Epistola Philippi Garbelli Ad Blanchinum. De codice Brixiano.

Viro clarissimo Josepho Blanchino Philippus Garbellus S. P. D.

Revocasti me nihil tale cogitantem humanissimis officiis tuis ad ea studia, quae saepe seposita, saepe etiam resumpta, nunc tandem, avocantibus rebus aliis, omnino distuleram. Cum enim apographum veteris interpretis, quod in principis Ecclesiae vestrae Tabulario reconditum servabatur, edere statuisses, invento inter schedas Francisci patrui tui, viri amplissimi, specimine quodam nostri codicis argentei, 0012D quod a me olim acceperat, egisti mecum per litteras, ut lectiones a Vulgata abeuntes excerperem: tum, si quid aliud e re tua futurum putassem, illud ipsum, seu symbolam, ad hocce convivium adferre ut ne renuerem. Feci lubens. Quid enim non a me exigeret cura ista tua, quae non multo pridem magni nominis viros tenuit ita, ut secum, ac cum universo orbe Christiano praeclare actum arbitrarentur, si, ut in Galliis Martianaeus vetustum Matthaei exemplar vulgando, sic in reliquis efferendis alii, quibus sacra haec monumenta suppeterent, pari fide, ac sedulitate laborassent. Quod profecto consilium tuum dignum te, dignum Italia, dignum etiam memoria patrui, cujus vestigia tanta cum laude premere pergis, eruditis 0013A omnibus acceptum, probatumque iri nemo est, qui non videat. Sed dum variantes lectiones, quas olim e Matthaei textu omnes, e Lucae ac Joannis aliquot in Adversariis seposueram, retracto iterum, ac confero: ne errores nostri, si qui fortasse legenti mihi, aut describenti obrepsissent, imponerent posteritati: en rursus amantissimas litteras tuas, quibus cogitare te de edendo integri codicis textu significas. Laudavi propositum istud, quo in re sacra versantibus, longe uberius quam solis excerptis, satisfactum iri videbatur. Quamvis enim ad secernendum, quid olim e fontibus, quid e memoriae penu prompserint veteres; quae in publicis Ecclesiarum codicibus facies, quae in privatorum esset; quid primis, quid sequentibus saeculis legeretur, haec plurimum 0013B conferant; nihil tamen aeque utile, ac jucundum est, quam seriem ipsam, indolem, genium, minutissima demum integri, ut ita dicam, corporis lineamenta in pervetustis hisce antigraphis rimari, atque efferre. Cujus rei causa olim Bentleyus Joannem Millium ad vulganda Alexandrinum Cantabrigiense, Oxoniense, Gallica demum urgebat ita, ut ea editio singulas litteras, atque apices Exemplarium, etiam ubi a Librariis peccatum est, accurate, et religiose subsequeretur (Epistola ad Millium ap. Fabr. Bib. Gr.) . Licet postea celeberrima illa sua N. T. Graeca editione distentus, mox immaturo fato praereptus hanc Spartam aliis ornandam reliquerit. Et sane cum majorum aetate, longe vero amplius hac nostra is fuerit antiquitatis amor, ea hominum studia in perquirendis, 0013C quae latebant plurima, atque etiamnum latent, qua sacris, qua profanis veterum monumentis, ut in lucem hanc publicam efferrent: mirum propterea videri possit, nondum illorum quemquam primaevi interpretis versionem integram protulisse, qualis ante Hieronymum ferebatur. Nam praeter admirabilem illum in describenda Evangelica historia tot saeculorum consensum, illud etiam liqueret fortasse, non satis attente Hieronymi, atque Augustini auctoritatem urgere multos, qui N. T. Latinas versiones plurimas olim in Ecclesia fuisse arbitrantur. Adeo in paucis, et quidem verbo tenus, differunt inter se codices vetustiores; unum, aut alterum si demas, quos aut licentia privatorum, aut ignorantia, quandoque etiam pietas inconsulta miris modis interpolavit. 0013D Adde Cymeliis hisce nullo alio consilio prospici securius, ut ne vetustate dilabantur, quam si typis excusa versentur in manibus omnium; nunquam deinceps nisi cum litteris ipsis interitura. Utcumque enim aut in scriniis privatorum, aut in bibliothecis principum diligentissime servatis, caracteres tamen ipsi situ, tineis, pulvere, sed edacitate potissimum temporis evanescunt. Ex quo fit ut, quae uno, alterove saeculo elapsis, legi non incommode poterant, nunc liquescentibus lineis vix, ac ne vix quidem secerni queant. Quod profecto in hoc nostro factum iri aliquando non dubito. Alicubi enim, in Lucae praesertim, purpura illa in coeruleum, eumque opacum transeunte, glutine vero argenteo, quo liti fuerant characteres 0014A hinc inde dilapso, nonnisi luce plurima quid scriptum sit aegre assequare. Integrum itaque textum quatuor evangelistarum me coram ut a legente scriptor exciperet curavi. Qua in re quid sit ferendum tute scis: tecumque omnes, qui hujusce modi studiis operam impendunt. Neque hoc satis fidei nostrae factum existimans, omnibus ad calcem usque perductis, contuli rursus cum archetypo, excepto Matthaeo, quem, occasione commodum oblata, ad te praemiseram: oculis suapte imbecillis perpete illo nisu aliquando fatiscentibus ita, ut pergere ultra non liceret. Evasi tamen, perfectaque dedi. Habes nunc quid de istius codicis indole vero similius putem: quid de illius aetate conjecerim: quae praeterea olim a me raptim observata, nunc secundis curis 0014B adaucta paululum, atque discussa in ordinem utcunque redegi. Si quid in hisce meditationibus nostris e re tua esse videbitur, uteris perinde ac propriis: tui enim solius causa digessimus. Sin minus, silentio premes. Me quidem lubente, qui sciam in trito isto, excussoque pulvere vix esse novis vestigiis locum, et nonnisi rara, atque exquisita spectare saeculum ingeniis felix: quae nos profecto neque sperare nobismetipsis in tenuissimo censu, multo minus exhibere aliis possumus. Sed jam ad proposita pergamus.

Inter celeberrima, non solum Italiae, sed totius Europae monasteria, illud fuit semper, estque etiamnunc, quod Desiderius Longobardorum rex in Urbe nostra a fundamentis excitavit; ejus ecclesia Servatori 0014C dicata. Quamvis postea hac ipsa, non equidem deserta omnino, sed ad privatae pietatis officia, angustiis, ut puto, atque umbra plurima intercedentibus, seposita, nobilissimae Virgines aptiorem aliam sacris faciundis erexerint, sanctaeque Juliae dicaverint. Locum hunc, si quem alium, cum regis illius, tum Caesarum, qui everso Longobardorum imperio, rebus sunt potiti, liberalitas, atque indulgentia ad tantas opes evexerant, ut in pluribus Italiae provinciis amplissima praedia, jura, feuda, ecclesias, earumque sacerdotia possiderent. Quorum tamen pars maxima, ut est conditio rerum humanarum, in alios mox atque alios dilapsa, titulos tantum ac documenta veteres dominos habere jussit. Nam praeter apographa Desiderii et Adelgisi, supersunt adhuc 0014D autographa ipsa veterum imperatorum diplomata, quibus neptes, filias, sorores Deo ibi sacratas beneficiis ingentibus sunt prosecuti. Tum subsequentium Caesarum, etiam invictissimi Augusti Caroli VI regumque Hispaniae rescripta, quibus earum privilegia in ditione Mediolanensi firmantur. Caetera enim omnia majestas principis nostri in tutelam clementissime recepit. Veterum praeterea membranarum ingens copia, in quibus donaria privatorum, emphiteuses, emptiones, venditiones; caetera demum ad amplissimi loci rationes pertinentia: tum quae mores, acta, leges, judicia illorum temporum, praesertim vero glossaria barbarae latinitatis augere plurimum possint. Et utinam documentis aliis, quae illic superesse 0015A debuerant, series tot saeculorum, scripturae difficultas, rerum ignoratio, ac subinde neglectus, omnium vero maxime deliramenta manuum otiosarum ne intercessissent, quominus adhuc viverent, et vigerent. Sed acta res est: nec cineres istos movere jam licet. Ego illorum non pauca, ne fortunam eamdem subirent mea manu descripta, in Adversaria retuleram: editurus aliquando, si vita, viresque superessent. Licet postea curae aliae, nova studia, et luxata in dies valetudo, quae me spem vetat inchoare longam, praeterita consilia interverterint, excusserintque de manibus. Sed ut ad rem nostram redeam, inter praefata monumenta jacebat codex argenteus Evangeliorum, quem virgines illae breviarium Ansae reginae appellare solebant. Hunc mihi a consobrina mea tunc temporis 0015B abbatissa oblatum cum vidissem, atque e limine tantum salutassem, membranis aliis intentus, impetravi postea: tum ut supradictum specimen mitterem patruo tuo, qui, purpurae insignia eminentissimo Joanni Francisco Barbadico cum detulisset, illum nobiscum, qui ei comites, honoris causa, ab humanissimo principe dati eramus, et inspexerat, et characteres excipere tentaverat: tum etiam ut eadem occasione expenderem attentius, atque una variantes excerperem: quas mihi aliquando usui futuras non dubitabam, licet nunc, etiam supra quam mihimet ipse spoponderam, usu id profecto ampliore contigerit. Illis enim curis meis et amicitiam tuam debeo: et monumento longe pulcherrimo, quam a me adhuc fortasse praestolaretur, paratam felicioribus auspiciis 0015C lucem, atque aeternitatem.

Codicem istum, ad haec usque tempora, criticorum sacrorum nemini inspectum fuisse, certe a nullo studiis adhibitum, illud argumento esse potest, quod inter tot alios ab iis memoratos, unde variantes hauserunt, ne unum quidem videas, qui aliquam inde protulerit. Solus, quod sciam, Paulus Galleardus, cl. concivis meus unam et alteram nobis exhibuit in elegantissima editione Operum Gaudentii: quam profecto auctiorem multo, praestantioremque erat nobis daturus, si non alieno arbitrio uti, sed suo, edere opus egregium, non festinare debuisset.

Mabillonius ipse in itinere, quod per Italiam instituit, cum Brixiam inviseret, omnes hasce vetusti aevi reliquias clam habuit; nemine e nostratibus 0015D facem praeferente. De quo equidem inter amicos saepe eram questus; quod non has etiam, una cum tot aliis urbium clarissimarum, immortalibus scriptis commendasset posteritati. Verum nunc tandem egregie actum nobiscum video, ne omnem antiquitatum nostrarum memoriam deberemus externis ingeniis: et, quam in uno Matthaei textu ab altrice litterarum atque artium Gallia olim accepimus, hanc illi Italia nostra, et quidem cum foenore ut aliquando gratiam rependat.

Forma codicis, oblonga est ita, ut latitudinem ferme quadrante superet. Ejus membranae, licet purpura tinctae fuerint, plurimae tamen vetustate temporis coerulei speciem prae se ferunt. Characteres, uti 0016A et tetraplum illud, quod in extremo limbo cujusque paginae cernitur, argenteo quodam pigmento sunt liti: cujus tamen color multis in locis evanidus aureum simulat, fallitque nisi attente inspiciatur. Unde et nos olim codicem aureum vocabamus. Pigmentum illud modo laeve, nunc crassum, scabrumque est. Sive hoc diversa illuminatorum manus, seu materia ipsa, aut demum pennicilli praestiterint. Utcumque enim pennis avium descriptos fuisse codices istos aureos, argenteosque innuere videatur supra laudatus Mabillonius (Supplem. ad rem Diplom. pag. 51) . hoc tamen de prima, ut ita dixerim, manu intelligendum existimo. Certum enim est a librariis ductos primum atramento caracteres, mox ab illuminatoribus aurea illa, aut argentea mixtura ornatos, quae 0016B profecto pennis reddi non poterat. Ita spissa est alicubi, ac prominens e membranis, praecipue in Marco; in quo et muscam glutine illo circumlitam, atque inretitam adhuc integram invenimus. Unde olim conjeceram, Codicem hunc aestate absolutum fuisse. Tunc enim facilius arescente pictura, ubi adversam paginam absolvissent operae, aversam, non multo temporis intervallo, tentare poterant. Dixi characteres atramento simplici primitus ductos; quod pluribus in locis evidentissime colligas: in Lucae praesertim, ac Joannis initio, ubi pigmentum illud dilapsum est.

Initio cujuslibet Evangelii primae lineae auri bracteolis sunt obductae, quod etiamuum splendidum, intactumque est. Lineae omnes stylo exaratae, ut eas, in describendo, antiquarius sequeretur. Characteres 0016C magnitudine aequales: nisi quod ad insigniores pericopas quibus ut plurimum in laevo margine lectio apponitur, majores adhibentur. Et e contra, si quid in fine lineae addendum supererat, minusculis supplebat librarius. Quod ad illorum ordinem spectat, nihil addam in praesens: cum specimen ipsum seriem continuam, structuramque a veteribus usurpatas prae oculis ponat.

Alicubi, raro tamen, in unam duae litterae coalescunt: ast semper in fine lineae. Neque aliter quam N, aut V superaddito longurio, ut T uno, atque eodem tractu exprimeret librarius. Quam litterarum coagmentationem licentius multo usurpabant in vetustis lapidibus quadratarii. Non enim in fine lineae tantum, sed mediis etiam, neque hoc semel illud 0016D ipsum videas praestitisse.

Nihil autem frequentius in codice isto quam litterarum permutatio. O pro V, T pro D, sed prae caeteris B pro V, et vice versa usurpatis. Quod imperitis harumce rerum crucem figere aliquando posset. Cum non semel sensus ipse verborum inverti videatur: praeterito in futurum tempus, hoc in illud saepe transeuntibus. Sed res est cum eruditis, quibus nihil in antiquis hisce monumentis perspectius. Aliquando etiam V pro Y, et econtra, sed parce usurpatum inveni in Matthaeo, et Joanne: murram scilicet pro myrram, et verbym pro verbum. Quae omnia, sive lectorum, aut descriptorum vitio, seu verius idiotismis illorum temporum tribuas, certum est mss. 0017A exemplaria fere omnia, tum vetustas etiam lapidum inscriptiones, ac numismata occupasse.

Observabamus aliquando exemplaria ista uncialibus litteris descripta, onera magis exarata quam codices Hieronymum appellasse (Praefat. in Job extr.) : idque postea imitatum Alcuinum, qui pondera librorum portatu difficilia, ac proinde lectorum manibus gravia dixit (Praef. ad quaest. in Genesim) . Placuit in lance hoc nostrum appendere: inventum est quatuordecim pondo. Liquet etiam ex memorato Hieronymi loco jam tunc in purpureis membranis, aureis, atque argenteis litteris descripta fuisse exemplaria, cum ad Ecclesiarum quas ante tetigerat, usum: tum ad privatorum, quos ibidem redarguit: objecta illis magnificentia codicum, qui tamen minus 0017B essent exacti. Et fortasse in hujuscemodi sumptuosis antigraphis, magis quam in caeteris, peccaverint antiquarii; quod operis morosam diligentiam taedium, ac lassitudo, mox festinatio, atque incuria sequerentur. Cum praecipue difficilius esset errata corrigere: obsistente caracterum pulcritudine, ac membranarum, quarum species, secus atque in puris lituram, spongiamque vix ferret.

Caeterum etiam longe ante Hieronymi tempora in usu fuisse operosa ista exemplaria testis est Capitolinus in Maximino altero: cui, inter omina futuri imperii, hoc accidisse ait, ut puero, cum grammatico daretur, libri Homerici omnes purpurei, aureis litteris scripti primum porrigerentur. Neque dubium est quin mos iste ab ethnicis antiquariis ad nostros 0017C manaverit. Quo tempore, incertum. Puto tamen non primo, fortasse nec medio altero saeculo: cum pauper adhuc, et antiquae simplicitatis tenax Ecclesia esset. Sed tum demum, cum longe, lateque diffusa, confluentibus ad ejus sinum non populo tantum, sed principibus viris, foeminisque, abundare coepisset. Longe vero amplius, reddita sub Constantino pace, auctisque divitiis. Tum ipsius exemplo, qui, ut mox videbimus, codices sacros a peritissimis antiquariis describi, ornarique jussit. Imitantibus, ut fieri amat, principis curam privatis, mox etiam augentibus in majus.

Evangeliis praefixi sunt canones Eusebii: quorum tamen primi quatuor, et septimus omnino, octavi vero pars maxima periere. Litterarum structura, ac series 0017D eadem ferme, atque in Evangeliis: nisi quod minores sunt, rudes, impolitae, inaequales, multisque in locis situ, ac vetustate detritae. Argento olim inluminatas fuisse alicubi apparet. Levis enim litura ut plurimum intercidit: solo atramento ferrugineo prominente. Membranae ipsae mutilae, cariosae, violaceo sed obscuriori colore deformatae: ut facilis sit conjectura, canones istos vetusto olim, atque exeso codici adnexos, postmodum alicujus opera huic nostro accessisse. Quod fit longe evidentius e quaternionum nota. Cum enim septem quaternionibus canones compleantur, si olim cum codice hoc descripti fuissent, jam, qui primus in Matthaeo est, octavus esse debuerat.

0018A In canonibus hisce digerendis, non Eusebii, sed codicum, quos prae oculis habebat, oeconomiam librarius servasse videtur. Nam X, in quo Matthaeus, Marcus, Lucas, Joannes apud illum, hic post Matthaeum sequitur Joannes, mox Lucas, ac subinde Marcus: addita ad finem uniuscujusque Epigraphe: Explicit Canon X Matthaei, incipit Canon X Joannis; explicit Canon X Joannis, incipit Canon X Lucae; explicit Canon X Lucae, incipit Canon X Marci.

In fine canonis octavi, in quo caeteroqui Matthaeus et Joannes desiderantur, neque Ammonii, atque Eusebii seriem sequebatur descriptor (sub sectione enim CCCXXXIX exhibet ea, quae apud illos, et in codice leguntur CCCXL), et Marci pericopas non ultra trigesimam quartam supra ducentesimam producit. Num 0018B vero cum codice paria faciat, incertum: extrema enim in Marco periere. Canones excipit quaedam ceu praefatio, quae unam et alteram paginam implet. En illam, tibi: nam et in hocce sabulo auri fortasse ramenta invenient eruditi.

