Epistola XX , Sive, uti Corbeiensis codex aliique Mss. praeferunt, Collatio Beati Augustini cum Pascentio ariano, habita in domo Anicia Hippone-Regio, praesente Laurentio judice delecto a Pascentio viro spectabili.

1. Laurentius vir clarissimus partibus et personis in cominus positis dixit: Dei discutiendum est negotium, naturaeque ejus, in qua plerique labuntur homines, examinanda perfectio; si post illud totum quod pars parti, persona personae convicii intulit pridem, jam in utrisque manet serenitas animorum, venerande Augustine et Pascenti nobilissime, dignamini profiteri. De Deo enim disputans animus debet serenior inveniri; quia repulsis animositatis caliginibus, menti sese purae ad intelligendam naturae suae magnitudinem facilius offert. Fidem igitur vestram ex professione opinionum primitus agnoscere volo; tum demum requirere, utrum liceat praeter Scripturarum divinarum eloquia, usurpativae defensionis merito, aliquid affirmare.

2. Augustinus episcopus dixit: Sunt aliqua fidei necessaria a patribus posita, quae in verbis diversarum linguarum aliter sonant, aliud intus continent in secreto; sicut ipsa caro Christi Dei et hominis, hominis pleni infirmitatem ostendebat exterius, et divinitatis virtutem gerebat interius. Tamen fidem Reipublicae debens vir spectabilis Pascentius, quia ipse exstitit 1157 provocator, fidei quoque suae quam Christo debet, id est circa Christi personam , qua etiam suam credit animam gubernari, dignetur nomen edicere; quia potestatis, aetatis etiam, simulque provocationis ejus ordo id fieri justissime flagitat. Mihi autem placet te judicio judicem praesidere, quod etiam ipsi placuisse manifestissime comprobatur.

3. Laurentius vir clarissimus dixit: Tuae excellentiae merito, Pascenti, vir nobilissime, nos admodum paruisse sat clarum est. Tremens enim in tantae rei negotio praesideo cognitor, formidans ne de tantae omnipotentiae natura secus quid credens reatum incurram. Sacramento enim me meum animum animamque memini constrinxisse ne tuas intentiones ulla ratione palparem , nec aliquid a justitia longius cohiberem. Tua enim delectione judex in cognitione fidei inter utrosque videor praesidere. Partis ergo e diverso sistentis, cui defensionis verba Augustinus vir gravissimus se impensurum ostendit, postulationem quam petit, quia et ratione non caret, dignare effectui mancipare, nomenque simul propriae religionis edicere.

4. Pascentius vir spectabilis dixit: Nec praesens prudentissimus suae fidei episcopus Augustinus me negare potest Christianum: in Patrem ingenitum, et in Filium genitum, et in Spiritum sanctum me credere profiteor; sed non unius aequalisque substantiae vel naturae. Et quoniam hesterna die, cum laudabiliter sanctum virum et mirae scientiae Auxentium nominarem, et quem idem vir e duobus fuisset secutus, utrum Arium an Eunomium, idem frater Augustinus scrupulosius inquireret, ego anathema continuo memoratis Ario et Eunomio dicere non dubitavi, flagitans ut ipse quoque ὁμούσιον anathemaret, eo quod scriptum in libris dominicis minime reperiatur. Quod facere omnino in nullo consensit , unde se procul dubio homusianum evidenter ostendit: et quam pergrave sit, ipse prorsus advertis, Scripturarum auctoritate calcata, illud ponere quod eadem Scriptura non dixit. Si quid enim praeter auctoritatem divinorum Voluminum ponitur, vacuum approbatur.

5. Laurentius vir clarissimus dixit: Advertisne, honorabilis Augustine, quid sua prosecutione designet, vel quam integro prosecutionis modo sententiam suam vir clarissimus Pascentius firmet?

6. Augustinus episcopus dixit: Catholicum me ὁμούσιον in sancta Trinitate credentem hac prosecutione respondeo; firmetur tantummodo ejusdem viri spectabilis Pascentii responsio, si nihil praeterquam quod scriptum est, quisquam nostrum debeat vel audeat in defensione fidei applicans nominare. Aut enim licebit, et nulli, maxime Graecis ubi fides orta est, denegabitur; aut non licebit, et calumnia justissime repelletur. Postea tamen ὁμούσιον verbum graecum unitatem ostendens, quid contineat, quid habeat, quidve maneat exponetur.

