Prolegomena .

1061D 1. Vetustissimos esse Dialogorum libros qui Zacchaei nomen praeferunt, ex antiquitate mss. codicum, immo ex ipsa librorum lectione constat. Certam porro auctoris aetatem praefigere operosum adeo ac difficile nobis visum est, ut post accuratam 1062D diligentemque discussionem, post consultos a nobis viros doctissimos, nihil exploratum hactenus occurrerit. Enimvero tam studiose et quasi composito nomen suum dissimulasse videtur auctor iste, ut fictitia tantum nomina Zacchaei et Apollonii affixerit 1063A Dialogis suis: et profiteatur licet se ex superiorum Patrum monumentis suam hausisse doctrinam, unius tamen nec nomen apponit, nec scripti genus indicat. Proinde nonnullas dumtaxat conjecturas hic tibi, lector erudite, exhibere cogimur.

2. Professio Zacchaei nostri non perinde obscura ac ejus aetas: nam cum teste Cassiano , monastici ritus non nisi ab expertis tradi queant; ex his quae scribit toto fere libro tertio colligitur, eum in monastice meruisse: quod et ipse alicubi significavit. Hinc aetas illius forsitan definiri possit. Cum etenim sexto circiter saeculo regulam sancti patris Benedicti omnes prope monachi in occidente sint amplexati, si noster Zacchaeus ad haec usque tempora superstes fuisset, eadem lege qua ex sanctis 1063B Patribus fidei dogmata, ex sancti Benedicti regula monasticum institutionem fuisset mutuatus: quod tamen eum non praestitisse, facta collatione liquido comperimus. Sed neque eum ante saeculi quinti initium huic operi manum admovisse, non obscura suadent argumenta. Ante illud aevi non prostabant in Europa ubi ille tum temporis versabatur, illustria numerosaque Patrum volumina ad quae suum Apollonium missitaret velut ad fontes, e quibus totam hanc catechesim hausisset: neque ante illud tempus ea de quibus agit libro secundo contra Arianos, Photinianos aliosque hujusmodi tenebriones, erant ita diserte a patribus Latinis explicata, ut sine taedio refricari non possent: quod ipse habet . Quae sic constituta inducunt animum, ut quinto saeculo 1063C Dialogi natalem ascribamus.

3. Id suadet etiam quod Zacchaeus ipse haereticos solum Manichaeos, Marcionitas, Photinianos, Sabellianos, Patripassianos, Arianos ac Novatianos, qui sua tempestate amplius fremebant vigebantque, perstringat. At de Pelagii ejusque sectatorum haeresi, quae procedente saeculo quinto maximam orbis partem infecit, ne verbum quidem; cum pluribus in locis, libri potissimum II, cap. 11, sese dabat occasio. Observandum hic interim, auctorem nostrum hallucinatum vel amanuensium inscitia subreptum fuisse in descriptione Sabellianae haeresis, quippe, quae Macedonii est, ascribit Sabellio. Accedit, quod omnia signa quibus Antichristi adventum instare auguratur , cum hisce nostris conjecturis 1063D quadrant ex amussi. Illud enim ipsum tempus est, quo ingentia barborarum examina in Africam atque Europam effusa, Galliam, Hispaniam, Italiam ac ipsam imperii arcem Romam devastarunt; dum interim in oriente regia Constantinopolis ac pleraeque civitates Palaestinae horrendo terrae motu quaterentur; fame denique ac peste homines afflictarentur. Vide sis Orosium , Zosimum , Sozomenum , 1064A sanctum Hieronymum , Lucam Tudensem in Chronico et Marcellinum comitem . Favent insuper quae de institutis coenobitarum in urbibus degentium, deque sacra hymnodia fuse narrat . Quippe ante annum 400 pauca admodum, immo forte nulla coenobia in Europaeis urbibus visebantur. Quod vero ad cantum attinet, illum in ecclesiam a beato Ambrosio quinto saeculo appetente invectum non obscure scribit Augustinus . Postremo stylus plerumque turgens ac lacertosus, sententiae saeculi hujusce scriptoribus familiares non semel usurpatae; mathematicorum ac haereseon in quas tunc patres stylum stringebant, perspicua confutatio; supplicationum quibus pluviae arcerentur non praetermittenda commemoratio, aliaque hujuscemodi complura, conjecturas 1064B nostras satis superque confirmare videntur. Hactenus itaque conjecturas, non nostras tantummodo, sed et virorum clarissimorum indigitavimus, nempe: Sebastiani Le Nain D. de Tillemont, Caroli du Fresne D. du Cange, Joannis Baptistae le Cottelier, Rr. Pp. Joannis Garnier S. J. ac Paschasii Quesnel Congregationis Oratorii Domini Jesu presbytorum, et nostri praesertim Francisci Delfau.