Sanctus Petrus apostolus, discipulus Salvatoris Domini nostri Jesu Christi, edocens fideles. propter diversitatem adsertionis linguarum admonet cunctos ut in octavo libro Clementis continet scribtum. docens sic. audite me conservi dilectissimi. bonum est ut unusquisque vestrum secundum, quod potest prosit accedentibus ad fidem religionis nostrae. et ideo non vos pigeat secundum sapientiam quae vobis per di providentiam conlata est, disserentes instruere. ignaros edocere. ita tamen. ut his quae a me audistis et tradita sunt vobis vestri tantum 0018C sermonis eloquentiam societis. nec aliquid proprium et quod vobis non est traditum proloquamini. etiamsi vobis verisimile videatur. sed ut dixi quae ipse a vero propheta suscepta vobis tradidi prosequimini. etsi minus plenae adsertionis esse videbuntur et ideo ne in interpretationibus linguarum secundum quae in interiora libri ostenduntur. legenti videatur. aliud in graeca lingua. aliud in latina vel gotica, designata esse conscribta. illud advertat quis. quod si pro disciplina lingua discrepationem ostendit. ad unam tamen intentionem concurrit. quare nullus exinde titubare debet de quod ipsa auctoritas manifestat secundum intentione linguae propter declinationes sonus vocis diligenti perceptione statuta sunt. ut in subsequentibus conscribta leguntur. haec res fecit probanter publicare. propter aliquos qui 0018D falsa adsertione secundum volumtate sua mendacia in lege vel in evangeliis per interpretationem propria posuerunt. quare illa declinantes haec posita sunt. quae antiquitas legis in dictis graecorum contineri inveniuntur, et ipsas etymologias linguarum convenientes sibi conscribtas. ad unum sensum concurrere demonstrantur. nam et ea convenit indicare. pro quod in vult haberes factu est. latina vero lingua. adnotatio significatur. quare in positam est agnosci possit ubi littera. gr. supervult habere invenitur. sciat qui legit quod in ipso vult habere secundum quod graecus continet scribtum est. ubi vero littera. la. supervult habere invenitur. secundum latina lingua in vult habere ostensum est et ideo ista instructio demonstrata est. ne legentes ipsos 0019A vult haberes non perciperent. pro qua ratione positi sunt sed quod . . . . .

Caracteres mutilae hujus rapsodiae, quam barbarum, atque infelix saeculum extulit, neque illos, quibus canones descripti sunt, neque, qui in codice, repraesentant. Nam et minores istis, et illis paulo majores usurpavit bardus ille, quicumque is demum fuerit descriptor. Paginarum lineae stylo quidem sunt ductae, sed neque profundae ut in textu, et magis cohaerentes. Ex quo fit ut, licet viginti tantum singula quavis facie sint ductae, non secus ac in Evangeliis; frons tamen, et latera, limbique latius excurrant. Hanc a sequiorum temporum lanio, qui codicem fatiscentem resarciit, hic adsutam, cum membranae, tum locus ipse satis evincunt. Suta enim est inter 0019B duas alias purpureas equidem, sed quarum color, ut recens, ac propterea vividus, sic tenuis, atque dilutus, aliter atque in codice. Praeterea nudae sunt, neque lineis ad opus paratae. In anteriore, quam sursum vorsum sector ille disposuit, haec leguntur, litteris quam in praefatiuncula majoribus, et ad codicis speciem effictis: Velit lector videatur recitare. In posteriore vero, utcumque appareant litterarum vestigia, eas tamen ita spongia delevit ut nihil penitus erui possit. Quorsum vero, aut unde lacinia ista huc irrepserit, viderint quibus vacat. Illud est observatu dignum jam tunc in usu fuisse Gothicam Vulfilae versionem, cujus semesas N. T. reliquias magno posteritatis bono edidit Franciscus Junius, si tamen de ea loquitur consarcinator iste.

0019C Quod supra monuimus, membranas scilicet, in quibus canones descripti sunt, in quaterniones distributas fuisse, hoc ipsum in Evangeliis, de quibus mox erit sermo, praestitit librarius. Nota illa ad calcem aversae cujusque octavae paginae posita Q. I. Q. II., et sic deinceps, quam Valesius ait fuisse vetustissimis codicibus familiarem: atque a seipso in ms. exemplari Gregorii Turonensis, nongentorum circiter annorum, observatam. Neque solis quaternionibus, sed mixtis identidem ternionibus vetera illa exemplaria constitisse indicat Eusebii locus (De Vit. Const. lib. IV, cap. 37) , in quo praeceptum sibi ait a Constantino ut quinquaginta, codices divinarum scripturarum in membranis egregie expolitis a peritissimis antiquariis describi curaret; paratosque, ut statim 0019D comitante Diacono ad eum mitteret. Mox subdit, Αὐτίκα δ᾽ ἔργον ἐπηκολούθει τῷ λόγῳ, ἐν πολυτελῶς ἠσκημένοις τεύχεσι τρισσὰ καὶ τετρασσὰ διαπεμψάντων ἡμῶν. Jussa scilicet principis e vestigio opus excepisse: misisseque se terniones, et quaterniones in voluminibus operose cultis. In quibus Historici verbis putat inibi vir doctissimus enallagen esse; ac propterea dicendum fuisse τεύχη ἐν τετρασσοῖς, non vero τετρασσὰ ἐν τεύχεσι. Ast recte, ni fallor, se habent citata Eusebii verba. Τεύχη enim illa operose culta, atque ornata nihil profecto erant aliud, quam integumenta codicum, quos per terniones et quarterniones ab antiquariis dispositos, mox sectis tabellis, ut plurimum aluta, quandoque etiam serico, auro, 0020A gemmisque distincto, contectis supervestiebant, compingebantque librarii. Verbaque Eusebii sic esse intelligenda cum textus ipse, tum illa πολυτελῶς ἠσκημένα, quae in ternionibus locum habere non poterant, suadere videntur.

In fronte cujuslibet Evangelii legitur minusculis characteribus nomen auctoris, quod tamen non initio solum, sed procedente textu alternis paginis servatum est ita, ut in earum quavis, aversa scilicet, et adversa tituli partem legentes offendant, apposita Epigraphe: Secundum Matthaeum, secundum Joannem, etc.

Quod in canonibus codici adsutis observabamus, nempe aliter, atque in Eusebianis disposita fuisse Evangelia, hoc ipsum in contextu servatum videas. 0020B Matthaeo primum, mox Joanne, tum Luca, ac deinceps Marco procedentibus, qua de re, utpote insigni, neque, quod sciam, satis hucusque explorata, peculiari observatione paulo fusius postea disseremus.

Antiquarium, a quo exemplar hoc nostrum descriptum est, non indiligentem solummodo, sed imperitum, ac plane indoctum fuisse legentibus patet. Adjecta insuper vitiosissima interpunctione. Quapropter circa ea tempora scriptum puto, quibus, interverso tot exterarum gentium irruptionibus Romano Occidentis imperio, litterae ipsae ad squalorem, perniciemque redactae fuerant: unde post tot saecula, nitentibus Italorum ingeniis, tandem emersere.

Quod vero codicibus olim accidere solebat, nempe 0020C ab imperitis criticis ut perperam corrigerentur, huic quoque nostro in pluribus contigit. Non equidem quod corrector ille, quicumque is demum fuerit, aut adjecerit aliquid, aut immutaverit. Sed, abrasis quae vitiosa censebat, ut recta non semel pervertit, sic mendosa supinus praeteriit. Supersunt enim ubique litterarum vestigia, unde nativam scripturam deprehendamus. Latini etiam sermonis jejunum fuisse, hoc unum inter caetera exemplum esto, quod Lucae X, 40, occurrit: ubi Martha de sorore, quae illam in ministerio domestico non adjuvaret, conquesta ait, Domine, non est tibi curae quod soror mea reliquit me solam ministrare? quo in loco soloecismum veritus si curae relinqueret, e finalem extrivit. Cum vero audaces manus in codicem extenderet, ad Vulgatam 0020D Hieronymi respexisse, fidem facit, prae aliis, locus ille insignis Matthaei II, 1: Cum ergo natus esset Jesus in Bethleem Judaeae; et rursus 5: At illi dixerunt, in Bethleem Judaeae, quos Hieronymus in antigraphis suorum temporum mendosos existimans, Judae restituerat. Nam subversor ille, ut lectionem ad Vulgatam exigeret, diphtongum alteram utrobique derasit. Menda vero, quae praeteriit, tot sunt, ut referre pigeat. Cum praesertim ne unus quidem ex his naevis pulcherrimi corporis desit in apographo, quod ad te misimus.

Latinitatem quod spectat: tum in verbis efferendis orthographiam hic passim adhiberi, quae primaevi interpretis aetatem, simplicitatemque prae se ferant, 0021A sentient eruditi harumce rerum aestimatores. Neque enim opus est ut excerpta inde adferamus.

Exemplar autem hoc nostrum ex antigraphis illis manasse, quae non solum Hieronymi tempora, sed Hilarii Pictaviensis praecesserant, cum facies ipsa, tum loci aliquot, quos postea excutiemus, manifestissime evincunt.

Octavo saeculo labente, aut sequentis initio huc delatum, olim conjeceram cum ad patruum tuum scriberem: idemque nunc sentio. Sive principum dono, qui filias, neptesque in celeberrimo loco Deo opt. max. despondebant, seu ex nobilissimis virginibus aliqua illud secum adtulerit. Nisi forte, quod vero propius esse videatur, ex ipsis Desiderii, atque Ansae cymeliis depromptum, ac filiae pietati concreditum, 0021B inter caetera spiritualium nuptiarum ornamenta hoc illa ad sui, aliarumque, quae una despondebantur, usum, regio in loco deposuerit. Hujusce modi vero donaria sacratis locis passim exhibita nemo est in antiquitatibus hisce versatus qui ignoret. Tum sumptuosos hosce, ac magnificos codices nonnisi divitibus, aut Ecclesiis parari solitos: superante privatorum fortunam impendio, quibus caeteroqui pauperes schedae, ut eas vocabat Hieronymus, satis, superque essent futurae. Plures vero in regali monasterio, viventibus adhuc Desiderio, et Adelgiso, sacros codices servatos fuisse liquet ex apographo membranaceo bullae cujusdam a Sigualdo Aquileiensi ad Ansebergam datae, quam alias exscripsimus, et in Adversaria retulimus, quae sic 0021C habet:

Sigualt servus servorum Domini Patriarcha dum nostra mediocritas ex felicissimorum principum desiderii et adelgisi una cum collegis nostris religiosissimis et sanctissimis episcopis ob totius ortodoxe ecclesiae statum perventa fuisset singula queque superflua deo auxiliante subtilius elimata. Poposcit a nobis veneratio tua beatissima anseberga abbatissa per prandulum cubicularium sacri palatii seu et prepositum monasterii vestri ut venerabile eundem monasterium vestrum quod situm est in urbe que dicitur brixia quod constat ad honorem domini salvatoris constructum privilegii infulis a nostra frueretur auctoritate. Quatenus concordantibus nobis reverentissimis episcopis nostris ex communi adsensum eternale praedicti oraculi robur stili nostri firmitas 0021D impertiret. Et quia semper sunt exhibenda que utilibus fuerunt inlimationibus impetrata. Placuit ergo modis omnibus ut pie devotionis imploratio salubri moderetur interventionis adsensu. Qm vero conata est religio tua salubriter a nobis extorquere quatenus prefatum monasterium cum universis basilicis ad se pertinentibus qui a piissime adque tranquillissime anse regine jure constructum esse noscitur privilegiis sedis sancte nostre aquilegiensis cui deo auctore deservimus decoretur. Quapropter piis desideriis vestris faventes hac nostra auctoritate id quod recte exposcitur effectu mandamus. Et ideo omnem cujuslibet ecclesiae sacerdotem quamlibet . . . . . . . . . . one (supple occasione) habere prohibimus. Haut nisi abbatissa monasterii fuerit 0022A invitatus nec missarum ibidem sollemnitate quispiam presumat omnimodo celebrare. Ut libere liceat sororibus ibidem degentibus regularem normulam inviolabiliter observare. Sacerdotales vero ordines a quocunque et de quacunque civitate episcopo abbatissa voluerit irrepreensibiliter ordinetur. Si quando vero ut sunt humani generis casus abbatissa objerit non aliunde sed ex eadem congregatione religiosissime monache in loco defuncte abbatisse eligant successorem. Illud videlicet addentes ut quidquid ibidem justo ordine a quocunque Ep . . . . . . . . . . . . . . . . . libet (Supplendum Episcopo aut qualibet) persona inlata sunt seu futuris temporibus fuerint illatura sive ex nostra ditione seu ex episcoporum nostrorum inmutilata modis omnibus valeant permanere. Nec hoc pretereundo esse conspicimus itaut 0022B abbatissa que quocunque in tempore fuerit nulli licentia concedatur Codices aut vasa sacrata aut quolibet thesaurum Ecclesie quoquo modo donare aut alienare. Si quis autem contra hanc nostram serenissimam dispositionem temerarius ausibus adire temptaverit eterno anathemate plectendos esse censemus. Conscripta hujus privilegii seriem. Anno invictissimorum principum desiderii et adelgisi XVI et XIV. sub indictione XI. Dato Ticino in Vrbe regia III. idus octobris.

Sigoald gratia dei patriarcha in hoc privilegii textu a nobis salubriter elimatum manu propria subtus scripsi. Apolinaris Christi misericordia indignus humilis episcopus in hoc privilegii textu manu mea subscripsi. Otto in dei nomine episcopus in hoc privilegii textu manu mea subscripsi. Julianus humilis episcopus in 0022C hoc privilegii textu manu mea Ss. Felix humilis episcopus in hoc privilegii textu manu mea Ss. Felix peccator episcopus in hoc privilegii textu Mm. Ss.

Vides antiquissimum Ecclesiarum usum, quo codices istos, non secus ac reliquam supellectilem Deo dicatam in censum thesauri sacri referebant, ad Sigualdi usque saeculum perstitisse. Et utinam anathemate illo suo perculsa succedentium temporum nimia facilitas non ab iis solum, sed a caeteris etiam regum, principumque donariis liberrimas manus abstinuisset. Quanta hic fortasse etiamnum copia veterum Ecclesiae monumentorum, quanta religiosae pietatis superstes foret? quorum nunc loco nihil nisi inconsultae ne liberalitatis, an verius prodigalitatis memoria ad posteros transiit.

0022D Quae etiamnum supersunt monumenta eamdemne fortunae aleam subire, an eludere possint, incertum. Ut verear faciunt cum vicissitudines temporum, tum praeteriti casus et unius, prae caeteris, insignis profecto memoria, quam a virginibus illis accepi: «Nempe, cum tot membranarum supellex neglecta penitus ac confusa jaceret, consulente viro nobili, et acris caetera judicii, sed harumce antiquitatum jejuno, vocatum notarium quemdam ut inspiceret, atque in ordinem cogeret, accessisse, propositis conditionibus operam locasse; cum in authographa a Langobardis notariis barbara illa latinae scripturae deformatione exarata incidisset, quod a nemine intellectum iri arbitraretur, ceu tabularii rejectamenta 0023A abjecisse, juvantibus cladem hanc, quae una erant, illorum apographis; satis, superque ista esse cogitantem si servarentur.» Ita factum ut primigenia illa distracta, ac dissipata perierint. Uno duntaxat superstite, cujus inscriptio superaddita membranae in orbem volutae digna profecto est, quae litteris mandetur, ut insigne prae caeteris inscitiae non minus, quam impudentiae illius monimentum. Datum est Ticini; regni Desiderii et Adelgisi tertio et primo, XVII Septembris, Indict. XIII; continens legatum Gisulfi cujusdam stratoris regii, qui Radoaram uxorem suam ex semisse usufructuariam reliquerat, tum ut, ea decedente, episcopus Laudensis, venumdatis bonis, quod inde esset redactum pauperibus distribueret. Mortuo Gisulfo supra laudata ejus uxor, raro 0023B pietatis exemplo, egit libello supplici apud regem ut mariti voluntas statim adimpleretur quatinus (sunt verba documenti) sine aliqua offensione ipsa ejus aelemosina ad requiem vel refrigerium animae ejus citius occurrere possit, impetravitque. Itaque episcopus, divenditis bonis Gaideri cuidam regii monasterii procuratori pretium aureorum MMMDCCCL ab eodem solutum pauperibus erogavit, subscripsitque huic cartae una cum Radoara, aliisque testibus ibi descriptis. Ejus chiropraphum tale est:

Ipolitus ego licet indignus per dei gracia episcopus Radoara deo dicata suplicante regiae potestatis pro venundacione terrolae quod ei vir suus post ejus ovitum concessit testis manu mea conscribsi cum sacerdotes fideles et precio recepi trimilia DCCCL et contuli distribui 0023C pro anima gisulfi stratoris.

Documentum istud, in quo agitur de acquisitione bonorum, quae una cum caeteris etiamnum possident in agro Cremonensi, ne temporum decursu fatisceret, petierant olim clarissimae virgines a consulibus urbis nostrae, saeculo XIII labente, ut per publicos notarios exciperetur, superestque una cum archetypo apographum eorumdem; ast pluribus in locis ad originis veritatem minime exactum. En tibi chirographum supra laudati Hippolyti, quale illud descripsere.

Ipolitus Zolentinus dignus per Dei gratia episcopus Sadoara deo dicata suplicante feci et protestatis pro venundacione te sola, etc., usque ad extrema verba Gisulfi roratoris.

0023D Bardus ille, qui membranas digessit, cum archetypum non adsequeretur, conjectis in apographum oculis hanc inde epigraphen exsculpsit, quae posteris ad intelligentiam documenti facem praetenderet.

1299. 26. Novembre Ippolito Lolentino Vescovo di Sadovara per il legato di Ghisolfo Roratore.

Vides infelicibus cartis quo cum homine rem esse contigerit? Et sane mirum quod diplomata alia non attigit. Neque tamen aliorum manus effugere iis datum, detractis multorum sigillis, in quibus Caesarum imagines, eorumque nomina servabantur. Quibus ego casibus motus, tum quod confusa rursus omnia esse nuntiaretur, institi apud lectissimas virgines ut hominem spectatae integritatis, ac fidei, perficiendoque 0024A operi idoneum seligerent, qui membranis omnibus sedulo inspectis, atque in seriem laudabiliorem coactis, archivum, si vellent diutius mansurum pararet. Factum. Urgente opus amico nostro Joanne Andrea Astezato monacho Cassinensi, viro et docto et harumce antiquitatum cupientissimo, qui nisu improbo ac pertinaci, ut est coepti semel laboris ad miraculum patiens, ultimam illi manum tandem imposuit.

Sed ad exemplar nostrum conversi iterum, dicebamus praefixum fuisse ab antiquario singulis Evangeliis nomen auctoris, ea profecto de causa, ut lecturi, quem ex evangelistis vellent, primo obtutu inspectis titulis deprehenderent. Millius tamen nonnisi post conditum Canonem id factum asserit (Proleg. n. 0024B 347, Edit. N. T. ex recensione Kusteri) ; cum antea absque praefixis auctorum nominibus circumferrentur, non secus ac caeterae διηγήσεις incertorum scriptorum, ut scilicet appositis titulis dignosceretur ea sola esse vera, et authentica Instrumenta evangelica. Hinc (ait) Marcioni objectum a Tertulliano, quod Evangelio suo nullum, ad Imitationem Veteris Ecclesiae inscripsisset auctorem. Ast vir doctissimus, cum haec scriberet, ad alia festinans non satis cavit conjecturam hanc suam ab ipso, quem citat, Tertulliano luculenter explodi. Elevat enim ex hoc fidem Evangelii Marcionis, quod titulo careat. Et possem (inquit) hic jam gradum figere non agnoscendum contendens opus, quod non erigat frontem, quod nullam constantiam praeferat, nullam fidem repromittat de plenitudine tituli, et professione 0024C debita auctoris (Adversus Marcionem IV, 2) . Jam itaque ante Marcionis tempora, et quidem in vetere Ecclesia inscripta erant suis nominibus Evangelia. Ut quid enim hanc tituli nuditatem objecisset illi Tertullianus, adversus quam tueri se poterant Marcionitae vetustate temporum, et consuetudine Ecclesiarum, in quibus, ex Millii ipsius calculo, per triginta ad minus annos ante constitutum ab Asiae episcopis, ut ipse putat, Evangelicum canonem, Lucae, ac Marci Evangelia, Matthaei vero longe amplius sine titulo habita fuissent? Quod vero ait, statutum a Canonis conditoribus inscriptionem auctorum, ut vera Evangelia dignosci possent, jam neque hoc ipso illorum fidei satis cautum ivissent. Cum et Marcion interverso Lucae, quo utebatur, et si qui alii adulteras 0024D manus in Matthaei, Marci, ac Joannis extenderent, eodem plane titulo imponere lectoribus possent. Itaque non est ambigendi locus, quin jam tunc hoc in sacris Libris, quod in profanis, ab antiquariis usurpatum fuerit, ut scilicet auctorum suorum nomina prae se ferrent.