7. Laurentius vir clarissimus dixit: Etiam ab Augustino honorabili viro rectissime respondetur. Aut enim, ut ipse prosecutus est, licebit aliquid quod scriptum non est defendendae fidei merito ponere; et ponendum est licite: aut non licebit; et utrumque penitus denegandum est integre. Unde opus non est agnito jam vocabulo sonante professionem ulterius quidquam inquirere, nisi ut ipsum ὁμούσιον nobis venerabilis Augustinus suae religionis episcopus scriptum ostendat in Lege.

8. Augustinus episcopus respondit: Rectissimam justitiae lineam tenens, o nobilissime fidei vir praesidens, agnosce, rationemque perpende; quia de tuo non solum alii sapientissimi viri judicio judicabunt, verum etiam Deus verissimus, qui est omnium judicum judex, plenius judicabit. Non enim differentis Dei spernendum est judicium: nonnunquam et in praesenti 1158A judex ultor assurgit. Fidei ergo nostrae jam dignare rationem inquirere, symbolumque quo fides utcumque constat, singulos praecipe tuis auribus coram omnibus recitare.

9. Laurentius vir clarissimus dixit: A justitia nulla ratione discordat ut ipse digneris qui petitor es, Pascenti, vir clarissime, tuae fidei cum reverentia symbolum recitare.

10. Tunc Pascentius sono clariori symbolum recitans, Credere se in Deum Patrem omnipotentem, invisibilem, ingenitum, et incapabilem dixit, et in Jesum Christum Filium ejus, Deum natum ante saecula, per quem facta sunt omnia, et in Spiritum sanctum.

11. Augustinus episcopus respondit: Memorem esse amplitudinem vestram in Dei negotio, praesidens cognitor, prosecutionis nostrae non dubito; quia vir spectabilis Pascentius nihil ponendum esse in fidei ratione, praeterquam quod Scripturae continent, asseruit; qui licet fidei catholicae ὁμούσιον verbum pro macula nominis secundum suos auctores nitatur opponere, ex eo quod posuit, vel potius vetuit, hinc magis et ὁμούσιον a Graecis sacerdotibus positum verbum in assertionem fidei dici debere recte defendimus, et aliqua quae scripta non sunt, ab ipsis potius temere posita, vel dicta modo probamus.

12. Laurentius vir clarissimus dixit: Cursim, ut video, honorabilis Augustinus negotii praesentis calcem sese obtinuisse declarat, seseque docturum astruens, aliqua quae scripta non sunt tuae, Pascenti clarissime, auctores fidei posuisse quae sequeris. Quae si in lege non posita, et a vobis propria usurpatione fidei merito posita esse docuerit; jam quaerendum erit (quia jam licere manifestum erit) quid in intimis ὁμούσιον verbum habeat, ad quam rem pertineat, cuique rei recte hoc verbum adhibitum judicetur, justeque inventum vel positum ipsa fidei perfectio roborabit.

13. Pascentius vir spectabilis dixit: Non decet nos aliquid sine auctoritate Scripturarum ponere divinarum: quid est tamen, seposito calumniae artificio, quod dicit vel proponit e diverso defendens frater Augustinus, absque Legis auctoritate nos alicubi posuisse vel dicere, publicet palam; et si convicerit, nec ὁμούσιον injuste ab ipsis positum etiam ego jam publice conclamabo, statimque eorum communioni socius fio.

14. Laurentius vir clarissimus dixit: Nihil tam optimum tamque libertati fideique et animae congruum, quam longa tergiversatione, quam potuit stoliditas enutrire, ocius derelicta, animositatis, qua Deo fit injuria obstinata aliquandiu nebula repellatur, atque quae occulta in linguis variis sunt evidentiore luce pandantur. Sed ne in longum negotium jam prope victoria patratum oratio protrahat diuturna; quod absque Legis auctoritate a Pascentio viro clarissimo vel ab ejus auctoribus reclamas positum, dignare jam, Augustine vir sanctissime, publicare.