4. Erit forsan et emunctioris naris criticus, qui non nihil momenti ad haec argumenta accedere putet ex his quae scribit auctor , aetate sua scilicet dominicae mortis indicia felicis sepulcri exuvias continuisse: quibus exuviis credat significari sindonem illam qua sacrum Christi corpus obvolutum est; quam ineunte quinto saeculo Eudocia Constantinopolim 1064C asportaverat, quamque teste Gualterio (penes quem hujus rei fides sit) anno 439 Theodosius II Vesuntionem summa solemnitate transmisit. Erit praeterea qui conjecturam capiat temporis quo vivebat auctor noster, ex eo quod alicubi y , non quidem cultum omnem, sed incautum, ut ait, obsequium imaginibus imperatorum a populo exhibitum reprehendit. Quippe desinente saeculo quarto vigebat ritus ille, ut pictae aut fictae augustorum imagines solemni pompa circumferrentur, ac publicis vulgi acclamationibus exciperentur. Verum non raro cultus ille in superstionem cedebat ex impotentia vulgi, qui affectibus suis, sicubi adulatio aut laetitiae publicae ostentatio movet, moderari nequit. Hoc etiam locus nonnumquam faciebat. Si quidem non 1064D tantum in profanis, sed in sacris quoque locis exponebantur imagines illae, sicut Eudociae statuta Constantinopoli prope basilicam erecta, quae Joanni Chrysostomo justi zeli simul et invidiae causa fuit. Quo respexisse videtur Zacchaeus, cum infit, sacerdotes ejusmodi consuetudinem incautioris obsequii prohibere. Ut enim patres censuere colendas esse imperatorum imagines, ita semper immoderatum 1065A improbavere cultum qui ad religionem, immo ad superstitionem, accedere videbatur. Quin etiam imperatores quibus pietas cordi erat, non tulere effusam libidinem in colendis iconibus suis. Praeclara est eam in rem lex Theodosii imperatoris, quam huc ascribam ad id loci illustrandum : Si quando nostrae statuae vel imagines eriguntur, seu diebus, ut adsolet, festis, sive communibus, adsit judex sine adorationis ambitioso fastigio, ut ornamentum diei vel loco et nostrae recordationi sui probet accessisse praesentiam. Ludis quoque simulacra proposita tantum in animis concurrentum mentisque secretis nostrum numen et laudes vigere demonstrent: excedens cultura hominum dignitatem superno Numini reservetur. Eodem spiritu animatus Honorius, paternae pietatis imitator, 1065B arguit Arcadium fratrem, quod non solum Constantinopoli Eudociae augustae colenda populo statua exponeretur, sed et per provincias velut fabulosae Cybeles simulacrum circumferretur. Caeterum frustra quis hunc Zacchaei locum detorqueret in venerationem sanctarum imaginum: quandoquidem Ecclesia, quae pium earum cultum praedicat, rejicit immodicum ac superstitiosum, uti Zacchaeus, imperatorum.