Superest nunc, ut de peculiari in codicibus aliquot Canonis serie, quae in nostro etiam servata est, tum de hujuscemodi diversitatis origine disquiramus.

Ricardus Simonius (Hist. Crit. N. T. I, 10) expenso codice Cantabrigiensi, in quo Evangelia eodem ordine, ac in nostro, efferuntur, non esse hunc illi peculiarem observat, cum ex pervetusto catalogo exemplaris Sangermanensis, in quo Evangelia eadem 0025A serie recensentur, tum ex Druthmari loco, quem postea videbimus. Additque morem hunc videri a Latinis invectum, qui Graeca exemplaria ad suipsorum usum describebant. Sed vir, caetera in rebus hisce diu multumque versatus, ampliorem etiam laudem inde consecuturus, nisi praejudiciis indulsisset, non attendit, Latinos ordinem hunc in Canonem non invecturos, nisi praeeuntibus antigraphis, quae sequerentur. Cur enim Lucam Marco, aut his Joannem, non vero e contra anteposuissent, cum aeque ad ipsorum usum utraque series aptari commodum posset? Neque aliud quidquam e loco Druthmari eruere poterat, quam in codice Hilarii, ut tunc ferebatur, Matthaeum, et Joannem caeteris praeivisse.

Millius de oeconomia ista Canonis in supralaudato 0025B exemplari sic statuit (Proleg. n. 1269) . Consilio videlicet digestoris hoc factum. Ad calcem enim Matthaei haec haberi: Εὐαγγέλιον κατὰ Ματθαῖον ἐτελέθη. ἄρχεται Εὐαγγέλιον κατὰ Ἰωάννην; hinc Lucam, ac tandem Marcum cum eadem ἐπιγραφῇ. Ita nempe dispositis libris istis, ut apostolorum Evangelia apostolicorum Evangeliis praeponerentur; quomodo Marcum, et Lucam apostolorum comites vocat Tertullianus (Contra Marcion. IV, 2) . Quid sibi voluerit in allatis verbis, consilio nempe digestoris ordinem illum obtinuisse, profecto non assequor. Suopte ingenio hoc fecisse antiquarium, neque ipse ex allata ἐπιγραφῇ recte conjecerit, ut puto. Addebatur enim ab exscriptoribus nota illa, ut ne librorum ordo in compingendis postea codicibus operas falleret. Et 0025C longe vetustior barbaro illo, ac misere indocto (ut ipsius verbis utar) librario, qui apographum illud descripsit, erat ista, de qua nunc agimus, Canonis series; uti ex Nazianzeni carmine viderat Millius ipse (In Notis ad calcem Evangel. Matth.) . Hoc itaque voluerit, ni fallor, non sponte, aut casu, sed superiorum temporum antigrapha secutum antiquarium, non aliter, atque in illis disposita erant Evangelia, in suo apographo collocasse. Eos vero, quibus series ista primitus usurpabatur, dignitati apostolorum hoc dare voluisse (nam cur Lucas Marcum praeverterit alia est ratio ineunda) recte equidem conjecit Millius. Neque tamen ex adducto, nec satis liquido Tertulliani loco, sed ex aliis ejusdem scriptoris rem, de qua agitur, illustrare poterat, si vacasset. 0025D Hos itaque utpote insignes, cum ab ipso, tum a viris eruditis in notis ad eumdem praeteritos operae pretium facturum me puto si paulisper expendero.

Hic scriptor, constituto prius evangelici instrumenti auctores apostolos esse (Cit. Lib. IV, 2) , quibus hoc munus praedicandi Evangelii a Domino fuisset impositum: tum et apostolicos, sed cum apostolis, ut ipse ait, et post apostolos. Lucam vero nihil aliud docuisse, quam quod ab apostolis Ecclesiae didicissent; factumque propterea ex hac doctrinae consensione ut Lucae Evangelium perinde ac apostolicum monumentum a fidelibus reciperetur; taleque semper apud illos mansisse, quale etiam suo tempore tuebantur; eadem subinde ratione firmat auctoritatem 0026A Evangeliorum Matthaei, Joannis, ac Marci: quod scilicet Ecclesiae ab apostolis constitutae, tum ad earum exemplum caeterae omnes eadem, ut genuina fidei Christianae instrumenta semper suspexissent. Quibus ita constitutis, urget postea apostatam illum inquiens (Cap. 4) : Itaque et de his Marcion flagitandus quid, omissis eis, Lucae potius institerit: quasi non et haec apud Ecclesias a primordio fuerint. Atquin haec magis a primordio fuisse credibile est, Ut Priora, Qua Apostolica, ut cum ipsis Ecclesiis dedicata. Igitur dum constet haec quoque apud Ecclesias fuisse, cur non haec quoque Marcion attigit, aut emendanda si adulterata, aut agnoscenda si integra? Nam et competit ut, si qui Evangelium pervertebant, eorum magis curarent perversionem, Quorum Sciebant Auctoritatem Receptiorem. 0026B Locus hic Tertulliani eo est insignior, quo magis perplexus, et luce aliqua indigens ut recte constet, tum etiam quia, ad investigandam, quae olim in Africana Ecclesia vigere potuerit, Canonis oeconomiam, facem nobis aliquam praeferre videatur.

Itaque cum vix dubio sit locus, jam ab ipsa Evangeliorum editione Ecclesias illas, quarum in sinu, ut ita dicam, educta fuerant, ea ipsa ut novae Legis authenticas tabulas servasse, et fidelibus ut nota essent effecisse; tum illorum exemplaria statim in alias etiam diffusa: sive, missis ad hoc notariis, ea sibi ut describerentur curaverint: seu discipulis ipsis apostolorum non solum, ut inquit Eusebius (H. E. III, 37) , κηρύττειν τὸν Χριστὸν φιλοτιμουμένοις, sed etiam, τὴν τῶν θείων Εὐαγγελίων παραδιδόναι γραφὴν, et sic quidem 0026C e re nata credentium utilitati egregie consulentibus: ut scilicet, nuntiato jam ipsis Evangelio, sacra illa volumina describendi copiam ultro fidelibus facerent. Matthaei proinde, quod primum omnium Hierosolymis, aut non procul emerserat, confluentibus eo undique, ceu ad nascentis Christianismi incunabula fidelibus, apographa alio atque alio translata: tum, processu temporis, Marci ac Lucae, postremo etiam Joannis Ecclesias omnes quaquaversum occupasse. Sicuti vero non statim ubique gentium constitutae sunt Ecclesiae, citius provinciis aliquibus, serius alii ad fidei sacramentum vocatis; ita, pro ratione locorum, ac temporum, modo hoc modo illud ex Evangeliis nactas earum aliquas in codices suos retulisse: tum et caetera etiam, prout occasio, aut facultas se 0026D dabant, addidisse. Et ita ordinem nullum fixum, ac certum tunc adhibitum credibile est; donec, vulgatis jam quatuor Evangeliis, ac passim distractis, Ecclesiarum aliae rationem temporis, quo prodierant, aliae authorum habentes, diversimode illa in suis exemplaribus extulere. Et Orientalium quidem plurimas ordinem temporis secutas innuere videtur Origenes. Ecclesiastico enim insistens Canoni ita enumerat Evangelia Matthaei, Marci, Lucae, ac Joannis, ut etiam quae illorum prius, quae postea prodierint ex traditione acceptum designet (Ap. Euseb. H. E. VI, 25) . Eamdem seriem, Eusebius tuetur; quae postea, Hieronymo Vulgatum interpretem reccusente, apud Occidentales etiam Ecclesias obtinuit.

0027A Verum alias non temporum, sed authorum ratione habita, apostolos, deinde apostolicos in codicibus suis disposuisse: cum exemplar nostrum, ac Cantabrigiense, tum illud Hilario olim, fama tenus, tributum a Druthmaro manifestissime evincunt. Et quidem in Africana Ecclesia, ex duplici ista Canonis serie servatam alteram, fidem facere videntur adducti Tertulliani loci. Auctores scilicet Evangelii fuisse quidem et apostolicos, sed cum apostolis, et post apostolos. Mox etiam clarius: Atquin haec magis a primordio fuisse credibile est Ut Priora Qua Apostolica. De tempore, quod prodierant, locutum Tertullianum nemo sanus crediderit. Diversum itaque aliquid innuere voluit ista, ut sic dicam, prioritate, qua principem Matthaei, ac Joannis Evangelio 0027B locum adscripsit. Neque aliud, ni fallor, nisi quod apud Ecclesias in sacrorum N. T. librorum censu apostolicorum illa praeverterent. Quam conjecturam fulcire videntur sequentia: Nam et competit ut, si qui Evangelium pervertebant, eorum magis curarent perversionem, Quorum Sciebant Auctoritatem Receptiorem. Quibus verbis nihil aliud sensisse illum arbitror, quam, utcumque ejusdem authoritatis apud Ecclesias cum apostolorum, tum apostolicorum Evangelia essent, priorum tamen, habita apostolatus, ac magisterii ratione, usu apud illas fuisse potiorem, quod et frequentior in divini verbi praedicatione ab iis peteretur authoritas, et prima semper ante illa apostolicorum in synaxibus legerentur. Quidquid tamen de hoc sit (veritatem enim in tanta vetustatis 0027C caligine conjecturis assequi tentamus) quamvis non ausim pro certo affirmare Tertulliani aevo in Ecclesiis illis primum in Canone locum apostolis datum; verosimilius tamen hoc puto ex allatis hujusce scriptoris locis, quos supra perpendimus. Dixi, Tertulliani aevo; nam postea eadem quae in recensione Hieronymi series obtinuit: saltem in Carthaginensi, ut liquet ex Evangelistarum ordine, quem ibi servatum scribit Augustinus (Serm. 144, de Temp.) .

Quod de Ecclesiis Africae in disponendo Canone conjiciebamus, hoc de Galliarum aliquibus ut idipsum non sine veritatis specie affirmare possimus faciunt codices supra laudati. Quamvis Cantabrigiensis non Ecclesiae ulli, sed privato cuidam in usu fuerit, qui retenta dumtaxat quae illic vigebat Canonis serie, 0027D caetera per summam licentiam cum in Evangeliis, tum vel maxime in Actis Apostolorum ita miscuit, invertit, recudit, ut, teste Millio, qui illud accuratissime inspexit, omnium, quotquot ad nostra tempora pervenere, interpolatissimum dederit. Unde non immerito Simonii judicium desideres, qui in historia Critica N. T. adornatam ad corruptos hosce fontes Latinam versionem non semel male consultus credidisse videatur. Sed cum de antigraphis istis sit sermo, videamus nunc Druthmari locum, quem supra tetigimus.

Hic scriptor (Expos. in Matth. cap. 1) postquam Evangelistas quatuor fluminibus, quae a Paradiso voluptatis exibant, tum quatuor elementis comparasset: 0028A ac deinceps Epocham quamdam Evangeliorum statuisset, Potest (inquit) ipse ordo Evangeliorum ideo sic haberi, ut unus apostolus sit in capite, alter in fine, et illi duo qui inter ipsos habentur, auctoritatem ab ipsis duobus habeant. Vidi tamen librum Evangelii graece scriptum, qui dicebatur Hilarii fuisse, in quo primi erant Matthaeus, et Joannes, et posterius alii duo. Interrogavi Euphemium Graecum cur hoc ita esset: dixit mihi: In similitudinem boni Agricolae, qui, quos fortiores habet boves, primo jungit. Nihil hic, unde Simonius hunc ordinem a Latinis invectum asserere posset.

Cutantius in Vita S. Hilarii operibus ejus praefixa, quorum exemplar pulcherrimae editionis vestrae, humanitati ac benevolentiae erga me tuae acceptum 0028B refero, observat describendis illum sacris Libris vacasse; idque ex testamento S. Perpetui episcopi Turonensis, in quo legavit Euphronio Augustodunensi librum Evangeliorum, quem scripsit Hilarius Pictavensis quondam sacerdos: atque hunc ipsum credi, qui etiamnum Turonis in Ecclesia S. Gatiani servatur. Ex quibus testamenti verbis putat, interpretari posse allatum Druthmari locum: ut nimirum S. Hilarii dictus sit codex ille, quia manu ipsius exaratus. Ego vero; si licet paria facere, utcumque non improbem conjecturam hanc viri doctissimi, putarem tamen codicem illum unum ex Asiaticis fuisse, quem, cum in Phrygia exul ageret, studiis suis adhibuerit Hilarius: mox ab exilio revertens in patriam retulerit. In quam conjecturam eo facilius ductum me fateor, 0028C quod per quam verosimile sit minoris Asiae Ecclesias in disponendo Canone, non attenta serie temporum, quibus Evangelia prodierant, sed habita apostolatus ratione, Matthaei primum, quod ubique gentium, tum Joannis, a quo constitutae, rectaeque fuerant, in codices suos retulisse. Sicque fortasse factum ut mos ille etiam in Gallias inveheretur, nisi jam antea obtinuerat. Quod pateret luculentius, si in laudato apographo Ecclesiae Turonensis, ante exsilium, si ita est, ab Hilario descripto, pari serie, ac in supralaudatis Canon procederet. Multo vero magis hoc mihi suaderet, si verum esset, quod putat Cutantius, Hilarium, post Commentarios in Matthaeum, statim curam hanc in Joannem extendisse. Ita enim exemplarium suorum ordinem sequi videbatur.

0028D Num vero ex laudato Druthmari loco recte conjecerit clariss. editor, in antigrapho Hilarii, post Matthaeum, ac Joannem, posteriores duos Marcum (ut ipse ait) ac Lucam processisse, incertum omnino est. Videndum propterea ab iis, penes quos vetustiores codices supersunt, num in quibus Matthaeus et Joannes praecedunt, Lucas semper, deinde Marcus, ut in nostro, ac Cantabrigiensi, an secus sequantur. Fortasse enim ex diversa eorum serie cum mos Ecclesiarum, ac privatorum in dirigendo Canone erui posset; tum etiam quodnam ex Evangeliis Lucae ac Marci primum illis nancisci contigerit. Utcumque enim apostolis ob dignitatem primus in Canone locus 0029A sit datus: de Luca tamen, ac Marco ambiguum cur ille hunc praeverterit. An quia serius Marci exemplar habuerint illi, quibus ordo ille usurpabatur, Luca in codices antea relato, an alia de causa. Forte etiam Lucae principem post apostolos locum tribuerint, quod longe uberius, quam Marcus, Evangelicam historiam digesserit, repetitis videlicet altius rebus; et stemmate Servatoris secundum carnem accurate digesto. Certe in hoc rationem temporis non habuisse illos, apud quos ea Canonis series vigebat, ex veteribus liquet, qui Marcum, ante Lucam, Evangelium suum litteris consignasse putaverunt, uti superius ex Origene observabamus, aliter tamen sentiente Clemente Alexandrino, qui, Eusebio teste (H. E. VI, 14) , προγεγράφθαι ἔλεγεν τῶν Εὐαγγελίων τὰ περιέχοντα τὰς 0029B γενεαλογίας. Nempe quod fons, fundusque Evangelicae historiae genus Christi juxta carnis dispensationem esse videretur, propterea verosimilius esse arbitratus est Clemens, munito jam a Matthaeo ac Luca itinere isto, constitutoque, quod primum omnium sciri oportebat, tunc et Marcum Evangelio suo incubuisse. Dixi a Matthaeo et Luca; quamvis ambiguum sit huncne, an illum, praeivisse senserit Clemens. Fortasse tamen praeluxerit sententiae illorum, qui primum ante alios in scribenda Evangelica historia fuisse Lucam arbitrantur. Quos inter duo e protestantibus vv. cc. Basnagius, et Clericus. Hic enim ad Dodwelli locum, in quo Matthaeum Evangelistarum antiquiorem asseruerat, hoc nuspiam probatum se vidisse ait (Dissert. III, de IV Evangeliis, ad calcem 0029C Harmon. Evangelicae) . Quae enim Graeci recentiores de aetate Evangeliorum commenti sunt, ea nullo fundamento niti. Sed longa, ut puto, intensione operis fallente memoria. Nam haud multo ante dixerat: Origenes non modo dogmatum sui aevi, sed et antiquitatum ecclesiasticarum callentissimus ita de quatuor Evangeliis loquitur in fragmento tomi I Comment. in Matth. apud Eusebium H. E. VI, 25, πρῶτον μὲν γέγραπται τὸ κατὰ τὸν ποτὲ τελώνην, ὕστερον δὲ Ἀπόστολον Ἰησοῦ Χριστοῦ Ματθαῖον. Porro, si post Origenem recentiores Graeci Matthaeum, ante caeteros scripsisse aiunt, fundamento satis valido nituntur, authoritate scilicet hominis antiquitatum Ecclesiasticarum callentissimi, qui primum inter Evangelia a Matthaeo antea publicano, deinde apostolo Jesu Christi scriptum 0029D asseruit.

Sed multo licentius Basnagius (Ad. A. C. LX) , qui ut Lucam Matthaeo priorem induceret, inter caeteras conjecturas hanc afferre non dubitavit; melius scilicet in Christi stemmate efferendo res successuras, si Lucae prius, mox Matthaei ordo constitisset. Ac propterea ex hujus decentia futurum tunc fuisse, ut inde inciperet, unde initium sumendum fuerat, nempe et a missione angeli ad Elizabetam, atque Mariam: et ab edicto Augusti, quo impulsa Virgo in Bethleem perrexit ibique peperit. En tibi hominem periculosa saeculi sapientia aeque de profanae historiae ac de divinae scriptoribus judicantem, quasi non isti θεόπνευστοι essent; quodque, ad id munus vocatos deceret divinus 0030A ille Spiritus nescire permitteret. Et mirum profecto, quod criticus iste utrumque evangelistam haud servatae decentiae non postulaverit, quod non altius, ut postea Joannes, a generatione divina Verbi initium stemmatis sumpserint (diem fortasse dicturus Eusebio, qui provinciam hanc a Spiritu sancto illi servatam scripsisset). Hoc enim ad summam rerum, de quibus deinceps agere debebant facere omnino videbatur. Et perversis etiam ingeniis, quae Jesum Christum, uti hominem dumtaxat, erant traductura, ne ad horrenda illa brevia miserrime impingerent, facem praetulissent.