15. Augustinus episcopus respondit: In assertione fidei Patrem ingenitum et incapabilem dixit, cum nec ingenitum nec incapabilem Scriptura Patrem alicubi testetur: qui licet ingenitus Pater sit, quia hoc ipsum utrique pariter confitemur, tamen hoc nullius Scripturae seu Veteris seu Novae continet textus. Est enim ingenitus, quia a nullo est genitus; sed hoc est quod ingenitus genitus , utpote de Deo Deus. Non enim quia Adam ingenitus approbatur, idcirco est homo, et Abel quia de ipso est genitus, non est homo; hominem genuit quod est ingenitus homo: Deus quod est genuit ejusdem substantiae, ejusdem essentiae, sine tempore, sibi coaeternum genuit. Ante quem nihil est, temporis non accipit modum. Est igitur ingenitus Pater, quia, ut dictum est, a nullo est genitus; sed est genito coaeternus: quomodo ignis in substantia sua, in qua est a Creatore creatus, est quidem ingenitus, 1159 sed genito a se splendori consubstantialis est et coaeternus. Hanc Dei Trinitatis substantiam unam ὁμούσιον verbo Graeci complecti breviter maluerunt. Non enim nomen est, sed res terribilis in verbo hujuscemodi sonans. Quod verbum aperte ipse Filius declarat, cum dicit. Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30) . In isto uno consistit substantia una: nam ex eo quod est una, et ipse et Filius manet in ea; unde etiam circumamictus carnis verae trabea dicit: Nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare (Matth. XI, 27) . Ecce et Filius per seipsum invisibilis approbatur. Quid est autem quod quasi cautius in fidei ponere assertione nituntur, Incapabilem? Hoc nec legunt, nec juste defendunt. Quomodo est enim incapabilis Pater, quem capit Filius totum, ipso dicente, Ego in Patre, et Pater in me (Joan. XIV, 10) ? De quo etiam Paulus apostolus dicit, Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo (Philipp. II, 6) . Qui formam implet Dei, nihil habet minus Deo. Quomodo ergo incapabilis Pater dicitur, qui capitur totus a Filio? Ecce enim quae scripta non sunt in Lege uspiam, a vobis temere ponuntur in symbolo, ubi nihil magis aliter oportet inseri, praeter quam Scripturae veridicae continet modus. Cur vobis de ὁμούσιον verbo visum est fidei catholicae invidiam excitare, quae substantiam Dei unam simpliciter credens, hoc verbum a Graecis patribus in assertionem fidei defendendum accepit? In cautione enim, hoc est, in symbolo quod est inter animas nostras et Deum, quid visum est hominibus aliquibus ponere quae scripta non reperiuntur in Lege? Neque enim alicubi ingenitus aut incapabilis Pater. Laudantes enim Deum, dicere solemus in precibus, ejus magnitudinem admirantes. Qui capit omnia, quem capit nemo; sed hominum. Nam totus captura Filio, cujus formam implet Filius unius incommutabilis naturae secreto. Ergo neque solus invisibilis Pater, sed et Filius invisibilis. Sicut hominibus invisibilis Pater, ita invisibilis hominibus Filius secundum illud secretum, quo manet in Patre. Non ergo juste positum est, invisibilis solus Pater in symbolo, sed invisibilis tota Trinitas Deus (excepta carne suscepta a Filio), de qua dicit Apostolus, Invisibili soli Deo honor et gloria in saecula saeculorum (I Tim. I, 17) Totus ergo habitat Pater in Filio, cujus Patris formam idem Filius non ex parte, sed implet in pleno. Hanc apostoli Pauli sententiam, qui dicit intimatque Dei mortalibus secreta, Qui cum in forma Dei esset, aliqui male pronuntiantes, male sentiendo bene digesta, non esse ausum Filium Dei per imparilitatem aequalem, sed per rapinam fieri Deo Patri prorsus affirmant: quod inique sentitur. Si enim diceret: Qui cum Deus esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo; posset angustiis fidei suae