Adam et Eva paradisum exuti induerunt, ipsae erunt carnis ex limo reformatio, cum aliquanto prius et Adam substantiae suae traducem in femina jam carne, recognoverit: Hoc nunc os ex ossibus meis; et caro ex carne mea (Gen. II, 23) , et ipsa delibatio masculi in feminam carne suppleta sit, limo opinor supplenda, si Adam adhuc limus. Quas pellicias tunicas vocavit Tertullianus, dermatinam tunicam dixit Irenaeus, hunc Valentinianorum errorem recensens : Post deinde circumdatam dicunt ei dermatinam 1090D tunicam: hanc autem sensibilem carnem esse volunt. Sixtus Senensis lib. V Biblioth. sanctae, annot. 53, refert errorem hunc a Methodio ascriptum fuisse Origeni; quasi is existimaret rem admodum ridiculam esse, quod Deus decoriatis mortuis animantibus pelles pararet, et pelliceas tunicas consueret, ac si esset coriarius, vel pellium sutor. A quo tamen errore Origenem purgat Senensis eadem annot. 53 subdens: Suspicor hunc locum fuisse corruptum ab aemulis Origenis; is enim in hac re mentem suam catholice aperit homilia 6 in Leviticum, ubi sic scribit: Fecit Deus tunicas 1091A pelliceas, et induit Adam, et mulierem ejus. Illae ergo tunicae de pellibus erant ex animalibus sumptae; talibus enim oportebat indui peccatorem. Igitur objectio quod Deo indecens esset pelliceas tunicas hominibus parare, potius quam Origeni, ejus sectatoribus tribuenda est ; cui ut nonnulli occurrerent, dixerunt, pelliceas tunicas in eo Genesis loco significare arborum cortices; nam sicut animalium coria pelles dicuntur, ita et arborum cortices pelles appellantur. At Philastrius noster ad objectum diluendum aliam init viam; dicens pelliceas tunicas minime designare primorum parentum corpora, sed declarari hoc modo Deum de potentia divina dedisse eis sapientiam, ut facerent sibi corporum indumenta. Quod autem ait hoc loco Philastrius, nempe septimo die accepisse Dominum 1091B terram de limo, et plasmasse eorumdem corpora, omnino idem est quod affirmaverat etiam cap. 97, ubi agit de imagine Dei in corpore humano: nam et ibi habet, quod septimo die dicit Scriptura de Adam: Et accepit Dominus terram de limo, et plasmavit hominem quem fecit; cum tamen aperte Scriptura dicat, Deum die septimo nihil creasse, sed omnia opera sua die sexta absolvisse, septima autem ab omnibus operibus quievisse, ut bene notavit Fabricius ad eum locum , quamobrem opinionem Philastrii vocat incredibilem et repugnantem communi sententiae, utpote quae opponitur Scriptoris sacri narrationi, qui disertis verbis contrarium affirmat.

26. Additur deinde in Corbeiensi ms., ad n. CIX, alia haeresis de die Epiphaniorum, qua statuebant nonnulli, ut Philastrius testatur, solum Natalem Domini 1091C celebrari debere octavo kalendas Januarias, non tamen diem Epiphaniorum; cujus sententiae sectatores fuisse Donatistas olim in Africa, auctor est Augustinus Serm. 32 de Temp. qui est quartus de Epiphania: Merito istum diem numquam nobiscum haeretici Donatistae celebrare voluerunt, quia nec unitatem amant, nec Orientali Ecclesiae, ubi apparuit illa stella, communicant. Fortasse etiam Philastrius adeo accurate utrumque diem distinguebat, et Natalem Domini, et adventum Magorum, dicens quod Salvator carnaliter omnia in se, et de se consummabat, ut et nasceretur VIII kal. Jan. et appareret VI (supple scilicet sexto die ejusdem); et paulo post: dies festivitatis majores isti statuti sunt quatuor; primum in quo natus est, deinde in quo apparuit, id est, XII dies post; ut Graecis succenseret, qui 1091D Magorum adorationem VIII kal. Januarias eadem die cum Domini Natale recolebant, quemadmodum prodit Menologium tam Sirleti, quam Basilii, apud Florentinium in suis ad vetustius Occidentale Martyrologium annotationibus . Sane Florentinius ipse pluribus argumentis contendit , eadem die 25 Decembris utrumque mysterium, Nativitatis Domini, et adventus Magorum, quamvis diverso anno, evenire 1092A potuisse; quo etiam fortasse confert, quod uterque dies festus tam Natalis Domini, quam adventus, et adorationis Magorum, apud Orientales appellatus fuerit Epiphania, ut observat Macrius in Hierolexico; et Suidas Incarnationem ipsam Jesu Christi Epiphaniam vocet: Ἐπιφάνεια, ἡ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔνσαρκος οἰκονομία: Epiphania dicitur Salvatoris nostri Jesu Christi in carne aeconomia. Recte autem hoc loco Philastrius Epiphaniae nomine designat adorationem Magorum, quamvis alibi, nempe cap. 149, Ascensionem Domini Epiphaniam vocet, sicuti notavit ad eum locum Fabricius , cui nos quoque consensimus in Spicilegio ; hic porro quatuor majores dies festos annuos assignat, scilicet Natalem Domini, Epiphaniam, tertio diem in quo passus est et resurrexit, 1092B quarto in quo ascendit in coelum circa Pentecostem; alibi vero cap. 141, octo festivitates enumerat quas Ecclesia catholica cognoscit et detinet, sed ferme eaedem sunt quas hic commemorat, additis tantum ibi jejunio quadragesimae, et quarta Sabbati; de quibus vide si lubet notata a cl. Fabricio in eum locum , uti etiam quae nos adjecimus in Spicilegio . Subdit postremo Philastrius, quod quidam diem Epiphaniorum baptismi, alii transformationis in monte quae facta est, esse opinantur; quod profecto utrumque satis congruit, si vocis vim spectemus, quae apparitionem, seu manifestationem, significat; utroque enim die apparuit, ac manifestatus est Dominus, et voce Patris, et testimonio Joannis.