Observavimus jam, quantum equidem per tot saeculorum nebulam prospicere nobis licuit, quem in Canone Evangelico disponendo ordinem quaedam ex 0030B Orientalibus, tum Africae, ac Galliarum Ecclesiae usurpaverint. Manus tamen e vestigio illis daturi, qui nos per deserta haec loca gradientes, si minus verum, at saltem quod verosimilius sit fortasse non adsecutos in viam reduxerit. De Italiae nostrae, praesertim, de aliarum omnium principe Ecclesia Romana quid conjicere in proclivi sit, fateor me nescire. Quamvis enim in Canone suo Matthaeum olim, ac Joannem, ratione habita apostolatus, duobus aliis praeferre potuerit, idque eo amplius, quod Joannes et Romae fuerit, et in igneum oleum, ut inquit Tertullianus (perperam Vaticanus Nysseni codex in laudatione altera sancti Stephani inter monumenta Ecclesiae Graecae a cl. Zacagnio edita εἰς ὕδωρ) demersus fidei testimonium reddiderit (de Praescript. 0030C Haeret. cap. 38) ; de Luca, tamen ac Marco est utrinque ambigendi locus. Et sane, quod crederem ad disquisitionem hanc subsidium aliquod e Vaticana sperari posse, oraveram olim eminentissimum principem Angelum Mariam Quirinum Romanae Ecclesiae bibliothecarium ut, si qui codices in ea superessent, in quibus diversus a Vulgata ordo vigeret, eos inspici a vv. cc. ejusdem bibliothecae custodibus jubere dignaretur. Qui, ut est non solum animi magnitudine, splendore operum, munificentia, liberalitate, quae vere principem deceant, sed scientiarum laude, fovendis litteris, provehendisque propterea ingeniis ad immortalitatem nominis factus, votis nostris benigne annuens, ut sacra illa monumenta inspicerentur mandavit. Sed nihil inde lucis affulsit. Omnibus, 0030D quotquot inspecta sunt, ad Hieronymi Canonem comparatis.

De caeteris Ecclesiis longius in Italia ab Urbe semotis, Cisalpinae praesertim Galliae, facile esset ad rem, de qua agimus, e vexato Epiphanii (Haeresi LI) loco de Lucae in Italia, Galliaque praedicatione, aliquid comminisci. Sed longius fortasse, quam par est, et nostris, et aliorum conjecturis indulsimus. Itaque ex aestuariis hisce in continentem aliquando reducti insigniores aliquot locos exemplaris hujusce nostri inspiciamus.

Dixeram ex antigraphis illis manasse, quae ante Hilarii tempora ferebantur. Et fecerat huic assertioni locum beatus Author, lib. X de Trinitate, n. 41, ubi 0031A de pericope illa loquens Lucae XXII, 43, 44: Et factus in agonia prolixius orabat. Et factus est sudor ejus sicut guttae sanguinis decurrentis in terram, quae in codice nostro desunt. Nec sane (inquit) ignorandum a nobis est, et in Graecis, et in Latinis codicibus complurimis vel de adveniente angelo, vel de sudore sanguinis nil scriptum reperiri. Ambigentibus igitur utrum hoc in libris variis aut desit, aut superfluum sit (incertum enim hoc nobis relinquitur de diversitate librorum) certe, etc. Qua de re, aut quo saeculo expuncta fuerint verba illa, aut a quibus, in obscuro est. Expendi tamen merentur ea, quae Grotius ad hunc locum (adnot. in Lucam) , tum ad alium ejusdem Evangelistae commentus est, ne viri eruditissimi judicium legentibus imponat. Illaudabilis (inquit, de adventu angeli, 0031B et sudore loquens) fuit et superstitio, et temeritas eorum, qui hanc particulam, et sequentem de sudore delevere: nihilo graviore de causa, quam quo illud, quod supra est de fletu, deletum diximus. Dixerat autem ad Lucae XIX, 41, particulam illam de fletu a Latino, Syro, Arabe interpretibus retentam. At Epiphanium testari, suo tempore non extitisse in publice receptis exemplaribus; dignaque esse verba illius in Ancorato, quae notentur, vel ob hoc (inquit) ut videamus quantum sibi Ecclesiarum praepositi permiserint. Verba Epiphanii a Grotio praeterita, quae illi improbandae praesidum ecclesiasticorum licentiae ansam praebuerant, adtulit Millius, errare, inquiens (Proleg., n. 798) , misere Grotium, qui ita de Ecclesiarum praepositis senserit. Ea sunt: Ὀρθόδοξοι δὲ 0031C ἀφειλοντο τὸ ῥητὸν φοβηθέντες, καὶ μὴ νοήσαντες αὐτοῦ τὸ τέλος, καὶ τὸ ἰσχυρότατον. Et sane mirum quod vir infinitae lectionis, et accerrimi judicii, orthodoxos, qui haud laudabili timore, ne fletus Servatore nostro J. C. indignus videretur, ea verba deleverant, hic loci pro Ecclesiarum praepositis intelligi voluerit; multo vero magis, quod si ἀδιόρθωτα (ad quae ibidem provocat Epiphanius) adhuc supererant exemplaria, ea profecto esse debebant, quae in Ecclesiis et castius, et accuratius, quam apud privatos, servari solebant. Tantum abest ut ecclesiastici ipsi, aut episcopi aliquid de primaevo textu detrahere sibi ipsis permiserint.

Locus alter, uti in codice nostro, sic ab Hilario lectus est Matth. XXVI, 53: An putas quia non possum 0031D rogare Patrem meum, et exhibebit mihi modo plusquam duodecim millia legiones angelorum? Hilarius de Trinitate X, 42: Nec sibi angelus mittitur, qui si vellet, duodecim millia legionum de caelo deduceret. Et in psalm. LIII: quia cum Domino duodecim millia legionum angelorum possent in tempore passionis assistere. Et sic rursus psal. LIV: Sed inter haec habens potestatem duodecim millia coelestium legionum evocare. Millius ad hunc Matthaei locum, praeeunte Erasmo, putavit Hilarium memoria lapsum, dum ad laudatum psalm. LIV, duodecim millia scribebat. Canone enim, inquit, XXXII in Matth. legit ut editi. Fefellerant scilicet Millium unus et alter ex tribus locis adductis; neque vidisse poterat, quae doctissimus editor observavit, 0032A nempe in probatioribus mss. ubique lectionem hanc constanter ab Hilario retentam. Ex qua uniformitate in adducendis, diversis licet et loco, et materia, sacrorum librorum pericopis, nullibi facta mutatione verborum, conjicere certo possumus, veteres Ecclesiae scriptores non e memoriae penu, ut plerumque solebant, sed ex codicum suorum fide eas adtulisse, longe autem certius, cum has, ad argumentum aliquod illustrandum, praecise ac per partes inculcant. Cujus rei exemplum alterum dabit Tertulliani locus a Millio non observatus: ex quo clarissime liquet scriptorem hunc sic olim in antigrapho suo legisse, haud levi sane argumento codicem nostrum, qui eamdem lectionem exhibet, ex apographis ad vetustissima exemplaria comparatis, descriptum 0032B fuisse.

Lucae XV, 8, Vulgata: Aut quae mulier habens drachmas decem, si perdiderit drachmam unam, nonne accendit lucernam, et everrit domum, et quaerit diligenter donec inveniat? Noster argenteus: Nonne accendit lucernam, et scopis mundavit domum, et quaerit diligenter, etc.

Tertullianus (de Pudic. cap. 9) : Nos autem, quia non ex parabolis materias commentamur, sed ex materiis parabolas interpretamur; nec valde laboramus omnia in expositione torquere, dum contraria quoque caveamus. Quare centum oves? Et quid utique decem drachmae? Et quae illae scopae? Necesse erat, qui unius peccatoris salutem gratissimam Deo volebat exprimere, aliquam numeri quantitatem nominaret, de quo unum 0032C quidem periisse describeret. Necesse erat ut habitus requirentis drachmam in domo, tam scoparum, quam lucernae adminiculo accommodaretur.

Joannis VII, 8, Vulg.: Vos ascendite ad diem festum hunc: ego autem non ascendo ad diem festum istum, quia tempus meum nondum impletum est; codex noster: Vos autem ascendite ad diem festum hunc, ego autem nondum ascendo ad diem festum hunc, etc., ut Graeca ferme omnia, ἐγὼ οὔπω ἀναβαίνω, aliqua tamen οὐκ ἀναβαίνω. Grotius ad hunc locum, quem postea secutus est Millius: Omnino, inquit, fuit haec vetus scriptura; nam si οὔπω fuisset Porphyrii tempore, nunquam hinc Christum calumniatus fuisset de mendacio, nam in voce οὔπω fuisset nodi solutio, quem ut evaderent alii οὔπω scripserunt, alii οὐκ ἀναβαίνω νῦν.

0032D Clericus epist. ad Optimianum praefixa editioni Lipsiensi Millianae: Bene itidem, ait, observatum ex Grotio antiquam lectionem non esse οὔπω, nondum, sed οὐκ, non. Verum satius fuisset ipsum Hieronymum lib. II adv. Pelag. citari, unde haec habet Grotius. Aut non legerat attente Clericus prolegomena Millii (Proleg. n. 703) , ubi Porphyrii locos expendit, aut memoria fefellerat, nam allata ab ipso Hieronymi verba offendisset. Caeterum in sua Harmonia Evangelica vexatam lectionem retinuit, quam Graeca exhibent; et in Commentario historico integram explanavit ex persona Christi apostolis respondentis, ipsos quidem posse Hierosolymam ire, ut initio festi illic 0033A adessent, sed se eo nondum iturum, quod oportunum sibi tempus iluc eundi nondum advenisset.

Num vero ex Hieronymi loco recte conjecerint, antiquitus lectum οὐκ, non οὔπω, judicent eruditi. Verba ejus sunt (Cit. lib. II adv. Pelag. cap. 6) : Negat fratribus, et propinquis ire se ad Scenopegiam. Et postea scriptum est: Ut autem ascenderunt fratres ejus, tunc et ipse ascendit ad solemnitatem, non manifeste, sed quasi in abscondito, Iturum Se Negavit, Et Fecit, Quod Prius Negaverat latrat Porphyrius. Inconstantiae, ac mutationis accusat, nesciens omnia scandala ad carnem esse referenda. Aeque profecto negabat Christus se adscendere ad Scenopegiae festum adhibita particula οὔπω ac illa οὐκ; quod nos non vengo per ora aut non vengo utroque modo negantes 0033B efferimus. Praeterea qui locus Porphyrio ex vocula illa οὐκ asserendi in Christo mendacii? nisi quod percitis, ac furentibus, quaecumque se offerant, arma sunt. Nam sequentia quia tempus meum Nondum est impletum, satis aperte innuunt opperiri se tempus, et horam ascendendi. Equidem non puto perversum illud, sed acre, ac vividum caetera ingenium ita fatuum fuisse, ut tam imbecillo argumento uti voluerit. Itaque interpolato codice usum Porphyrium legisse non dubito ἐγὼ γὰρ οὐκ ἀναβήσομαι, non ascendam, quam lectionem singularem exhibet laudata Millii editio; nisi veterem, ac genuinam impostor ille corruperat; nam interpolatis exemplaribus usum fuisse objecit illi Hieronymus (Comment.in Matth.) in Marci loco 12. Certe si contextus adducti loci integer 0033C perpendatur patebit lectionem hanc clare Porphyrio tributam a Hieronymo ejusdem verba reddente, Iturum Se Negavit latrat Porphyrius. Haec latius paulo diduximus ad tuendam lectionem argentei codicis, quam non Porphyrii calumnia posteriorem, sed vetustiorum exemplarium primaevi interpretis ante Hieronymum, fuisse vero similius puto.

Joannis V, 4, deest in codice nostro integer ille locus de angelo statis temporibus e coelo descendente, de motione aquae, etc., quem, inquit Kusterus (Praef. ad Edit. N. T. Millii) , olim dubiae fidei a quibusdam habitum fuisse, ex veteribus mss. colligi potest, adductis subinde eorum pluribus, quos in bibliotheca regia Lutetiae consuluit. Mox addit: Quod si versus ille initio a codicibus N. T. abfuit, et 0033D postea demum in textum Evangelii Joannis irrepsit; id factum oportuit ante tempora Tertulliani, quippe qui ad hunc locum respexit lib. de Baptismo, ubi ait, Piscinam Bethsaidam angelus interveniens commovebat.

Duriusculum sane est, virum doctissimum dubitasse, an locus ille in autographo Joannis extiterit; cum series ipsa integrae illius periochae aliter suadeat. Ad quid enim priora illa de probatica quinque porticus habente: deque multitudine languentium, qui aquae motum, ibi expectarent? tum subsequentia de misero illo, triginta jam et octo ab annis infirmo, qui, interrogante Christo an vellet sanus fieri, respondit non habere se hominem, a quo, turbata cum esset aqua, in piscinam immitteretur? quae profecto innuunt 0034A deesse aliquid, in quo de movente aquas illas mentio fieret. Cur itaque praetermissa pericopa illa? An quod παράδοξον videretur angeli descensus, et quotannis, et semel tantum, et uno dumtaxat ex tot languentibus ad sanitatis beneficium vocato? An quod rei tam insignis, et ad gentis suae gloriam facientis Josephus non meminit? An vero Tertullianus ipse male feriatis criticis hujusce lacunae ansam praebuit? Nos locum dabimus a Kustero praeteritum. Igitur, inquit Tertullianus (Adv. Judaeos, cap. 13) , quoniam adhuc contendunt Judaei nondum venisse Christum eorum, quem tot modis adprobavimus venisse, recognoscant Judaei exitum suum, quem post adventum Christi relaturi praecinebantur, ob impietatem, qua eum despexerunt, et interfecerunt. Deinde interjectis aliis de vocatione 0034B Gentium, de cessantibus apud populum illum coelestibus beneficiis, mox subdit: Et ita subtractis charismatis prioribus, Lex et Prophetae usque ad Joannem fuerunt. Et Piscina Bethsaida usque ad adventum Christi curando invaletudines ab Israel desit a beneficiis, cum ex perseverantia furoris sui nomen Domini blasphemaretur. An, ut diximus, lectori haud satis attento, qualem certe Afer iste desiderat, fucum facere potuerint verba illa usque ad adventum Christi: quasi non ultra miraculum illud processerit, sicuti non ultra Joannis adventum prophetae apud Judaeos exstitere, ceu puram conjecturam in medio relinquimus.

Verum et hanc, et caeteras omnes, et dubium illud Kusteri an historia de Probatica in Joannis Evangelium 0034C intrusa fuerit, infirmant omnino et quae praecedunt vexatum hunc locum, et quae sequuntur, ut diximus; quae profecto omnia, si cui suspectum erat miraculum illud, delevisse oportebat.

Nihil itaque certius quam aut aliquem, qui sibi ex Antigrapho exemplar describeret, aut lectorem, scripturariis operis praeeuntem a tertio commate ad quintum fallentibus oculis, et sic praeterito quarto transiliisse, eodem postea errore in alia, atque alia apographa transeunte. Hac ipsa de causa notulis criticis, aut asteriscis in quibusdam exemplaribus signata pericope illa: in aliis aut ad oram, aut summa fronte diverso caractere descripta, teste Kustero. Privatis scilicet, qui alicubi praetermissam offenderant, in apographo suo, ut suspectam, censura illa 0034D denotantibus.

Sed inter ea, quae critici ad hunc Joannis locum observavere, nihil aeque mirandum, ac commentum illud v. c. Henrici Hammondi, quo, retento nihilominus contextu integro ejusdem periochae, vim illam sanandi aegrotos, ab omnibus hucusque divinae potentiae tributam, in medicatas cruore pecudum, quae illic ingenti numero ad sacrificia mactabantur, aquas transfundere conatus est. Non angelo propterea Domini, sed nuntio quodam a sacerdotibus misso eas commovente: ut medica illa vis sanguinis quaquaversum commisceretur, quae hic de nuntio comminiscitur, a Grotio est mutuatus; hunc vide ad citatum Joannis locum. Quodque fidem superat, uno 0035A dumtaxat quotannis, e tot a gris qui inibi beneficium illud praestolabantur, in salutare lavacrum introeunte. Quasi aut non interesset caeteris etiam prospicere: aut medica vis uni tantum satis esset futura. Ad omnes praeterea morbos facto remedio illo: claudorum scilicet, aridorum, caecorum, aliorumque, quos in multitudine illa languentium fuisse par est, et quod medicos omnes hucusque latuit. Quot enim caeci (ne aegritudines alias inveteratas commemorem, quae medicis etiam doctissimis crucem figere solent) in principibus familiis opulenti gregem unum et alterum mactandum dedissent, e tenebris illis ut ad lumen pristinum redire possent? Insigni profecto exemplo, quam facile excellentibus caetera ingeniis illecebra novitatis imponat. Certe, quicumque commentarium 0035B illud expenderit, mecum, ut puto, sentiet. Quamvis Clericus, qui tot alia in opere illo notis criticis illustravit (Edit. altera Francof. apud Thomam Fritsch.) , παράδοξον istud Hammondi, et infirma, si qua umquam, argumenta ad idem fulciendum allata tacitus praeterierit.

Inter naevos argentei codicis est etiam insignis alter de praetermissa Joannis VIII adulterae historia; qui tamen est illi cum vetustissimis plerisque communis. Nos in materia ista, utpote a viris doctissimis jam exhausta, pauca tantum alias observata hic addemus.

Mitto illud Grotii (Adnot. ad h. l. Joan.) , haud scriptam scilicet a Joanne, sed ab ipso, aliisque apostolis viva voce saepe narratam, attextam subinde 0035C fuisse a Papia, aliisque Joannis discipulis ejusdem Evangelio, et ab Ecclesia probatam: quod satis certo testimonio constaret ab apostolis traditam. Nam et nullo omnino fundamento nititur conjectura ista; et est etiam res periculi plena, si quid, ceu canonicum, addi a privatis evangelistarum historiae olim potuisse credamus.

Millius ad hunc locum, memoriae lapsu, extitisse, inquit, historiam hanc in Evangelio secundum Hebraeos: et exinde huic nostro assutam a Papia, teste Eusebio, H. E. III, 39. Nihil enim de hoc assumento apud Eusebium, qui praeterea pro muliere adultera, foeminam aliam multorum criminum ream non commemorasset.