quilibet qualecumque, etsi debile de quo sine mora excluderetur, spatium invenire: nunc vero, quia Cum in forma Dei esset dixit, omnem machinationis injustae aditum interclusit; ubi est forma, nihil habet prorsus minus omnino natura. Deus enim, ait idem Apostolus, erat in Christo, mundum reconcilians sibi (II Cor. V, 19) . Quomodo enim susciperet minor majorem, nisi se una natura cognosceret parem? Neque enim lineamentis spatiisque membrorum haec Dei forma distenditur, ut Pater Filium in se suscipiat habitantem, aut in se Filius Patrem ostendat manentem, sicut ipse ait. Pater in me manens facit opera mea (Joan. XIV, 10) ; aut evacuatur, cum Spiritum sanctum suum Pater et Filius omnem creaturam suam proferat illustrantem. Quomodo cogitari non potest, quomodo explicari non potest, simul secum unum est , quod secundum incommutabilem omnino substantiam in Trinitate Deus est. Ecce quid est ὁμούσιον, quod exprobratur injuste. Non enim verbum solum, sed res in verbo; nec solus sermo sonans auribus, sed substantia una est Dei credenda 1160 in mentibus. Si enim in homine credente in se totus Deus credendus est habitare, quomodo Filium totum in se Pater, aut Filius Patrem non credatur excipere? Ac per hoc ipse in Patre, et Pater in eo manet, et ex Patre et Filio sanctus credendus est Spiritus non solum processisse, sed semper ad peragenda opera Trinitatis omnino procedere; sicut eadem Trinitas Abraham amicum suum in unitate nominis dignata est visitare (Gen. XVIII, 1) . Quid est quod calumniantur de ὁμούσιον verbo graeco, quia scriptum in Lege minime inveniatur? cur non vident culpam suam? cur sibi non displicent, cum ponunt in symbolo verba vel nomina, quae non sunt ulla Scriptura digesta? Qui disponit arguere, non faciat unde alium nititur accusare. Inspiciunt de verbo simplici et ratione fidei pleno, quasi de stipula oculum fratris; et suum sauciatum praeter Scripturas ponendo quod credunt, tanquam de immanitate non pervident trabis. Ecce ὁμούσιον recte probamus positum, et in assertionem fidei, qua Trinitatis unitas a Catholicis creditur, a Graecis patribus dictum. Quid si Graecus ipse objiciat, non Latino, non Barbaro, sed sibi magis licere verba ad fidem pertinentia divulgare? Nam sciendum est, Amen et alleluia, quod nec Latino nec Barbaro licet in suam linguam transferre, hebraeo cunctas gentes vocabulo decantare. Non enim in Africa, aut in cuncta Barbaria, sed in Syria vel Graecia, ubi et ipsa caro voluit de virgine nasci dominica, decuit vel oportuit verba fidei compendiose firmare. Denique non latino, non barbaro stilo venerandus ille Moyses, non Prophetae, non Apostoli, non ipsi Evangelistae, sed aut hebraeo aut graeco Scripturas eloquio dominicas firmaverunt, quas postea viri probati ac disertissimi in omnibus periti linguis, de hebraeo primitus in graeco, de graeco in latino stilo edisserere cum labore nimio maturarunt. Ὁμούσιος ergo exponitur, unius substantiae Pater et Filius et Spiritus sanctus. Nemo ergo jam calumnietur verbo, quia licet scriptum non sit, quod habet interius vel sonat, ostendit; non per aliquem alium, sed per unam divinitatis substantiam, in qua Filius Patri loquitur, dicens, Tua omnia mea sunt, et mea tua (Joan. XVII, 10) . Jam ipsi viderint qualiter ausi fuerint nomina, quae scripta in Lege non sunt, vel verba in symbolo concinnare, non aliud nisi ostendere gestientes ab ingeniti quasi et incapabilis potentia Patris Filium segregari. Deus enim Pater de substantia sua genuit Filium aequalem sibi: docet hoc veridicus ille secretorum interpres divinorum Joannes. Propterea, inquit, Judaei volebant eum interficere, quia non solum solvebat sabbatum, sed et Patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo (Id. V, 18) . Consubstantialem itaque sibi genuit Filium Pater, quia non accepit tanquam creatura indigens unde genuisset; tota copia quod ipse est hoc genuit, perfectum genuit, quia sine tempore est ipse qui genuit, et quem genuit. Si homo generat quod est, Deus non potuit generare quod est? Accepit homo ab ipso Deo, et tamen licet acceperit, hoc generat quod accepit; a nullo accipiens Pater Deus, quod est generare non potuit? Hanc aequalitatem substantiae ὁμουγίαν sermo graecus ostendit, nihil austerum, sed optimum dulceque; et hoc credendum esse humanis cordibus introducit. Etsi enim verbum ipsum in Lege scriptum non invenitur, res ipsa tamen invenitur; quia aequalis esse Patri Filius, per beatum Joannem primitus, et per Paulum postea comprobatur: Joannes enim aequalitatem dixit; Paulus formam implevit. In duobus, inquit Scriptura, aut tribus testibus stabit omne verbum (Deut. XVII, 6, et Matth. XVIII, 16) . Per duos enim verissimos testes jam probavimus unius substantiae esse, aequalesque Patrem et Filium; addamus et tertium, Thomam illum discipulum post dubitationem fortius confitentem Dominum et Deum, quem nec resurrexisse crediderat crucifixum: Dominus 1161A meus, inquit, et Deus meus (Joan. XX, 28) . Approbat Filius dictum, quia se cognoscit a sua creatura justissime Deum et Dominum proclamatum. Patri utique et sancto Spiritui coaeternum. Ὁμούσιον utique verbum est graecum, et Christus graecum est nomen: qui accusat per injustitiam de verbo, quod non intelligit, fidem; non accipiat et de nomine nomen. Ὁμούσιον verbum unius ejusdemque substantiae sonat in graeco, non quemquam infirmum, sed Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Jam ergo nemo improbet quasi verbum graecum, sed aperte separet quisquis est (quod non potest) ὁμούσιον Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Contra hoc pugnetur quod possidet, quod habet, quod docet verbum graecum, non contra ipsum verbum, quod auribus retinniet syllabis articulatum; contra divitias, contra aequalitatem naturae, quam possidet verbum ipsum graecum, non contra exteriorem veluti corticem ab eo, qui se audere dicit si praevalet, repugnetur. Absit ut erubescamus catholici in universo manentes, nos appellari propter fidem veram unius ejusdemque substantiae, a nonnullis verbum graecum non intelligentibus, Homusianos, quia nos appellari gaudemus, de graeco Christi nomine, Christianos. Neque enim in parte accipiendum est verbum graecum, et in parte alia refellendum. Nemo ergo utatur Christi nomine ex vocabulo graeco: erubescat se dici Christianum, quia nomen est graecum: non accipiatur Paulus, qui dicit Romanis, scribens, In quo clamamus: Abba, Pater (Rom. VIII, 15) ; in uno nomine duabus utitur linguis. Dicit enim Abba, graeco vocabulo Patrem , et latine nominat identidem Patrem. Contemnatur idem apostolus Paulus, et in novissimis partibus ad Corinthios epistolae primae, ubi plebem arguens, simul graeco ei syro utitur verbo: Si quis, inquit, non amat Dominum, sit anathema maranatha (I Cor. XVI, 22) . Anathema graeco sermone dixit, Condemnatus; Maranatha definivit, Donec Dominus redeat. Jam ergo nemo appellet oleum, quo fideles unguntur, graeco nomine chrisma; ὁμούσιον reprobatur unam Trinitatis resonans eamdemque naturam. Quid est enim quod dixit beatissimus Paulus, Si quis non amat Dominum, nisi, Si quis humiliat Deum ? Non ergo recte dicitur Dominum amare, qui Dei et Domini unius audet substantiam separare, de quo dicitur in Lege: Audi, Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est (Deut. VI, 4) . Non corpore utique, lineamentisque corporeis extensus, sed una Pater et Filius et Spiritus sanctus