27. De cultris lapideis ad circumcisionem adhibitis, 1092C de quibus Philastrius loquitur n. CXX cod. Corbeiensis, nonnulla diximus in Spicilegio; hic tantum observare lubet, Philastrium hoc loco petrinorum cultrorum usum rejicere, dicens quod facilius ex hoc Judaei periclitari poterant quam curari; cum tamen alibi locum Exodi adducens (Exod. IV, 25) , scribat quod Sephora uxor Mosis accepto calculo circumcidit puerum; et Jos. V, de quo hic agit Philastrius, expresse dicatur: Fac tibi cultros lapideos. Sane utrum petra, an gladio ad circumcidendum usus fuerit Josua, plurima apud interpretes est quaestio, de qua videndi Masius praecipue, et Drusius ad V Jos., 2, quorum uterque in petram potius, quam in gladium inclinat; immo sententiae huic Masius etiam Mosis Maimonidis inter Judaeos doctissimi calculum adjicit, 1092D qui duris silicibus usum esse Josuam, non acutis gladiolis opinatur. Convenit quoque scitissima illa, atque aptissima anagoge qua petra Christus dicitur (I Cor. X) , ut significaretur per Christum futuram circumcisionem cordis, ait Ambrosius Praef. in Epist. ad Galatas; licet hoc loco Philastrius petrinis cultris circumcisos Judaeos eum dicit, intelligi velit, a Gentilibus, eorumque durissimis mentibus, ac lapideis quae ante fuerant impietati deditae, postea vero credentes in 1093A Domino factae sunt, amissa mente lapidea, quotidie circumcidi Judaeos, id est Christi eis insinuari scientiam salutarem; quo in tropo Philastrius sibi consentientem habet Gaudentium, qui Tract. 2 Gentes ad Christum conversas lapides quondam durissimos vocat. Porro quo pacto saxeo cultro utentes Judaei ad circumcisionem, periclitari facilius potuerint quam curari, ut hic affirmat Philastrius, fateor me prorsus ignorare cum multis; quin potius ferri vulnus atrox magis esse quam lapidis, illud indicare videtur, quod siliciorum cultrorum ad difficiliores sectiones magna sit commoditas, et aptitudo, ut pluribus tradit Stephanus Morinus Exercit. de Linguis part. II, cap. 9, p. 290, et ferro laedi horreat balsamum, ait Plinius XII, 25, quare inciditur vitro, lapide, osseisve cultellis, 1093B quod confirmat et illustrat Salmasius Exercit. Plinian. cap. 35, p. 417.