Clericus miratur Hammondum, Grotii conjecturas 0035D secutum, historiam hanc retinuisse (In Not. ad h. l., Edit. supra laud.) . Ipsemet tamen in utroque textu Harmoniae Evangelicae retinuit: tum in commentario historico latius digestam, in canonibus postea Evangelicis ad exemplum adduxit. Sed potiori jure mirabuntur profecto omnes, qui legerint adducta ibidem a Clerico ad versic. 6, ubi dicitur Jesus inclinasse se, et digito in terra scripsisse, etc. Verba ejus sunt: Qui hanc historiam adsutam hic esse censent, possint suspicari Papiam, aut alium hanc circumstantiam mutuatam cepisse ex eo, quod refertur de Menedemo, et quod ita narrat Diogenes Laertius lib. 0036A II, § 127 (affert hic Graeca Laertii, quae brevitatis gratia relinquimus, et ejusdem latina damus). Irridebat enim, et libere loquebatur; quare cum adolescens adversus illum aspere quid dixisset, respondit quidem nihil, sed sumpta festuca pingebat figuram muliebria patientis, donec videntibus omnibus adolescens, intellecta contumelia, abscessit. Tanti erat Clerico frustillum eruditionis, qua sane et varia, et multiplici, dicam etiam, in rebus plurimis exquisita pollebat, ne periret, ut ad gravissimum argumentum turpia ista, et, si quo alio in loco, certe in hoc summe inhonesta adferre non erubuerit. Papiam praeterea, virum apostolicum ineptiis hisce operam dedisse! Mitius tamen, quam cum illum et vanum, et impostorem traducere non dubitavit . Adde, insigni 0036B etiam parachronismo, si Laertius vixit post Marcum Antoninum ut putat Palmerius, magis vero si anno circiter CCX Jesu Christi, Severi XVII, XVIII, floruisse credatur, ut ait Tillemontius; adde Menagium in Praef. ad Laert. Papias enim quinquaginta ad minus annis, ex hoc calculo, praemortuus Laerto fuerit.

Desunt etiam in codice alia, quae in Vulgata leguntur, ut Matth. XXVII, 8: Propter hoc vocatus est ager ille Haceldama, hoc est ager sanguinis: codex, praeterita vocula Haceldama, vocatus est ager sanguinis. Tum ejusdem XXVII, 35, integra pericope illa, ut impleretur quod dictum est per Prophetam, Diviserunt sibi, etc. Uti etiam VIII, 9, nam et ego homo sum sub potestate constitutus, omissa sunt in 0036C nostro, sub potestate constitutus; quae versio Gothica similiter praeteriit. Sed defectus isti, quorum plerique antiquissimi sunt, tum alii etiam erudito lectori statim patebunt: non secus atque assumentum illud Lucae XI, 36, et XIII, 17, aliaque hujusmodi.

Addam lectionem argenteo codici peculiarem Lucae XXI, 25. Vulgata: Et in terris pressum gentium prae confusione sonitus maris, et motus fluctuum: noster: Et in terra occursus gentium anxietate, ut sonitus maris, et motus fluctuum; quam olim putaveram ad Tertulliani locum (Adv. Marc. IV, 39) adornatam fuisse, ubi ait: Sed monstrato dehinc tempore excidii, cum coepisset vallari exercitibus Hierusalem, signa jam ultimi finis enarrat, solis et lunae, siderumque prodigia. Et in terra angustias nationum obstupescentium. 0036D Velut A Sonitu Maris Fluctuantis pro expectatione impendentium malorum. Sed unde demum manaverit; certe energetica est, ac mire exprimitur murmur immensae illius multitudinis sibi invicem occursantium prae anxietate impendentis ruinae, veluti est maris sonitus fluctuantis.

En tibi locum alium egregii Scriptoris, quem contra Marcionem (IV, 26) urget argumenti gratia, at propterea sic lectum in exemplaribus suorum temporum liquet. Neque enim objecisset lectionem ab archetypis abeuntem; Lucae praesertim, quem apostata ille prae caeteris evangelistis selegerat: longoque, 0037A quamvis perverso usu callebat. Locus est Lucae XI, 13, ubi Vulgata: Quanto magis Pater vester de coelo dabit Spiritum Bonum petentibus se; codex noster, Spiritum Sanctum, ut Graeca ferme omnia Πνεῦμα ἁγιον. Tertullianus, Agnosce igitur et Patrem, quem etiam appellas creatorem. Ipse est, qui scit quid filii postulent. Nam et panem petentibus de coelo dedit manna, et carnem desiderantibus emisit Ortigometram; non serpentem pro pisce, non scorpium pro ovo. Illius autem erit non dare malum pro bono, cujus utrumque sit. Caeterum Deus Marcionis non habens scorpium, non poterat id se dicere non daturum, quod non habebat; sed ille qui habens et scorpium non dat. Itaque et Spiritum Sanctum is dabit, apud quem est et non Sanctus.

0037B Expendam hic lectionem aliam argentei codicis Lucae IX, 54, quam secutus necne fuerit Tertullianus, ambigitur. Ea est: Domine, vis dicimus ut ignis descendat de coelo, et consumat illos, Sicut Et Helias Fecit: quae ultima verba in Vulgatae exemplaribus desunt.

Lectionem hanc omnia fere mss. exemplaria Graeca exhibent, teste Millio ab h. l., tum Syrus, Arabs, Ethiops, Gothicus interpretes, ipsamque retinuit Erasmus in editione N. T. A. MDLVIII, apud Rovillium. Et sic legisse Tertullianum putaverat Millius. Ast ubi ad Prolegomena tandem descendit, in diversam omnino sententiam abiit (N. 4, 18) . Verba ejus damus, utpote quae ad criterium hujusce loci non parum faciant. Sequentia, inquit, ὡς καὶ Ἠλίας ἐποίησε, quae 0037C sententiam Jacobi et Joannis tam insigniter illustrant, ad marginem libri a studioso quodam adscripta fuisse commentarii loco, indeque transiisse in corpus contextus, res ipsa clamat. Quis enim sanus tam insignia deleverit? Imo, quod sententiae apostolorum lucis haud parum affunderent, arrepta haud dubito in textum. Caeterum a Tertulliano lecta fuisse haec quod nos olim in notis nostris affirmavimus, non ita liquidum. Illud magis verosimile est, exemplum Eliae, ab ipso lib. IV adv. Marcionem, 25; aliisque notatum ad hunc locum, occasionem dedisse huic interpolationi.

Profecto haud satis liquidum itane in apographo Lucae legerit Tertullianus, an ipsemet Eliae exemplum addiderit. Verba ejus sunt: Repraesentat Creator ignium plagam, Helia postulante, in illo Pseudopropheta. 0037D Agnosce judicis severitatem. E contra Christi lenitatem increpantis eamdem animadversionem destinantes discipulos super illum viculum Samaritarum. Certe, cum ad laudatam Lucae pericopen respiceret lib. de Patientia 3, Eliae non meminit. Verba ejus damus a Millio non observata: Non peccatores (inquit Tertullianus de Christo loquens), non Publicanos aspernatus est. Non illi saltem civitati, quae eum recipere noluerat, iratus est; cum etiam discipuli tam contumelioso oppido coelestes ignes repraesentari voluissent.

Caeterum verba illa a quodam codicis sui margini adscripta, ut asserit Millius, inde in contextum transiisse: tum ab aliis etiam, uti prius Tertullianus, ad locum illum Lucae notata occasionem dedisse huic 0038A interpolationi, mera, et quidem in re facti haud semper felix, conjectura est. Illud enim, quod ad secernenda ab adjectitiis genuina, in criticis judiciis plurimum valet; nempe si ratio nulla amovendi aliquid a veterum scriptis, probabilis vero addendi fuisse videatur, non raro fallere potest. Sunt plura ab oscitantibus librariis praeterita alia dictantium oculos, alia aures excipientium fallere solebant, cujusmodi rei exempla non pauca in mss. ipsis N. T. legentibus occurrunt, uti est insigne illud Joan. V, 4, quod paulo ante observabamus. Propterea incertum omnino est deleta ne fuerint verba illa, an praetermissa in antigraphis, in quibus desunt.

Obstat etiam conjectura Millii inter criticas animadversiones illa: magis nempe suspectam esse 0038B lectionem, quae a paucis codicibus, quam quae a plurimis exhibeatur. Difficile enim est creditu tot exemplaria, non uno loco, ac tempore cum abantiquariis ad publicum usum, tum a privatorum pluribus sibi ipsis parata, e corrupto quopiam singula prodiisse quod e contra paucis accidere facillime poterat; tum Syrum, Arabem, Aethiopem, Gothicum interpolatis, hic loci, omnes antigraphis usos. Adde Graeca ferme omnia, fatente Millio, sic legere, quibus tamen ab adnotatis a Tertulliano, aliisve, seu a Latinis exemplaribus verba illa irrepsisse, pauci sibi persuadeant. Rarus enim, cum Latinae linguae, tum Afri illius, aliorumque e nostris scriptorum usus apud Orientales tunc temporis fuit. Rarior Vulgati interpretis, aut verius nullus, quo minime indigebant.

0038C Ast, quod me magis inducit ut credam, ita antiquitus lectum, est facti ipsius raritas, ac magnitudo. Ignem scilicet de coelo in contumeliosum oppidum precari apostolos velle, exemplo nullo praeeunte. Ac propterea vero simillimum est, Eliae illud, utpote insigne adeo, atque inter Judaeos notorium Christo adduxisse, ut eamdem, quae olim prophetae data, potestatem ipsismet faceret.

Quod supra dicebamus, plura ab exscriptoribus hac illhac praetermitti potuisse, monuit me loci alterius Lucae VI, 26, ubi Vulgata cum Graecis ferme omnibus: Secundum haec enim faciebant pseudoprophetis patres eorum, exemplar nostrum, faciebant et prophetis. Et sic codices aliqui ante Hieronymum, teste 0038D Millio. Et sic legebat Tertullianus (Lib. IV adv. Marc.) , observante eodem. Verba ejus sunt: Vae cum vobis benedixerint homines: secundum haec faciebant et prophetis patres illorum. Aeque Creator benedictionis et laudis humane sectatores incusat per Esaiam. Populus meus, qui vos beatos dicunt, seducunt vos, et vias pedum vestrorum disturbant (Esai, III, 12) . Legenda, quae ad hunc locum adducit Millius; tum Erasmi judicium, qui putabat diversitatem hanc ab eruditulo quodam in codices primitus irrepsisse. Ego non dubito, quidquid peccatum sit librario deberi, qui cum praecedenti commate 23, eadem omnino verba legisset, aut hic loci retinenda censuit, sicque primas syllabas in pseudoprophetis praeteriit; aut, fallentibus 0039A oculis, comma illud pro altero iterum legit. Certe ad laudatum Esaiae locum respexisse videtur Salvator noster. Et quod olim pseudoprophetae illi, qui videre falsa, et divinare populo mendacium dicebantur, ita etiam non defuturos, qui, ad contumaces Judaeorum animos obfirmandos, bona et fausta iis oggerere non desinerent; quos propterea pseudoprophetis assimilavit. Et sane, nisi obstaret consensus omnium hucusque codicum, legendum videretur, Secundum haec enim faciebant pseudoprophetae patribus illorum. Sed hoc ut conjecturam simplicem damus.

Longior sim, si peculiares lectiones alias in codice nostro a Vulgata abeuntes, nonnullas etiam frustra a viris doctis sollicitatas expendere hic pergam, praesertim cum, quae nos adferre possemus, adtulerint 0039B fortasse alii, quorum opera inspicere nobis non licuit. Itaque satius erit ad hujuscemodi exemplaria conversos, unde ea demum lectionum varietas, a quibus, aut quando invehi coepta, quantum equidem et obscuritas temporum, et ingenii vires patiuntur, disquirere.

Certum est, ut antea dicebamus, divina apostolorum monumenta, ut quaeque prodibant, Ecclesias illas, quibus primo innotuerant, in codices suos retulisse; tum earum apographa propioribus, hasque invicem aliis communicasse fidelibus, ut praesto esse possent: ea profecto cura descripta, quae puritatem nascentis Ecclesiae, atque una, scriptorum reverentiam, dignitatemque decebat: viris, ut credi par est, ad munus illud delectis, quorum de fide ac diligentia 0039C ambigi minime posset; et sic prioribus saeculis in illarum sacrariis castissime habita, fortasse etiam apud privatos, qui plus sapere, quam oporteret, nondum didicissent.

Et sane non solum haud proclive, sed neque tutum tunc erat, quidquam, quod ab archetypis differret, in apographa intrudere: illis adhuc apud principes Ecclesias manentibus, ad quas provocare liceret. Quod fecisse videtur Tertullianus (De praescrip. Haeret. XXXVI) , et quidem conserta cum haereticis manu; qui si fefellisset, aut credulum eum ridere, aut mendacem traducere poterant. Ait enim: Age jam, qui voles curiositatem melius exercere in negotio salutis tuae, percurre Ecclesias apostolicas, apud quas 0039D ipsae adhuc cathedrae apostolorum suis locis praesident, apud quas ipsae Authenticae litterae eorum recitantur, sonantes vocem, et repraesentantes faciem uniuscujusque. Proxima est tibi Achaia? habes Corinthum. Si non longe es a Macedonia, habes Philippos, habes Thessalonicam. Si potes in Asiam tendere, habes Ephesum. Si autem Italiae adjaces, Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Non me latet quae fuerint apud Rigaltium (Notis ab h. l.) . Litterae istae authenticae, ad quas provocat Tertullianus, lingua scilicet eadem, qua fuerant ab apostolis conscriptae.

Simonius, Rigaltium secutus, (II. C. N. T. Parte I. IV) , ideo, inquit, cum ad authentica exemplaria provocaret, non alia intellexisse, quam Graece scripta, 0040A quia in Africana Ecclesia soli codices Latini Evangeliorum legebantur.

Cur ita senserit Rigaltius fateor me non adsequi. Nisi si forte haud fieri potuisse arbitrabatur, ut archetypa apostolorum ad Tertulliani usque tempora superessent. Ut quid enim Afer iste ad illas dumtaxat Ecclesias provocasset, ad quas Apostolum scripsisse compertum est? An non et apud alias apographa Epistolarum Pauli authentica, si Graece scripta?

Simonius, ut in plerisque locis historiae illius, nec satis memor, et parum sibi ipsi constans cum apprime fidenter dixisset (II C. Parte I, I) , primis illis Ecclesiae temporibus difficile fuisse veros apostolorum, aut discipulorum libros ab iis secernere, 0040B quos haeretici fictis eorum nominibus inscribebant, deficientibus archivis, ad quae provocare fideles possent, non multo postea intervallo subjungit. Si quando sectarius aliquis ficta Evangelia opposuisset, falsi convictum a Patribus, ad vera illa provocantibus, quae in Ecclesiis apostolicis, perinde ac si in archivis, servabantur. Ils l'ont convaincu de la fausseté des actes, qu'il produisait pour les VÉRITABLES, qui se conservaient dans les Eglises apostoliques, et qui tenaient lieu d'archives. Quid itaque aliae non apostolicae ubi opus esset? Tum quod in Africae, Italiae, Galliarum, aliisque Occidentis Ecclesiis in Latinam linguam translata Evangelia legerentur, num propterea vera, atque authentica esse desierant? Quamvis non de Evangeliis, sed de Paulinis Epistolis 0040C loquatur inibi Tertullianus.

Itaque superessent etiamnum illius aevo autographa Apostoli in memoratis Ecclesiis, necne, profecto sine idoneis monumentis, in re facti, ut hoc est, nemo statuat prudens. Attamen quod servari potuerint, nihil vetat. Imo quod servata, longe est verosimilius. Si enim tot ectypa, cur non archetypa, unde manaverant? in quibus et maximum Ecclesiarum decus, ad quas datae Epistolae illae, quae se ab Apostolo fundatas merito gloriabantur; et praesto semper auctoritas contra novatores, si quid in apographis dolose addere, omittere, pervertere niterentur. Ac propterea, non quia Graece scriptae in peculiaribus illis Ecclesiis, nam aeque in tot aliis, sed quod ἵδιόχειραι ipsae Pauli Epistolae superstites 0040D essent, ad has provocaverit Tertullianus.

Ad Evangelia quod spectat, quamvis Simonius, loco supralaudato, servata in Ecclesiis apostolicis eorum archetypa sensisse videatur, nemo tamen, quod sciam, praecise ad illorum aliquod provocavit, praeter Petrum Alexandrinum in fragmento de Paschate, de quo postea.

Verum, utcumque ex hoc ipso quod primigenia Novi Foederis monumenta in apostolicis Ecclesiis servarentur, difficile fuerit in eorum apographis aliquid immutare; nihil tamen adeo efficax ad custodiendam illorum integritatem tunc temporis fuit, ut cura ipsa, et reverentia sacrorum codicum, cum fidelium simplicitate conjuncta. Et ita, quamvis nonnulli 0041A in suis exemplaribus audere aliquid potuerint, in ecclesiasticis tamen id fieri potuisse, difficillimum puto. Aut enim privatim a sacris duntaxat ministris, aut publice a lectoribus, et quidem praesentibus fere semper episcopis legebantur.

Si quid tamen conjicere licet, non primo, sed altero fortasse saeculo, incertum praesumptione, an credulitate, paucorum scholiis tentari coepta cum Graecorum, tum Latinorum codicum facies. Mox aucta in dies et litteris, et divitiis Ecclesia, libertas major gliscere coepit. Eruditis Graecorum ingeniis apostolicae in scribendo simplicitatis, Latinorum vero illius, qua primi interpretes, ad populi captum ἰδιωτεύοντες, usi in transferendo fuerant, male pertaesis. Adhuc tamen, ni fallor, intra privatorum cancellos 0041B coacta licentia, intactisque Ecclesiasticis exemplaribus. Donec, ruentibus in pejus, teste Eusebio (H. E. VIII, 1) , cum populi, tum antistitum moribus, Deo sic permittente, ingratae vineae suae horribilis illa persecutorum tempestas incubuit (A. C. 303) .

Tunc prima, et quidem luctuosior sacrorum codicum clades fuit, jussis ubique magistratibus, non solum Ecclesias diruere, sed prae caeteris divinos libros ab episcopis ipsis, eorumque ministris acerrime quaesitos in plateis publice urere. Quot proinde in ruinis, antea caelati, perierint; quot vi ac tormentis extorti, quot a servis, ab ancillis, a transfugis delati, quoti demum metu a fidelibus, imo a praesidibus Ecclesiarum, eorumque ministris miserrime proditi, unde traditorum nomen usurpari coeptum, quicumque 0041C tristissimam illam Ecclesiae faciem in Historiis temporum viderit, is secum reputet. Inde factum, dirutis Ecclesiis, earumque exemplaribus aut combustis aut aliter consumptis, cessante demum persecutione, ut privatorum apographa, quorum pleraque aut latere facilius, aut ferri alio potuerant, in priorum subsidium adhibita interim a notariis ecclesiasticis fuerint; tum a librariis ut fidelium pietati satis fieret. Et ita a primaeva illa codicum puritate deflexum, Scholiis subinde, librariorum praesertim aut ignorantia, ut novitatis impulsu quae, perinde ac caeteris mercibus, pretium libris augere solet, in textum adscitis.