deitate perfectus. Plura quidem graeco verbo definita reperiuntur in Lege; sed pro multis haec pauca, quae dicta sunt, sapientibus credo sufficere. Si aequalitas non est, non auderet inferior dicere superiori: Omnia mea tua sunt, et tua mea. Nec auderet dicere: Volo ut ubi ego sum, et isti sint mecum (Joan. XVII, 10, 24) . Non, inquam, diceret Volo; sed diceret supplicans, Rogo. Absurdum igitur non est, ut in conciliis patrum graeco verbo Patris et Filii et Spiritus sancti una substantia firmaretur, cum super Apostolos primitus Spiritus sancti propria largitate linguarum varietas funderetur. Audivimus enim eos, ait Scriptura Actuum Apostolorum, loquentes variis linguis magnalia Dei (Act. II, 11) . Magnalia utique sunt non deorum, sed Dei, graeca lingua unam substantiam credi Patris et Filii et Spiritus sancti. Hebraice igitur, graece et latine super crucem Domini a Pilato fuit causa ejus scripta (Luc. XXIII, 38) . Si licuit ut graeca lingua, vel imo permisit ipse Dominus, ut causa mortis ejus esset scripta, cur abhorret ut substantia ejus qua Deus est aequalis cum Patre, graeco vocabulo approbetur ostensa? Si minime licet Patris et Filii et Spiritus sancti unam substantiam lingua exseri graeca, ergo nec Deum laudari decet et barbara. Sicut enim graeca lingua, quod est ὁμούσιον, una dicitur vel creditur 1162 a fidelibus Trinitatis omnino substantia, sic una rogatur ut misereatur a cunctis Latinis et Barbaris unius Dei natura; ut a laudibus Dei unius nec ipsa lingua barbara sit ullatenus aliena. Latine enim dicitur, Domine, miserere. Sola ergo haec misericordia ab ipso uno Deo Patre et Filio et Spiritu sancto lingua debet hebraea vel graeca, aut ipsa ad postremum postulari latina, non autem et barbara? Si enim licet dicere, non solum Barbaris lingua sua, sed etiam Romanis, Sihora armen , quod interpretatur, Domine, miserere; cur non liceret in conciliis Patrum in ipsa terra Graecorum, unde ubique destinata est fides, lingua propria ὁμούσιον confiteri, quod est Patris et Filii et Spiritus sancti una substantia? Nam subjectionem Filii Patri debitam ex carnis infirmitate susceptam, etiam nos, quia justum est, verissime confitemur, in qua eum infirmitate non solum subditum, sed et servum evidentissime confitemur, ipso dicente in prophetia ad Patrem: O Domine, ego servus tuus, ego servus tuus et filius ancillae tuae (Psal. CXV, 16) ! Patet ergo in quo sit aequalis Patri Filius; in quo sit non solum subditus aut inferior, sed etiam humillimus servus. Ipse, inquam, ostendit in quo sit humilis, in quo sit aequalis, unde omnipotens, unde infirmus, unde abjectus, unde speciosus, unde dives, unde egestati subjectus.

16. Laurentius vir clarissimus dixit: Evidentissime claruit, recta defensione assertiones fidei suae Augustinum virum clarissimum communisse; multaque magis tuos auctores, vir clarissime Pascenti, absque Scriptura temere posuisse; nec esse nomen fidei ὁμούσιον, sed aequalitatem magis ipsius Trinitatis. Sed si inveniuntur in Lege verba quae improbata sunt, dignare, vir nobilissime, respondere, ut certe vobis pares ire possitis. Nam procul dubio intueris, a vobis proposita praesentem virum Augustinum suis assertionibus nimium transilire. Apud te enim, nobilissime vir, eligo, quam apud Deum perennis reatus culpam incurrere.

17. Pascentius vir spectabilis respondit: Scripta quae proposui, non sunt quidem in Lege; sed debere propter honorem Patris astrui, recte defenduntur.

18. Laurentius vir clarissimus dixit: Sic ergo et ὁμούσιον quod in dubium veniebat te proponente, etsi scriptum non est, res ipsa tamen quae latet in verbo, vera est. Credatur honorifice unitati, ne fiat injuria temere Trinitati.