28. Subdit demum Philastrius n. CXXIII Corbeiensis ms. aliam haeresim, ut ipse vocat, de avibus Eliae ministrantibus, qua quidam opinantur, inquit, quod ei corvi sero carnes ad escam, et mane panes attulerint. Hoc autem Philastrio displicet; ait quippe, quod sanctus ac beatissimus propheta, non carnes edebat aliquando, qui omnem talem escam contempserat abstinendo voluntate; cujus et causa tantae dignitatis a Deo honorem meruit adipisci, ut in paradisum raperetur sublimis, ubi cum sanctis omnibus collocaretur. Adjicit deinde: Nam si de pane quidem aliquis dixerit, rationis interdum est quod ei corvi attulerint: de carnibus autem incongruum reperitur. Profecto corvi panem 1093C dumtaxat afferebant Paulo, ut narrat Hieronymus in Vita; et Malvenda locum istum vertens, ubi de corvis Eliam pascentibus agitur , panis tantum meminit. At panem et carnem habent tum Hebraicus textus, tum versio LXX, III Reg. XVII, panemque et carnem memorant versiones caeterae omnes; immo panem et carnes ad Eliam delatas agnoscit etiam Basilius insignis abstinentiae patronus hom. 3, in divites avaros, et cum Basilio Augustinus Serm. 146 de Temp. Fuit porro Judaica traditio, cibos a corvis Eliae oblatos, ex ipsa Achabi mensa, angelorum ministerio desumptos fuisse; idque bis in die factum a corvis expresse narrat sacer textus: corvi quoque deferebant ei panem et carnes mane, similiter panem et carnes vesperi (III Reg. XVII, 6) ; quamvis Philastrius carnes 1093D vespere tantum ad Eliam allatas meminerit: Sunt quidam haeretici, qui de Elia beato opinantur, quod ei corvi sero carnes ad escam, et mane panes attulerint. Illud quoque observandum, extrema hujus capitis fuisse a librariis excisa, pertaesis fortasse quod Philastrius tam aperte a sacri textus historia dissideret; cui simile quidpiam, non valde absimili de causa, postremis quinque Irenaei capitibus accidisse, notarunt pridem viri docti ad Irenaeum ; scilicet 1094A librarios, quia exosam posteriori aetate Millenarii regni doctrinam ulterius describere nollent, idcirco filum abrupisse: cum tamen, ut recte ait, Fenardentius, malo huic medendum esset praemonitione aliqua, non litura; atque adeo calamo, non scalpello.

§ V. De consilio et ordine hujus editionis.

29. Superest nunc ut de consilio et ordine editionis hujus pauca dicamus. Et consilium quidem nostrum illud in primis fuit, ut Philastrii librum, qui primus in hac collectione locum tenet, quam maxime fieri posset, emendatum et integrum exhiberemus. Prodierant quippe jam inde plures Philastrii editiones, sed nulla ex iis emendata satis, aut exacta occurrebat, quin multis scateret mendis; quare necessarium 1094B omnino videbatur ms. alicujus cod. subsidium, cujus ope Philastrii textus restitui, ac sanari posset. Porro spes nobis certa propemodum facta fuerat ex Galliis, Corbeiensis ms. varias lectiones obtinendi; quae cum diutius in longum ducerent, et typographicum propositum esset morae longioris impatiens, editis exemplaribus animum adjicere, iisque ad rem promovendam uti opus fuit. Editio quidem Basileensis a Joanne Sicardo procurata anno a Christo nato 1528, qua tunc primum Philastrius lucem aspexit, caeteris melior atque emendatior apparebat; Helmstadiensibus nempe quae annis postea 1611, 1621, excusae fuerant, ac proinde iis quoque quae post Basileensem, in Bibliothecis Patrum Parisiensibus, Coloniensi, ac Lugdunensi prostabant. At cum novissimam 1094C omnium a cl. viro Joan. Alberto Fabricio anno 1721 Hamburgi vulgatam, pluribus in locis ab eo emendatam, ac genuinae lectioni restitutam esse constaret, eam nobis tamquam omnibus aliis meliorem ac praestantiorem, exprimendam proposuimus. Accedebat quod Fabricius ipse ad Hamburgensem editionem ad ornandam, Basileensi editione se praecipue usum esse affirmabat ; quare utriusque editionis consensum habentibus, ubi deessent mss. codices, parum aut nihil praeterea desiderandum esse videbatur, cum insuper Fabriciana editio tot tantisque esset a doctissimo viro annotationibus illustrata et aucta. Curaverat interea eminentissimus cardinalis Quirinus, ut posteriores ejusdem Fabricii in Philastrium Curae Amburgo ad nos mitterentur, ne quod 1094D summi viri ἀποσπασμάτιον editioni huic nostrae deesset; cum demum variantes etiam lectiones Corbeiensis cod. Brixiam pervenerunt, quarum emendationes profecto plurimas, easque ad Philastrii textum supplendum ac restituendum non parvi momenti, in spicilegium nostrum conjecimus.