Ad ea itaque tempora referendum censeo statum illum Latinorum exemplarium, in quibus multa fuisse 0041D a vitiosis interpretibus male reddita, a praesumptoribus imperitis emendata perversius, a librariis dormitantibus vel addita, vel mutata, mixta demum omnia in Evangeliorum serie querebatur postea Hieronymus (Ep. ad Dam.) , tot poene fuisse asserens exemplaria quot codices. Inde orta opinio illa de pluribus N. T. Latinis versionibus; quam promovit in majus Augustini locus alter (De Doct. Christ. l. II) , ubi ait, qui Scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterant, numerari posse, Latinos autem interpretes nullo modo. Ut enim cuique, primis fidei temporibus, in manus venerat codex Graecus, et aliquantulum facultatis sibi utriusque linguae habere videbatur, ausum fuisse interpretari. Verum, nisi latius 0042A sumenda sint beati Scriptoris verba, haud ita proclive est creditu primis illis fidei temporibus tot privatos interpretes passim fuisse, longe vero difficilius, si de Veteris Instrumenti versionibus loqui voluerit, quod de Novi etiam Testamenti interpretibus dicendum puto, cum, qui ad fidei sacramentum tunc vocabantur, indocti ut plurimum, ac populus essent. Ac propterea non de primo saeculo, ac sequenti, sed de iis temporibus intelligendum existimo laudatum viri sanctissimi locum, quae supra tetigimus. Et sic etiam latius sumendos interpretes illos, non quasi versiones integras cuderent, sed veluti scholiastas, qui locorum aliquot, ut sibi ipsis videbantur, emendatores, aut illustratores essent. Non raro etiam Graecae linguae imperiti; ut propterea male intellecta 0042B pejus redderent. Cujus rei liquidum exemplum dabit locus argentei codicis, ubi privatus ille cum Latino apographo, exemplaris Graeci collationem instituens, verba illa Lucae II, 4, ἐξ οἴκου καὶ τῆς Πατριας Δαβὶδ, reddidit, de domo et Patria David.

Sed quae magis me movent ut credam, plures illas Latinas versiones nihil aliud fuisse, quam privatorum, ut diximus, hac, illhac in codicibus suis additamenta, duo praesertim sunt. Unum, jam primis illis fidei temporibus sacrorum monumentorum, ut quaeque, ab apostolorum, aut discipulorum manibus exiverant, adornatam a Romanae Ecclesiae interpretibus versionem Italiae, ac proinde vicinae Africae, aliisque occidentis Ecclesiis praesto fuisse, unde fidelium pietati consuleretur. Alterum antigrapha e vetustioribus, 0042C quae ante Hieronymum, atque Augustinum ferebantur, expressa; in quibus additamenta illa quidem, sed fundus, atque ἰδιωτισμὸς supralaudatae versionis manifestissime apparent.

Dixi interpretes. Nam, quod ad te olim perscripsi, haud unum, eumdemque fuisse, cum ratio temporum si a primo, Matthaei, ad novissimum, Joannis, Evangelium, qui effluxerant anni putentur; tum maxime evincit styli diversitas, ut observat Millius (Proleg. I, ad Edit. Ev. Matth.) ; e qua non satis attente Marzianaeus, non secus atque e dissimili sectionum, et capitulorum in codicibus facie, plures Latinas versiones asseruit. Tum est vero similius, in Ecclesia caeterarum omnium principe non unum dumtaxat interpretem floruisse, sed plures; ut, si 0042D quis illorum, cui transferendi munus incumberet, aut temporibus exclusus, aut aegritudine praepeditus, aut demum morte praeventus vacuam provinciam reliquisset, praesto esset alter, qui eamdem curaret. Nam, quod Valtonus asseruit (Proleg. X, § 1) , Latinam nempe Ecclesiam sine Latina versione stare non potuisse, ita evidens esse arbitror, ut nihil magis. Qua enim lingua in synaxibus sacrorum Librorum lectio ad populum fieret, nisi ea, quae populi esset? Ac propterea, quod praeeunte Grotio, putavit Millius (Adnot in Marc.) , linguam scilicet Graecam Romae tunc temporis, atque Italiae familiarem fuisse, somnium mihi est. En illius verba, quibus laudatam Valtoni opinionem eversum ivit.

0043A Nempe haud notarunt, inquit (Proleg. n. 377) , per annos, a fundatione istius Ecclesiae, ad constitutionem usque canonis N. T. fere quinquaginta, nequidem cogitatum fuisse de scriptis evangelistarum et apostolorum in unum colligendis; multo minus de transferendis illis in alias linguas; tum vero nascenti huic Ecclesiae neutiquam opus fuisse Latina versione. Fidelibus nimirum, qui jam Romae agebant, advenis Judaeis, Aegyptiis, aliis lingua Graeca familiariter nota erat, ac plane vernacula. Quod idem et de provincialibus, aliarumque quarumdam orbis partium Christianis dicendum. Notum illud poetae:

Nunc totus graias habet orbis Athenas. (Juven., Sat. XV.)

Sed et Hieronymus de Orientalibus etiam sui aevi: 0043B «Sermone graeco omnis loquitur Oriens.»

Scis quid de constitutione illa Canonis senserim; quam, nullo teste, serius quam par erat, distulisse Millium non dubito. Nunc, quod e re nostra est, quis unquam credat, ex solis dumtaxat Judaeis, Aegyptiis, aliisque Orientalibus nascentem Romae Ecclesiam constitisse? Quid ibi Petrum, quid Paulum biennio illo, quo libera in custodia mansit, egisse putemus, nisi ut omnibus, qui ad audiendum convenissent, Evangelicae doctrinae lumen affunderent; sive Graecis, sive Barbaris, quibus se debitorem Apostolus fatebatur? Adde discipulos, neque eos tantum, sed e Gentibus recens ad fidem conversos, ubicumque se offerret occasio, eamdem, apostolorum exemplo, in familiaribus, contubernalibus, notis serere satagentes. 0043C Quoti propterea, non ex solo Oriente, in amplissimo illo Nationum gurgite coelestium charismatum participes facti? At Satyricus diffusas per Orbem Graecas litteras scripsit. Esto: poetica licet ὑπερβολῇ. Addi quin etiam poterat locus alter (Satyra VI) , ubi putidulas quasdam pro nativis anima et vita, ψυχὴν ac ζοὴν effutientes irridet: Graecanicos inde earum concubitus salse comminiscens. Et erant profecto Romae grammatici plures, qui Graecas litteras docerent. Erant et in opulentis privatorum domibus, quorum multi Graece sciebant. Demus hoc ipsum Italiae urbibus, demus Galliae, Britanniae: si placet, etiam Africae demus. Quid tum? Ut nos Latinam, sic illos Graecam linguam, non domestico usu, sed a praeceptoribus discere oportebat: cujus rei exempla 0043D non pauca ab antiquitate praesto essent, si opus foret. An idem propterea de caeteris omnibus dicendum? Quid ingens illa in urbe, in agris, per Italiam servorum colluvies? Quid propolae, institores, lanii, fabri, fullones, sutores (ridiculus sim, si tot artes operasque ad censum vocare velim), uno verbo, quid tanta viliorum capitum multitudo Romae, in coloniis, in municipiis, ubique; tum et honestorum hominum, quibus arcta res domi esset? Num et hi dieculas in ludo triverant, graece loqui ut addiscerent? Et tamen ex iis ut plurimum primis illis fidei temporibus constabat Ecclesia, infirma mundi eligente Deo ut sapientiam saeculi confunderet. Hinc merito apostolos τὴν γλῶτταν ἰδιωτεύοντας dixit Eusebius 0044A (H. E. III, 24) ; et qui Magistri sui praecepta eloquentiae ornamentis exponere οὔτε ἤδεσαν, οὔτε ἐνεχείρουν. Qui enim in persuasibilibus humanae sapientiae verbis praedicare Christum, et hunc crucifixum nescirent, quibus pigmentis id facere aggrederentur? Et sic expediebat, inquit Erasmus (Edit. V, N. T, ap. Froben. et Episcopium) , apostolos eo sermone uti, qui latissime patebat; et a litteratis pariter ac illiteratis intelligebatur. Quod postea de primaevis interpretibus affirmat, idem scilicet de istorum oratione, ac de sermone apostolico valere; quum sermo Romanus adhuc esset promiscuae multitudini communis. Ac propterea multa illos in transferendo tribuisse vulgo idiotarum, quibus ea tum scribebantur.

Quod vero pro coronide ex Hieronymo attulit 0044B Millius, e tanta adnotationum messe, quam a scriptoribus ecclesiasticis summa diligentia collegerat, in aestu illo rerum alio spectanti extra aream excidisse manifestum est. Nihil enim Orientis cum Occidente instituta inibi comparatio ad hocce argumentum facere poterat. Neque obstant quae postmodum adjecit; non statim a suscepta fide Christi, sed post annorum complurium intervallum deliberatum de translationibus Bibliorum, aut saltem librorum aliquot N. T. in usum publicum conficiendis. Italicam vero, cum apud Italos, et auspiciis, ut omnino credibile putat, Ecclesiae Romanae prodierit, vix esse ut edita censeatur ante tempora Pii papae; quod is esset tum Latinorum primus; et res Ecclesiae diutius paulo, per annos scilicet quindecim administrasset. 0044C Nam caeteri pontifices, inquit, eousque fere Graeci fuerant. Haec enim omnia duo praesertim infirmant: unum, quod ipsemet asserebat, haud opus fuisse latina versione, graeca Lingua jam Romae ac provincialibus familiari, nisi si forte hanc Pii temporibus evanuisse arbitrabatur: quod tamen experientia ipsa refellit. Linguae enim populorum omnes longo usu firmantur, neque aut emori illas, nisi everso penitus rerum statu, aut paulatim obsolescere, nisi exterarum Gentium alluvione contingit: quorum neutrum, florente, ut erat, imperio, accidisse compertum est. Alterum, pontifices ad Pium usque ferme Graecos, tum hunc Latinorum primum fuisse. Exciderant nempe viro eruditissimo primus post Petrum Linus, post hunc fortasse etiam Cletus, 0044D certe tertius Clemens Latini. Et quidem Linum duodecim annis res Ecclesiae administrasse a veteribus discimus. Cur itaque non sub hoc potius, quam post tam laxum temporis spatium adornata sub Pio sacrorum N. T. librorum translatio fuerit? An deerant principi omnium Ecclesiae, in frequentissimo gentium e provinciis imperii ad Urbem appulsu, eorum, simul ac prodierant, apographa, ut ne verti commodum possent? An fortasse non opus, aucto in dies credentium numero, ut verterentur? Neutrum profecto, ni fallor. Quae omnia dicta sint argumenti hujus gratia; in quod olim egregia Millii Prolegomena observantes cum incidissemus, dubia primum aliqua cartis inlevimus; nunc vero e re nata 0045A eadem retractantes latius paulo diduximus. Et quidem, cum ex antiquitate monumentum supersit nullum, unde translationis illius tempus eruere possimus, conjecturis, ut ipsemet fecerat, tentantes iter, si qui forte aditus ad veritatem daretur. Recte, an secus, apud aequos rerum aestimatores judicium esto.

Itaque ad institutum redeuntes, dicebamus ex allatis Hieronymi atque Augustini verbis firmatam apud multos opinionem illam de pluribus in Latina Ecclesia versionibus; quamvis postea petitis aliunde subsidiis fulta se latius diffuderit. E lectione scilicet Patrum, quae plerisque, etiam doctissimis imposuit. Cum enim viderent sacri Textus pericopas diversimode ab illis efferri; saepe etiam easdem ab eodem 0045B aliter, atque aliter adductas, diversis propterea translationibus usos arbitrabantur. Varias quidem, inquit Huetius (De Claris Interp.) , ac plane diversas inter se editiones secutos Tertullianum, Cyprianum, Ambrosium, Latinosque Patres deprehendetis, si rem explorare tanti vobis est. Verum ut repentino illae ortu enatae fuerant, ita post vitam non diuturnam subito occasu evanuerunt. In quo tamen Virum amplissimum, quae prima se menti objecerat, rerum species fefellit.

Pamelius peculiari versione sua usum Tertullianum asseruit (In Vita Tertull., ad. An. Chr. 197) , frequentibus illius graecismis, ut arbitror, motus; tum quod vetusti interpretis locos ad Graecum fontem exigere alicubi soleat; ut manifeste Matthaei V, 3, et Joannis I, 1, quo tamen scriptore, sicuti nemo alius tam locuples 0045C in adducendis e vetere Novoque Instrumento divinis auctoritatibus, ita nemo liber magis; et qui ex amplo memoriae penu saepe eas repetens, aliter easdem, atque aliter efferat; aliquando etiam, unius scriptoris verbis pro alterius acceptis, quod in laudato Matthaei constat. Cum enim notum sit, Marcionem, rejectis aliis, solo Lucae Evangelio, et quidem nec integro usum; ac propterea ex hoc ipso convenire eum vellet Tertullianus: Venio nunc, inquit, ad ordinarias sententias ejus, per quas proprietatem doctrinae suae inducit ad edictum (ut ita dixerim) Christi. Beati mendici (sic enim exigit interpretatio vocabuli, quod in graeco est) quoniam illorum est regnum coelorum; in quo tamen et Tertullianum memoria, et Pamelium Tertullianus fefellit. Ait enim in notis ad hunc locum, 0045D Graece est Lucae πτωχοὶ, quod proprie mendicos significat. Ast non sunt ea Lucae, sed Matthaei; in quo aeque, ac in illo idem profecto commatis initium μακάριοι οἱ πτωχοὶ, verum non eadem quae sequuntur. Et tamen πτωχοὺς illos, quos inibi Mendicos verti vult, Egenos alibi appellat, ut observavit Pamelius ipse, adducto loco ex lib. de Idololatria XII, cui addere alterum poterat ex laudato adversus Marcionem, ubi et mendicos, et pauperes Egenorum nomine comprehendit. Et plures adducere possemus, si res posceret. Quae vero affert e Commentario in Epist. ad Romanos, olim Ambrosio tributo, ambigua omnino sunt; neque assertam Tertulliani versionem statuere ullo modo possunt.

0046A Locus alter, quem ad Graecam originem exigere videtur, est divinus ille ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, quae vetus interpres, In principio erat Verbum. Tertullianus vero (Adv. Praxeam, c. 20) , Et in primis ipsa statim praefatio Joannis evangelizatoris demonstrat, quod retro fuerit, qui caro fieri habebat: «In principio erat sermo, et sermo erat apud Deum, et Deus erat sermo. »

Sermonis vocabulum, quod Latinorum primus Afer iste in hoc Commate usurpare voluit, quomodo ad fontem exigat, innuunt duo prae caeteris loci, quorum primus in Apologetico sic se habet (cap. 21) : Jam ediximus, inquit, Deum universitatem hanc Verbo, et ratione, et virtute molitum. Apud vestros quoque sapientes Λόγον, id est Sermonem, atque Rationis constat artificem videri universitatis.

0046B Alter est adversus Praxeam (cap. 5) ; eo etiam insignior, quod vir aetate nostra celeberrimus, ad firmanda, quae de sensu voculae illius Λόγος apud Evangelistam commentus est, adhibuerit. Ante omnia enim Deus erat solus, ipse sibi et mundus, et locus, et omnia. Solus autem, quia nihil aliud extrinsecus praeter illum. Caeterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam habebat in semetipso, Rationem suam scilicet. Rationalis etiam Deus, et Ratio in ipso prius, et ita ab ipso omnia. Quae Ratio sensus ipsius est. Hanc Graeci Λόγον dicunt, quo vocabulo etiam Sermonem appellamus. Ideoque jam in usu est nostrorum, per simplicitatem interpretationis, Sermonem dicere apud Deum fuisse. Cum magis Rationem competat antiquiorem haberi, quia non sermonalis a principio, sed Rationalis 0046C Deus etiam ante principium, et quia ipse quoque Sermo Ratione Consistens priorem eam, ut substantiam ostendit.

Hunc ipsum, quem et Virtutem, et Rationem, et Spiritum dixit, Sapientiam alibi appellat (Adv. Hermog., cap. 18) : Si vero Sophia eadem Dei Sermo est, et sensu Sophia; et sine quo factum est nihil, sicut et dispositum sine Sophia; quae omnia vocabula jam collegerat in Apologetico (cap. 23) , asserens Christum e coelis venturum cum totius mundi motu, cum horrore orbis, cum planctu omnium, sed non Christianorum, ut Dei Virtutem, et Dei Spiritum, et Sermonem, et Sapientiam, et Rationem, et Dei Filium.

Num vero constans sibi Novator iste vocabulorum 0046D (ut merito illum vocat Pamelius) cum, seposita primaevi interpretis versione, qua caeteroqui utebatur, Λόγον Sermonem potius, quam Verbum vertere maluit? Audi illum aliter pro veritate efferentem (De Praescript. Haeret., cap. 13) : Regula est autem fidei, ut jam hinc, quid defendamus, profiteamur, illa scilicet, qua creditur unum omnino Deum esse; nec alium praeter Mundi conditorem, Filium ejus appellatum; qui universa de nihilo produxerit per Verbum suum primo omnium demissum. Id Verbum, filium ejus appellamus.

Eamdem vocem usurpat semel et iterum lib. de Carne Christi (cap. 12, 18) , Verbum frequenter appellans. Tunc haereticos suorum temporum antiqua Versione 0047A utentes inducit ibidem, dicens, quoniam (inquiunt), Verbum Caro factum est.

Sed nullibi tam exerte vim voculae Λόγος expressit, quam laudato cap. 21 Apologetici, ubi de Judaeis loquens: Quem igitur, inquit, solummodo hominem praesumpserant de humilitate, sequebatur uti magum aestimarent de potestate, cum ille daemonia verbo de hominibus excuteret, caecos reluminaret, paralyticos restringeret, mortuos denique verbo redderet vitae, elementa ipsa famularet, compescens procellas, et freta ingrediens; ostendens sese Λόγον Dei, id est Verbum illud primordiale primogenitum, virtute, et Ratione comitatum, et spiritu fultum.

Ex his, quae fusius data opera attulimus, satis liquet, non inter translatores, qui versionem integram 0047B cuderint, sed inter scholiastas illos referendum Tertullianum, quos supra dicebamus vetusti interpretis locos hac illac sollicitasse. Et quidem compendio nullo, nisi novitatis, quam in rebus istis saepe inutilem, non raro etiam periculosam exitus comprobavit. Adde etiam haud satis commode Sermonem usurpasse. Jam enim non Verbum Dei, sed Verba essent intelligenda: ac propterea, cum in adducto loco adversus Praxeam apud suos in usu fuisse ait, per simplicitatem interpretationis Sermonem dicere, recte Clericus, quamvis fine alio, per imperitiam adjecit.

In eodem censu, Latinorum alter, praesultore suo nihilo constantior, nihilo etiam castigatior Lactantius fuit, Dei filium nunc Verbum, modo Sermonem appellans 0047C (De Vera Sapientia IV, 8, 9) . Cum enim dixisset, Sermonem esse spiritum cum voce aliquid significante prolatum; in hoc tamen angelicos spiritus, et divinum illum Sermonem differre ait, quod scilicet spiritus naribus, ore sermo procedat: angelos propterea ex Deo tacitos spiritus exiisse (bene, quod non ex naribus Dei dixerit) quia non ad doctrinam Dei tradendam, sed ad ministerium creabantur. Illum vero cum voce ac sono ex Dei ore processisse, quia voce ejus ad populum fuerat usurus. Clauditque mirabile hoc ratiocinium, inquiens. «Merito igitur Sermo et Verbum Dei dicitur.»

Vocalem hunc Sermonem, sicuti alia, quae postea afferemus, hauserat e Tertulliano; cujus insignem 0047D profecto locum habemus adversus Praxeam (cap. 7) : Ut primum, ait, Deus voluit ea, quae cum Sophiae Ratione, et Sermone disposuerat intra se, in substantias, et species suas edere, ipsum primum protulit sermonem, habentem in se individuas suas Rationem et Sophiam, ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata, atque disposita; imo et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim eis deerat, ut coram quoque in suis speciebus, atque substantiis cognoscerentur, et tenerentur. Tunc igitur etiam ipse Sermo speciem, et ornatum suum sumit, Sonum, et Vocem, cum dicit Deus, Fiat lux. Haec Est Nativitas Perfecta Sermonis, dum ex Deo procedit, conditus a Deo primum ad cogitatum in nomine Sophiae, «Dominus condidit me initium viarum.» 0048A deinde generatus ad effectum, «Cum pararet coelos aderam illi simul.»

Nimbata sunt haec, ut pleraque alia hujusce scriptoris, quae adhuc lucem expectant: duae scilicet nativitates illae Sermonis, conditi primum ad cogitatum, dein generati ad effectum. Sed facile ex iis, quae praestruxit, tum ex subsequentibus castigare eadem, atque ad purum recolligere possumus.

Antequam ad alia Lactantii pergam, est observatu dignum, quod scripsit Hilarius (Lib. X de Trin., pag. 334 edit. Veron.) , haereticorum aliquos volentes Unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus Verbum, non substantivum Deum, esse, sed Sermonem vocis emissae, ut, quod loquentibus est suum verbum, hoc sit Patri Deo Filius; atque ex his 0048B subrepentes, non Deum Verbum hominem so ex partu Virginis efficientem extitisse, sed, ut in prophetis spiritus prophetiae, ita in Jesu Verbum Dei fuisse dicentes. Num ex vocali Tertulliani ac Lactantii Sermone, suum illum vocis emissae effinxerant novatores isti? quis divinet?

Sed ad Lactantium ut redeam, dixi non magis hunc quam Tertullianum sibi constare. Promiscue enim vocibus Verbum et Sermo usus, ubi integrum Joannis locum adducere voluit: Joannes quoque, ait, ita tradidit: «In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. At statim, quasi aqua ista e rivo, non ex fonte hausta minus saperet, semetipsum, atque una interpretem corrigens, subjungit: Sed melius Graeci Λόγον dicunt, quam nos Sermonem. 0048C Λόγος enim et Sermonem significat, et Rationem, quia ille est vox, et sapientia Dei.

Veteribus hisce scholiastis accensendus est Joannes Clericus, qui utrumque, in additamentis suis ad Novum Henrici Hammondi Testamentum (Edit. altera Francofurt 1714. pag. 391) , secutus, non Verbum, aut Sermonem, sed Rationem vertere maluit: Initio erat Ratio, eaque Ratio erat apud Deum, et Deus erat ea Ratio.

Cur ita senserit vir profecto eruditus, sed audax, et sibi ipsi quamsaepissime nimis indulgens, aperuit ipsemet epistola altera ad lectorem, praefixa Animadversionibus suis in XVIII prima commata Evangelii Joannis; ubi tamen fatetur, non defuisse, qui aegre ferrent, Rationem a se verti, non Sermonem, aut 0048D Verbum.

Qui fuerint isti, et an vetustissimam Latinae Ecclesiae versionem, scriptis suis propugnaverint, ingenue fateor me nescire. Si quid propterea ad hocce argumentum attulero, quod prius ipsi vulgaverint, honori mihi vertam eadem cum doctis sensisse. Sin aliter, quaecumque ea demum sint, mea erunt.

Asserit itaque Clericus ambiguam per se esse vocem Λόγος, et tam Rationem verti posse, quam Verbum; statimque addit: Si posterior significatio in Occidente obtinuit, ob veteris interpretis Latini imperitiam, aut si mavis inoviam linguae Latinae, Graeci Patres passim ostendunt, cum hac de re agunt, se Rationem non minus, quam Verbum intellexisse.

0049A Si vera haec sunt, ut certe verissima, Λόγον aeque Verbum significare, ac Rationem, et hanc non minus, quam illud Graecos Patres intellexisse, quae fuit causa ut vetustum interpretem sollicitaret? An illius imperitia (quam vocem Clerico excidisse non dubito)? Haud equidem; rectissime enim vertit, si ejusdemmet calculo verti ita poterat. An inopia linguae Latinae? Nempe mysterium fuerint Christianis illorum temporum inaccessum voces Ratio et Sapientia ab ethnicis scriptoribus in divinis passim adhibitae, ut propterea inopia pressus, nihil aliud praeter Verbum afferre potuerit.

Pergit deinde inquiens: Ipsi Latini, qui expenderunt vocem Graecam, fatentur potius Rationem esse intelligendam, quam quod Latine dicitur Verbum; cum 0049B non λόγον προφορικὸν, verbum prolatum, sed ἐνδιάθετον insitum, seu internum, non externum se intellexisse dixerunt: Nam quid est Verbum internum, praeter Rationem, seu Ratiocinationem. Praeterea universa Ecclesia Christiana, Graeca et Latina, λόγον miscet cum σοφίῇ, quae eadem est cum Ratione, sed diversissima a Verbo prolato. Igitur, quamvis a consuetudine Latinorum nonnihil recesserim, ad sonum quod attinet, a reipsa nequaquam abii.

Quinam fuerint Latini isti, qui expenderunt Graecam vocem Λόγος, facile est conjicere ex adductis e Tertulliano, atque Lactantio auctoritatibus. Quamvis mirum videri possit, exertum hujusce locum, quem nos protulimus. Clericum praeteriisse, cum alios ejusdem scriptoris ex libb. de Ira Dei et Divin. Instit. 0049C adduxerit. Nisi si forte, quod Verbum προφορικὸν ex ore Dei cum voce, ac sono procedentem minus attente descripserat; cum tamen prius a Deo mente conceptum, adeoque ἐνδιάθετον dixisset. Caeterum, quod non verbum prolatum, sive, quod Haereticis ab Hilario memoratis est loquentibus suum Verbum, hoc sit Patri Deo filius, sed insitum, ingenitum Deo Verbum ejus unigenitum, et sapientiam Patris, semper intellexisse et Graecam et Latinam Ecclesiam quis unquam dubitavit? At quid sit Verbum internum quaerit Clericus. Recte quod, cum Rationem esse dixerit, semetipsum e vestigio recolligens, seu ratiocinationem adjecit. Sicuti enim interna hominis ratiocinatio est humanae mentis verbum, ita (nos miseri divina ista, atque incomprehensibilia nisi humanis 0049D affectibus metiri non possumus), ita inquam coaeterna aeternae Rationi Ratiocinatio est Verbum illud Tertulliano primordiale, primogenitum et Dei Spiritus, et Dei Virtus, et Sapientia, et Dei Filius.

Verum in iis, quae pro coronide epistolae illius attulit Clericus, (parcat mihi memoria hominis, a quo nonnulla didicisse me fateor) majorem profecto, non dicam humanitatem, aut verecundiam, sed modestiam desideres. Pergit enim dicens: Si quis objiciat, voce Ratio qualitatem potius quam rem signari, ostendat vocem Verbum aptiorem esse ad significandam substantiam, et spondeo me, quaecunque dixi, palam revocaturum; aut si incommoda voce uti sibi licere censeat, ob Latinorum, Eorumque Indoctorum consuetudinem; 0050A patiatur me non incommodiorem usurpare, ob doctissimorum Patrum Graecorum perpetuum usum. Sinat interea me illico significare voce Ratio, quod ipse rogatus quid sibi Verbum velit, cogitur tandem vocare internum Sermonem, hoc est, Ratiocinationem. Audiat denique Tertullianum, qui ita adversus Praxeam cap. 5, adducto subinde loco, quem nos supra retulimus.

Ludit nos Clericus, cum Rationem et Verbum nudas voces expendendas obtrudit, quae plura citra substantiam significare possunt. Divina sunt hocce in loco, quibus de agimus. Divina scilicet Ratio, et e Ratione Verbum; si ἐν ἀρχῇ jam aeternum, jam substantia e substantia cum Tertulliano (Adv. Praxeam, cap. 7) , et substantivum cum Hilario, et consubstantiale cum Ecclesia.

0050B An vero incommoda voce usus fuerit interpres, cum λόγον, non Rationem, sed Verbum transtulit, judicent eruditi. Aeque Rationem ac Verbum verti potuisse, tum hoc non minus quam illam intellexisse Graecos Patres fassus est Clericus; ac propterea se nonnihil a Latinorum consuetudine, ad sonum quod adtinet, non vero a re ipsa abiisse.

Quod postea Latinos hucusque omnes, qui, interpretem secuti, Dei Verbum, non Rationem dixere, indoctos traducit, non ita scripturum fuisse puto, si, subsidente aestu, et semetipsum, et una tot veterum, recentiorumque doctissimos attentius inspexisset. Hoc solummodo dicam; quod omnibus in hac vita degentibus familiare est, idem Clerico accidisse, ut saepe humani aliquid pateretur. At Graeci Patres 0050C voce λόγος semper sunt usi. Mirum sane, qua igitur alia, nisi Graeca, Verbum exprimerent? Sed parum fuerat Clerico e commate illo Verbum extrudere, nisi et sensum evangelistae sollicitasset. Itaque ad illa sua, Initio erat Ratio, postquam dixisset, verba ἐν ἀρχῇ non esse referenda ad argumentum illius libri, quod est Evangelium. Omnes Grammaticae rationes, inquit, suadent proxime sequentium verborum potestatem, et seriem spectari potius oportere. Hic vero sequitur λόγος, et omnia ab eo facta, et mundum ab eo factum ait evangelista, quae ostendunt agi de omnium rerum Initio, seu de creatione Mundi. Hujus ratiocinii fundum commodaverat illi Grotius (Ad Joan. I, 1) , cujus verba sunt: Ἐν ἀρχῇ, desumptum ex Graeco Geneseos. Deinde post plura, quae erudite 0050D adtulit, Noto autem Scripturae loco verbum inde sumptum ex sententia illius loci intelligendum est. Mosis loci sententia haec est: cum primum creavit Deus coelum, et terram, terra erat, etc. Ergo ἐν ἀρχῇ, est, cum primum rerum universitas coepit creari.

Divinat Grotius cum verba ἐν ἀρχᾳ e Genesi desumpta idoneo teste nullo pronuntiat: quasi, volens Evangelista aeternam Verbi generationem ostendere, alienis ad hoc verbis indigeret. Quid enim proclivius, si in principio existens dicere volebat, quam ἐν ἀρχῇ ὄντα illud asserere? Quod vero, non de mundi creatione, sed de generatione Verbi agat inibi Joannes, ita evidens est, ut mirum videri possit virum caetera doctum hocce in loco extra oleas 0051A vagari. Neque enim satis fuit divino Scriptori dicere, in principio Verbum fuisse; et apud Deum, et cum Deo Deum. Sed rursus inculcat: Hoc erat in principio apud Deum, quod pariter repetit Epist. I, I, Ὁ ἦν ἀπ᾽ ἀρχῆς. Ac propterea, quod dicere pergit, omnia per ipsum facta, et sine ipso nihil eorum factum, quae sunt, a prima illa, quam assertam voluit, veritate, quasi a fonte rivus, emanat. Sed nemo melius παράδοξον istud Grotii, quam Grotius ipse emendavit. Cum enim plura, exquisita, ut saepe assolet, eruditione adnotasset ad prima illa, Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, concludit tandem: Rejicitur hic a Joanne Gnosticorum figmentum, qui ἐκ τῆς προαρχῆς post multa saecula natum νοῦν aiebant. Deinde ex νοῦ natum μονογενῆ, et ab eo λόγον. Vim veritatis illius sensit pariter 0051B in commate sequenti οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεὸν. Repetit hoc, inquiens, quia Deum jam vocavit; hoc volens ita Deum esse intelligendum, ut et illud maneat, fuisse eum apud Deum. Id est ut non fuerit ὁ λόγος omne id quod est Deus. Hypostaseon distinctionem Origenes, et post eum alii vocavere.

Si haec expendisset Clericus, grammaticae leges, quas vel invitas ad locum istum pertraxit, praeteriisset. Sed illi statutum erat, evangelistam ad Philonis aliorumque Platonicorum verba respicientem inducere. An felicibus auspiciis, legentes videant. Hoc unum addam, in versione illa sua obscuram omnino Clericum, dubiamque reddidisse Hypostaseon distinctionem. Et fortasse hoc sentiens, cum Rationem, ut Verbum explicare vellet, Ratiocinationis vocabulo 0051C expressit. Immo in Animadversionum suarum altera hoc ipsum adducto Platonis loco e Timaeo confirmat; ubi philosophus ille Λόγον appellat τοῦ Θεοῦ λογισμὸν; quod idem est, (ut jam diximus) ac Verbum divinae mentis, per essentiam equidem Ratio, at per hypostasin Verbum.

Satius itaque fuerat Clericum, cum Latinis omnibus vetustum interpretem sequi, quam evangelistae locum, sensu ipso aliter exigente, sic vertere.

Sed jam sepositis scholiastis hisce, quorum neque exactior opera in reddendis divini Scriptoris verbis, neque commodior evasit, ad multiplicem illam interpretum seriem rediens, quos Huetius in ecclesiasticis scriptoribus invenisse sibi videbatur, non verebor affirmare, aliter illum sensurum fuisse, 0051D si argumentum hoc maturius pertractasset. Ego sane cum argentei codicis nostri collationem cum Tertulliano, ac Cypriano instituissem; quod inter Latinos scriptores ad ea Ecclesiae tempora propius accederent, quibus puriora veterum interpretum exemplaria esse debuerant, locis omnibus, quos illi ex Evangeliis adduxerant, mature perpensis, fundum mihi aliquem parasse putabam, unde lectiones dicti codicis illorum auctoritate firmare possem. Ast ubi aliquando dies diei illuxit, falsum me, et fundum nullum certum labore illo mihimet comparasse tandem cognovi. Ita easdem pericopas (uti observatum est) haud iisdem verbis, et nunc pluribus, modo paucioribus, efferunt; ut propterea non unum, alterumve 0052A exemplar, sed plura prae manibus habuisse dicendum sit, unde totidem variantes desumerent. Sed nihil certius, quam sacrorum Librorum, Novi praesertim Foederis locos plerumque e memoriae penu, aliquando etiam tumultuario, ut res ipsa, aut tempus ferrent, Ecclesiae Patres adtulisse. Nisi si forte ad assertum aliquod probandum praecisa sacri Textus auctoritate opus foret. Tunc enim exacte, ac per partes efferebant; quod in laudatis aliquibus Tertulliani locis observabamus.

At Latina antigrapha, etiam vetustiora, in pluribus differunt. Esto. Num Graeca ab hisce varietatibus libera? Haud equidem. Neque aliter esse potuit; si, Clemente Alexandrino teste, ut observat Millius (Proleg., n. 287) , jam non defuerant τὰ τῶν Εὐαγγελίων 0052B μετατιθέντες. Quod licentius multo a pluribus factum scribit Origenes Homil. VIII in Matth. (cujus locum nobis commodavit Erasmus laudata praefatione ad Edit. v. N. T.). Verba illius sunt: Multam enim differentiam inter exemplaria invenimus, sive per negligentiam scribentium, sive ex temeritate quorumdam, sive propter eos, qui negligunt emendare Scripturas, vel propter eos, qui, quod ipsis videtur, in emendatioribus vel adjiciunt, vel subducunt. Hinc nihil mirum, si, in re alicujus momenti variantibus inter se exemplaribus, ad ἀδιόρθωτα Graeci ipsi provocare solebant; ea scilicet, quae in male feriatos emendatores non incidissent. Ad haec tamen, fallente memoria, non advertit animum Erasmus ipse, quando in eadem praefatione suspicari se ait, si quid mutatum est in Graecorum 0052C libris, id a Latinis exemplaribus fuisse profectum, posteaquam Romana Ecclesia coepit absorbere Graeciam. Qua suspicione nihil profecto levius. Sicuti infirmius nihil iis, quae de antiqua versione ibidem commentus est, inquiens: Sed hanc recepit Ecclesia Romana. Ne id quidem simpliciter verum est. Observet, qui volet, quid legat ecclesia Romana; comperiet multa dissonare. Haec Videtur Fuisse Gallorum, quae, quum jam taederet infinitae varietatis, locum obtinuit.

Et verum equidem est, in tot exemplaribus N. T. quae post inventam typographiam prodiere, differre invicem plurima. Sed qua de causa, ipsemet, qui pluries edidit, scire poterat. Nempe ex diversitate codicum, ad quorum fidem exigebantur. Horum vero 0052D diversitas, non ex interpretum varietate, sed ex illis, quos Origenes, et post hunc Hieronymus memoriae prodidere.

Quod autem ait, videri versionem, de qua agimus, fuisse Gallorum; quos praedes de possessione ista conventus Erasmus daturus fuisset non video. Felicitati Galliarum monumenta antiquitatis debemus plurima, haec inter, etiam N. T. apographa, quae Hieronymi aetatem antevertunt; plura debituri, nisi, post primam illam cladem, tot alia, quae servari potuerant, tristior altera occupasset. Quae tamen illic supersunt, easdem vices, ac Italica, passa sunt, variantibus scilicet obnoxia. Caeterum ex eodem fonte omnia, nempe Romanae Ecclesiae primigenia illa versione, 0053A quae ex imperii ac religionis sede in Occidentis provincias se late diffuderat.

Cur inter se differant, ex parte diximus. Diversitatem hanc ad statuendas tot alias versiones haud satis esse, non sine veritatis specie conjecimus. Differunt inter se Graeca profundae antiquitatis. Versiones ex hoc plures in Orientali Ecclesia factas sanus nemo affirmaverit. Si primorum interpretum ectypon aliquod purum intactumque se sisteret, collatis invicem, quae supersunt, veritatem hanc facilius adsequeremur. Sed post infelicitatem illorum temporum, cujus mentionem fecimus, nova clades ectypa puriora intervertit. D. Hieronymo videlicet, urgente Damaso, N. T. librorum instituta correctio. Hanc etenim statim, ac vulgari coepit, cum viri 0053B summi toto orbe Christiano celeberrimum nomen, ac proinde expectatio ingens, tum operis magnitudo, et, quae fuit semper humanis ingeniis illex, gratia novitatis, commendare primum, deinde non privatis solum, sed Ecclesiis ipsis ut in pretio esset efficere. Quid inde evenerit, facile est divinare. Conferri coeptum cum vetustis exemplaribus recens opus. Et alii quidem avide arripere, efferre laudibus, sequi. Alii vero, antiqui moris tenaces, mirari hominem qui quod eo usque lectum ab omnibus fuerat revocare ad incudem primus ac refingere vellet. Nonnulli etiam contra niti, spernere, auctori ipsi obtrectare. Neque enim defuere Hieronymo obtrectatores: nec deerunt unquam praeclaris ingeniis, quae urunt splendore suo, praegravantque artes infra se positas. 0053C Pars vero maxima, Ecclesiarum praesertim, medium inter utrosque tenens iter (quod est equidem in rebus agendis saepe utile, saepe tamen periculosum, et fallax), neque editionem integram amplecti, neque prorsus rejicere; sed quae aut purius, aut melius, aut demum plenius adtulisse videbatur, loco motis primorum interpretum verbis, in codices referre. Hinc factum ut, quid nova, quid vetus editio ferrent, secernere difficile post non multum temporis fuerit; nunc vero etiam desperatum omnino sit. Ita, dum vetustis novitatem, obsoletis nitorem, omnibus gratiam dare se putant, recens illud vinum, ac fervens, utres veteres, in quos refuderant, pessum dedit; calentibus ubique librariorum scholis ut nova exemplaria quaerentibus praesto esse possent. Et 0053D septimo jam saeculo passim in occidente obtinuerant; sepositis vetustioribus, ac subinde neglectis, quae postea serior aetas, ut plerasque alias veterum monumentorum reliquias, indoctissimis librariis ad repagula, fasciolas, indusia compingendorum codicum paranda deservire vidit. Hic finis Italicae versionis, hic exitus fuit; non Hieronymi culpa, sed temporum: ut parcamus ingeniis, quae nec satis provida, et, quam par esset, faciliora, novas merces, quibus suum profecto constaret pretium, sed cum avitis minime comparandas, his ipsis antetulere. Quod dixerim, Hieronymi egregium caetera opus cum Romanae Ecclesiae interpretum antigraphis haud comparari posse, nemo, ut puto, inficias iverit. Illi enim 0054A autographa aliquot Novi Foederis monumenta, alia vero ex autographis ipsi ectypa summa fide descripta prae oculis habebant dum verterent. Ast Hieronymus, dum fontes quaerit, ex eorum rivulis, et quidem incertum an omni ex parte puris, post trecentos, et amplius annos inde manantibus adtingere est coactus; quod ita Latinam versionem corrigere se posse securius arbitraretur.