30. Ordo autem hujus editionis a nobis ita constitutus est, ut primo loco Philastrii Liber De Haeresibus Cum Emendationibus Et Notis Joan. Alberti 1095A Fabricii exhiberetur, textu editionis Hamburgensis ubique expresso; in quo si quod vitium occurreret, quod Corbeiensis ms. ope tolli posset, id lector curatum inveniret in Spicilegio.

Subduntur ejusdem Joan. Alberti Fabricii Notae Posthumae Ad Philastrium; ex quibus quanta, et quam multiplex fuerit summi hujus viri lectio, lector facile perspiciet. In iis describendis notantur paginae utriusque editionis tam Hamburgensis, quam nostrae, ut facilius loca inveniri possint; easque habes pag. 147 hujus Brixianae editionis, una cum epistola Hermanni Samuelis Reimari ad eminentissimum cardinalem Quirinum missa.

Accedunt postmodum pag. 152, Variae Lectiones In Philastrium, ex ms. Corbeiensi, una cum epistola 1095B D. Joannis Raverdy monachi Benedictini ad eumdem Ementissimum cardinalem Quirinum; in quibus repraesentandis Lectorem monitum volumus, expressam adamussim fuisse ms. Corbeiensis lectionem, retentis etiam erroribus ipsis ac mendis, ne quid fidelitati deesset.

His subjungitur Spicii Egium nostrum ad Notas cl. viri Joan. Alberti Fabricii, in quo praecipuum, ac uberiorem locum obtinent emendationes ex ms. Corbeiensi desumptae; cum enim, ut jam dictum est, variae lectiones hujus codicis serius ad nos delatae fuerint, eo scilicet tempore quo omnia ad editionem parata erant, immo potius cum editio haec ipsa incoepta jam esset; idcirco aliter tum publicae utilitati in restituendo Philastrii textu, tum etiam privatis typographi 1095C rationibus consuli non potuit. Porro iniquus profecto sim, quem aequum judicem industriae suae in recensendo Philastrio Fabricius ipse appellavit , si quidquam summi viri, ac de Philastrio non solum, sed de litteris omnibus optime meriti famae, aut laboribus detractum velim . Praeclara sunt, ac prope innumera quae ipse Philastrio praestitit; ut non propterea si quid intactum adhuc, aut non satis emaculatum reliquit, hoc aequo jure aliquis ei vitio vertat. Verum cum ea sit lex, ut in antiquorum scriptis recensendis et emendandis semper aliquis posteriori diligentiae pateat locus; idcirco veniam hanc petimus, damusque vicissim, ut liceat cuique in eadem palaestra versanti, de iis quae a prioribus secus observata, vel dicta sunt, sententiam suam candide ac 1095D simpliciter proferre; quae quidem sentiendi libertas in deteriorem partem trahi non solet, nisi ab hominibus parum candidis et veritatis parum amantibus. In hac porro editione illud sedulo curatum est, ut vitiosam interpunctionem restitueremus, quod passim 1096A utrumque exemplar, Hamburgense nempe, ac nostrum conferentibus patebit: in reliquis expressimus fere semper editionem Hamburgensem, paucis admodum immutatis, in quibus Basileensis editio Hamburgensi praestare visa est. Scripturarum syllabum quae a Philastrio afferuntur, concinnavit Rev. Antonius Guelfi Brixianus, Eminentissimi cardinalis Quirini eleemosynarius, cujus operam in conferendis etiam variis lectionibus, ac proinde in hac tota editione perpolienda numquam mihi defuisse, hoc loco libenter testatum volo.

§ VI. Operum S. Philastrii variae editiones.

Primum Philastrius lucem aspexit an. 1528, una cum Lanfranci libello adversus Berengarium per Jo. 1096B Sichardum editus. Quam editionem insecutis Helmstadiensibus, et quae in Bibliothecis Pp. Parisiensibus, Coloniensi et Lugdunensi prostant, meliorem et emendatiorem Galeardus deprehendit. Praesenti demum saeculo a. 1721, Jo. Alb. Fabricius in ed. Hamburgensi non codicibus quidem, sed ingenio praeclare ei opitulatus est et eruditissima annotatione lucem affudit. Instructissima deinde a. 1738 prodiit Galeardi editio textum Fabricianum exhibens, sed notis Fabricianis posthumis et ms. Corbeiensis varietate et emendationibus locupletata, in qua primum etiam sex capitibus, quibus usque dum caruerat Philastrius, auctus et absolutus est. Fabricii textum itidem retinuit, codicis Corb. variantibus textui statim subjectis et sex capitibus, quae ex eodem accesserant locis 1096C suis insertis, Andr. Gallandius, cui novissima hujus auctoris debetur editio.