An pari securitate idipsum praestare poterat adhibitis Occidentalium codicibus? Immo majori, ut visum est Millio (Proleg. n. 854, et seqq.) . Si enim veritas fuerat quaerenda de pluribus, cur non ad hos potius quam ad Graecos se convertit, qui nihilo secius ac Latini, seu praesumptorum licentia, ac temeritate, sive librariorum atque operarum incuria parum 0054B castigati, et perperam correcti prodierant? Quod enim de Latinis dicebat Hieronymus, tot ferme exemplaria fuisse quot codices, aucta videlicet in majus, ut non raro assolet, summa, hoc de iis intelligendum non dubito, qui vulgo ferebantur. Nam secus de vetustioribus dicendum, qui in scriniis Ecclesiarum superesse adhuc poterant; ex quibus diligenter, ait Millius, invicem collatis restitui, et ad primaevam integritatem revocari potuisset Italica versio. Sed jam caetera illius verba ut lectu digna, neque nos integra huc adferre, neque eos, qui praeclarum opus non legerint, expendisse pigebit. Pergit itaque inquiens:

Verbo dicam, libri qui hac aetate ferebantur, 0054C etiam praestantissimi, quique interpolati erant et mixti, ne Origeniani quidem, caeterique probatiores, ad quorum fidem ex occasione provocat Hieronymus, ab assumentis aliisque vitiis vacabant. Soli puri, et immaculati erant, qui ex autographis apostolorum manabant: proximi illis, licet, haud ita puri, quos aliquanto post constitutionem Canonis N. T. describi contigerat. Et ex eorum aliquo expressa erat versio Italica. Adeo ut, ad ipsam emendandam ex Graeco, consulendi forent codices, si qui extarent, similes illis, ad quorum textum fuerat composita. Quod autem hos una cum aliis istorum temporum interpolarint magis magisque librarii ante saeculum Hieronymi, frustra ex temporum posteriorum Graecis institui ejus in integrum restitutionem. Cum enim a lectione, quam 0054D referebat haec versio, abierint haud raro libri recentiores, certe quo propius in ea recensenda ad hos acceditur, eo magis Italicam a primigenia sua scriptura reddes alienam; nec reformabis ipsam, sed potius transformabis in novam nescio quam, a genuina vetere Italica penitus discrepantem. Sensit certe jam in limine operis Hieronymus grandem, Latinisque auribus minime ferendam, quae ex accuratiori ad codices suos recensione contigisset, textus Latini mutationem; reique magnitudine, et periculo deterritus, tempestive retulit pedem, et in alias, easque haud parum saniores abiit rationes. Nempe emendata a se Evangelia, ne multum a lectionis Latinae consuetudine discreparent, ita calamo temperasse se, ait, ut his tantum, quae sensum videbantur 0055A mutare, correctis, reliqua manere pateretur, ut fuerant.

Judicium hoc Millii quamvis in omnibus probare non possim (scis enim quid de constitutione illa Canonis senserim), in iis tamen, quae de emendanda ad Latinos codices antiqua versione disseruit, et rectum, et luculentissimum puto. Verum, ad quos, inquies, si, Augustino, ac Hieronymo testibus, adeo erant interpolati omnes, ac mixti? Non reponam hic quae ad argumentum istud adtulimus. Idipsum questus jam fuerat Origenes: et tamen non deerant praecedentium saeculorum exemplaria, ad quae sua ipsemet exegit. Idem de Latinis dicendum. Non quae passim ab omnibus terebantur, sed ea erant quaerenda quae a privatorum licentia secreta, pura magis, et fontibus 0055B propiora esse debuerant. Hoc vero haud difficile futurum erat beato Scriptori, si triennio illo, quo Romae substitit, antiquos principis Ecclesiae codices, aliosque per Italiam e tenebris erutos inspicere voluisset. Incredibile enim omnino est, in earum secretariis exemplar nullum e vetustioribus superfuisse. Servata fuerant ad Origenis usque aetatem superiorum temporum Graeca: cur non apud nostros Latina? An minor fortasse nostratibus sacrorum Voluminum cura, quam Graecis? non puto. At perierant in tot Ecclesiae calamitatibus archetypa ipsa, quae majore profecto cura custodiri par fuerat: quanto itaque magis ectypa primi alteriusve saeculi? eoque amplius, quod trita jam atque obsoleta proclive erat recentium venustate vilescere, ac parvipendi.

0055C Periisse autographa apostolorum monumenta jam ante Hieronymum, aut ubi delitescerent, ignotum fuisse, id evincere videtur, quod nemo inter ecclesiasticos scriptores ut adhuc superstitum meminerit: nemo etiam ad illa provocaverit: excepto Tertulliano, quem saeculi tertii initiis, adversus Marcionem cum scriberet, ad Pauli Epistolas, quasi in Ecclesiis ipsis, ad quas datae fuerant, extantes respexisse observabamus. Scientiane facti, an fama tenus, seu quod ita crederet, incertum. Cum aliunde haud improbabile sit earum aliquas, si minus omnes, superfuisse. Nondum enim in divinas Scripturas a persecutoribus acriter, ut postea, saevitum.

De Evangeliis memoria nulla, nisi incertis rumoribus fulta, ubi ea divini Scriptores reliquissent: 0055D Joannis si demas, quod Ephesi scriptum, in illa etiam Ecclesia servatum fuisse non dubium est. Quousque tamen, quis divinet?

Quamvis enim Casaubonus Petri Alexandrini fragmentum de Paschate ab Andrea Termario mercatore Graeco nactus (In Ann. Baron. Exerc. XVI, 12) , velut insigne quoddam celeberrimi illius Ecclesiae episcopi ac martyris opus suspexerit, atque ita IV saeculo autographum evangelistae Ephesi superstes putaverit; attamen virum eruditissimum fefellit auctoris nomen, reliquis haud satis expensis: scilicet a Petro (Vita. Joan. Art. 8) quodam VI aut VII saeculo conscriptum, ut observat Tillemontius. Nisi forte psendepigraphum usurpantibus sive scriptore ipso, 0056A seu mangonibus librariis clarissimum Petri Alexandrini nomen, ut splendor merci, ac pretium accederet.

Auctor tamen Chronici Alexandrini et servatum Ephesi VII saeculo, et a fidelibus in veneratione habitum prodidit; quod profecto mirum, seu fama, sive tot illustrium Graecorum consuetudine nescisse Hieronymum. Nihil enim minus IV quam VII saeculis notum fuerit. Praeterea, Adulterae historiam in vetustis plerisque cum Graecis, tum Latinis codicibus omissam, aut obelis notatam, quam facile et ipsi, et aliis fuisset ad archetypi fidem exigere? Cum tamen e tot scriptoribus ante, et post illum id fecerit nemo.

Quidquid de hac re sit, etiamsi periissent archetypa, 0056B non esset cur miraremur. Pauca erant, tum apud paucos. Quo autem pretiosiora, eo etiam in tot Ecclesiarum aerumnis huc illuc fortasse translata: seu, ut laterent securius, in penitioribus locis absconsa, mox fato functis, aut alio migrantibus, qui caelaverant, memoriae hominum subtracta, situ tandem aevoque absumi oportebat. De ectypis illorum diversa penitus ratio. Plurima erant, et apud plurimos. Ubi coetus fidelium, ibi divinae Scripturae: in ecclesiis, in domibus privatorum, in urbe, in agris. Praeterea non idem ubique persecutionis aestus, qui absumeret: neque in Italia ut in Africa, atque Oriente tam fervens. Multo minus in Galliis, ubi Christiana res sub mitissimis principibus Constantio, ac Constantino pacatior. Ab his locis petenda erant primaeva exemplaria: 0056C non defutura profecto, si sedulo quaererentur. Cujus rei argumentum satis evidens sunt codices vetustissimi, qui adhuc perstant: quos inter Argenteus noster, aliique, quorum aetas nongentos et amplius annos enumerat. Unde conjicere certo possumus, facilius multo fuisse ut primi ac secundi saeculi apographa, summa fide (ut ferebat Ecclesiarum tunc temporis cura) a notariis descripta, quarto exeunte superessent. Et ita horum subsidio non ea tantummodo quam librariorum oscitantia et privatorum libertas corruperant, primigenia Novi Foederis translatio, sed corrigi etiam poterant Graeca illius aetatis, quae nihilo secius ac Latina a fontibus abierant. Adde locum jam nullum tot obtrectatoribus relictum iri, qui emendationis novitatem ferre non poterant, objectis 0056D scilicet in faciem, quae illorum socordia eousque neglecta jacuerant, castigatioribus interpretum ectypis, ad quorum fidem opus suum Hieronymus exegisset.

Sed vir maximus rebus hisce aut non adtentis, aut posthabitis, publicorum etiam codicum facie permotus, quod paria in omnibus omnia esse arbitraretur, ac propterea tutius ratus ad originem reverti, Graeca, quae illi praesto erant, adhibere maluit. Quo compendio, e laudata ad Damasum epistola intelligi potest. Videlicet correctis, quae sensum mutasse videbantur, caetera non adtigit. Neque aliter accidere illi poterat. Difficillimum enim, ne dicam impossibile erat, institutis ab eo rationibus, antiquae versionis 0057A statum ad purum redigere. Non solum quia Graeca ipsa, quibus utebatur, longo tot annorum intervallo a fontibus distracta, sordium aliquid, ut putabat Millius, contraxerant: sed etiam quia non syntaxis eadem, non simplicitas, non, quos delicatuli praesumptores extruserant, idiotismi priorum temporum restitui poterant, nisi latinis, quae propiora interpretum saeculo essent, consultis.

Verum, si, quae Hieronymo erat vitae ratio, exacte perpendimus, fatebimur provinciam hanc nec commodam illi, neque expeditam tunc temporis contigisse. Erat Damaso ab ecclesiasticis epistolis: iisque et frequentibus, et gravissimarum serie rerum implicitis. Erant cum pluribus nunc coram, modo per litteras implenda humanitatis officia. Distentus praeterea 0057B familiaribus perpetibus studiis, a quibus divelli minime poterat: tum Damaso ipso, aliisque identidem petentibus, ut Veteris Testamenti locos aut obscuros illustrare, aut explanare difficiles vellet. Accedebat institutio multorum, quos spectata morum integritas, humanarum rerum contemptus, paupertatis amor, abstinentia, humilitas, castimonia, tum, quae caeteris illius virtutibus affundere quodammodo, et ab iis vicissim decus mutuari videbatur, scientia rerum divinarum adtraxerant. Et quidem horum in censu e principibus familiis nobilissimae virgines, nuptae, viduae: qui omnes, pulcherrimo charitatis exemplo, consiliis ab ipso, exhortationibus, praeceptis, et coram, et scripto ad perfectiorem christianae vitae statum efformabantur.

0057C Clauserat demum curarum agmen liberrimae semper urbis, in qua aiebat Augustus oportere liberas linguas esse, dicacitas, ac licentia: Hieronymo corruptos illius mores, ac invicem redarguentem inolita jam vitia hominem non ferentibus. Et praecesserat dudum, quae, ut proceras arbores ingentes umbrae, sic aut fortunae benignitate, aut splendore virtutum insignes viros sequi solet, invidia: quae in livorem postea, atque odium erupit. Hinc coitiones, et dicteria in ipsum, et probra clam, palam: nec vulgo tantum, sed urgentibus strenue opus symmystis, quos pudor magis ac silentium decuisset, si sapere potuissent: quosque propterea beatus scriptor immortalibus ingenii sui monumentis commendatos voluit, ut profecto meruerant, posteritati.

0057D In illo itaque rerum curarumque aestu jactatus, avocatusque animus qui posset longum opus, minutum, ingratum etiam adgredi, ac perficere? Sed nec jam integrum illi erat moras nectere in tanta, et Damasi, qui opus injunxerat, et complurium expectatione, qui uberrimi ingenii fructus vix quaesitos decerpere solebant. Tum quod maxime et emendatoris, et emendationis intererat, ut verbis sensus, hisque invicem constaret veritas, ratus adhibitis a se mediis, perinde ac aliis, praestari facile posse: distractum propterea per tot exemplarium ambages iter, in quo sistere identidem, et praerupta viarum munire oportebat, per compendia Graecorum codicum, pari equidem legentium utilitate, licet haud pari apud omnes 0058A laude celerius absolvit. Et utinam ne mature nimis: immo, quod dicebamus, ut Latinis e penitiori antiquitate manantibus apographis id ab illo praestitutum. Quantum Italicae versioni lucis ac fidei, quantum eruditionis expectari poterat, si obsoletos interpretum modos, ac genium illustrare voluisset?

Num vero desperata omnino jam sit primigeniae versionis in integrum restitutio, clamat res ipsa: subtractis longo aevo subsidiis illis, quorum ope praestari id quondam potuisse non dubitavimus exemplaribus scilicet, quae propiora archetypis essent. At supersunt etiamnum e vetustioribus non pauca, quorum aetas mille, et amplius annos enumerat. Esto: quamvis ego, non quo saeculo exarata, sed e quorum temporum antigraphis descripta fuerint, 0058B observandum prae caeteris putem. Ast haec eadem quo magis a fontibus remota, eo etiam, plus, minusve, aut a librariis male habita, aut scholiastarum licentiam passa. Quid igitur? Compendiumne ex iis nullum, nisi fortasse pretium illud, quod hujuscemodi monumentis conciliare antiquitas solet? Immo longe praestantius. Si enim egregie locatam ab eruditis operam ducimus, qua profanos scriptores, seu injuria temporum, sive antiquariorum negligentia pluribus in locis mancos, luxatosque, ope mss. codicum ad pristinum statum revocare nituntur; quanto laudabilius insumptam putabimus eam, qua sacrorum N. T. librorum princeps Italica versio, adhibitis, quae etiamnum vigent, apographis, si minus ex integro, at saltem magna ex parte ad nativam 0058C simplicitatem, puritatemque revocari commodum potest? An non id ipsum a viris illis doctissimis praestitum, qui, ut Vulgata nostra quantum equidem fieri poterat purior ederetur, curas omnes, atque industriam contulere? Nihil profecto aliud. Vetustioribus enim, quae inveniri potuerant, antigraphis, atque una Ss. Patrum locis diligentissime inspectis; tum cum Graecis melioris notae exemplaribus comparatione facta, quod olim in primorum saeculorum Ecclesiis lectum fuisse videbatur, hoc summa fide exhibere conati sunt. Fatente propterea Millio (Proleg. n. 379) , in hac ipsa haud exiguam genuinae Italicae partem superesse. Neque dubitabat, quin, eisdem mediis adhibitis, olim expectari aliquid amplius posset. Indicatis enim codicibus aliquot, qui in Britannia 0058D Galliisque servantur, tum Vulgata ipsa, hujuscemodi quidem monumentorum, inquit, accurate inter se, et cum textu Graeco commissorum adminiculo revocari etiamnum posse videtur maxima ex parte Itala haec qualem eam dedere primi Interpretes. Asserens subinde, hoc se labore adsecutum, quae in plerisque N. T. locis fuerint ipsius Italae genuina; et quibus Graecis Latina ista responderint. Quid postea dicturus si, quae tu monumenta in lucem hanc publicam efferes, tum quae fortasse adhuc inexplorata delitescunt, aut penes ignavos harumce antiquitatum dominos inter librorum quisquilias miserrime jacent inspicere potuisset? Ego profecto indicium istud scriptoris inclyti, atque in rebus hisce infinitae lectionis, 0059A amplector ita, ut ne minimum quidem dubitem, quin viri docti, si adornandam hanc spartam studia sua conferre aliquando velint, recte illum sensisse experti fateantur. Quamvis fortasse non deerunt, qui inutiles jam nostris hisce temporibus, curas istas fore arbitrentur: quum scilicet N. T. versionem Ecclesiae omnes, tum privati, in Vulgata prae oculis habeant. Ignari nempe hanc ipsam non dissimili cura elaboratam: ac propterea relictum in tam ampla messe aliquem spicilegio locum; neque ab hoc exclusa sequentium aetatum ingenia, quo minus, si qua fortasse in vetustis codicibus inveniant, unde pulcherrimum opus illustrare alicubi possint, inventa eadem publici juris faciant. Paucis. Si acriter expensis, atque invicem attente collatis monumentis 0059B omnibus, quae et jam nota, et nunc primum e tenebris eruta prodibunt, mox e singulis delectu mature habito, N. T. editio institueretur, non dubito, quin Italica nostra nativis distincta coloribus dignosci facillime posset: haud equidem eadem omnino puritate, atque castimonia praedita, qua olim incessit, quis enim hoc speret? attamen si, quos longo saeculorum decursu contraxit, naevos, maculasque, judicium criticum detergat, non deformem, non luridam, sed aetate ipsa venerabilem, neque indignam primaevis illis, e quibus manavit, fontibus, haberemus. Interea nos, mi Blanchine, quamvis serior votis aetas ad hocce convivium adduxerit, laetemur vel hoc ipso, quod neque asymboli accessimus, nec vacui revertemur. Adtulimus enim rarissimas dapes; eoque etiam 0059C pretiosiores, quo perituras aliquando, aeternas nunc, et ad ultimos usque nepotes, cum litteris ipsis, ut superesse possint, effecimus. Laudabili praeterea, ni fallor, exemplo felicibus trans Alpes ingeniis, in idipsum ut niti velint: depromptis ex opulento amplissimo penu tot ferculis aliis, unde splendidius multo, atque ornatissimum epulum paretur posteritati. Quid vero nos e convivio redeuntes compendii maneat, dicam libere. Pulcherrimum honestis animis praemium, cum optima voluntate, conscientia recte facti. Hoc nostrum est. Favor, et gratia apud aequos harumce rerum aestimatores, ut quisque illorum senserit, sunto. Vale plurimum.

Pontivici V Nonas Septembres anno Domini 1739.

 

 

0059D