5. «At enim conjecturis nostris obstare videtur, quod Zacchaeus nihil de Apollinaristis, Donatistis, Priscillianistis Pelagianisve scribat. Sed hanc objectionem ipse praevertit, contestatus se non omnes istiusmodi pestes suscepisse recensendas: tametsi dici posset saeculo ineunte quinto Pelagii ac Nestorii 1065C dogmata non statim sic exserte proscripta, ut jam tum exstarent illustria volumina e quibus more suo catholicam erueret doctrinam. Quod iterum singularem hominis modestiam arguit, et assertas de illius aetate conjecturas confirmat. Caeterum fortissimus ille religionis athleta non modo priorum temporum, sed etiam aevi nostri haereticos compressit, eosque suis coloribus ad vivum expressisse visus est . Illi namque ipsi, ait, qui traditionem apostolicam relinquentes, magistros perfidiae secuti sunt, nomen religionis mutavere cum sensu. Idem auctor Petrum non solum Ecclesiae fundamentum esse dicit ; verum etiam in ejus personam potestatem omnium convenire sacerdotum, contra quam sentiunt novatores, affirmat. Rursus potestatem absolvendi a peccatis 1065D sacerdotibus a Christo factam, adversus Novatianos eleganter fortiterque vindicat . Apollonius jam Christianae militiae ascriptus, Ecclesiae sacrificium et realem Christi in Eucharistia praesentiam confitetur . Pro obsoletis pecudum atque alitum victimis, 1066A coeleste fidelium munus pura oblatione celebrari commemorat . Liberum arbitrium sartum atque integrum passim propugnat. Sacrarum reliquiarum virtuti illustre testimonium reddit , dum ea quae sanctos fecisse legimus vivos, etiam ante defunctorum cineres fieri testis oculatus affirmat. Monasticen quam Lutherus ut inventum diaboli exagitat, ut Dei Opt. Max. opus singulare commendat . Denique Spiritum sanctum a Patre ac Filio esse tradit , quod me judice idem est, atque a Patre Filioque procedere.

6. «Quamquam, uti nihil ab omni parte beatum, non desunt in hoc auctore aliquot naevi, queis, ut ei auctoritas undequaque constet, benignas, ut par est, interpretationes adhibebit lector eruditus qui 1066B eum volet excusatum. Nos interim cautiones opponimus nonnullas, ne simpliciores alicubi temere offendant. In primis videtur non nihil Pelagianae fuliginis (quae erat illius saeculi labes) contraxisse, quo forsitan effectum est, ut a Pelagianis Nestorianisque qui ex his originem duxere, perstringendis abstinuerit. Incarnationis causa est, inquit , vel servandi humani generis vel reparandi. Et statim hanc reparationem in lege atque exemplo constituere videtur. Praematuras infantum mortes in elementorum inaequalitatem aut in parentum scelera, non in originalem noxam refundit , quo Deum injustum non esse demonstret; subditque cum eis benignius agi, ne ex improbis geniti, similes quandoque efficiantur auctoribus: ubi peccatum originale 1066C in pravo parentum exemplo fere statuit. Nusquam vero gratiae Salvatoris meminit, quem ut meritorum dumtaxat arbitrum habet . Denique totam legis necessitatem in voluntate nostra sitam esse opinatur . Hanc porro labem absterget catholicus lector eadem spongia, qua sanctus Augustinus eam a Patribus Graecis amovit: quod videlicet nondum hujusmodi dogmata ab Ecclesia exserte explicata essent: tametsi nihil est hac excusatione opus, cum ipse et peccatum originale et gratiae Christi necessitatem, quantum satis erat ante pleniorem definitionem, insinuarit. Haec fuit, inquit , assumendi hominem praecipua ratio vel voluntas, ut peccatum ab homine contractum, per hominem tolleretur. Et alibi : Nullum sine lavacro aquae spiritalis 1066D posse salvari. Rursus : Generali exemptus ruina, in spem quam amiseras repararis. Item gratiae Redemptoris eleganter adstipulatur : Deinde : Ille tantum, ait, efficiendi substantiam praestet, qui magna cupere se donante permisit. Denique : Conferre 1067A non abnuat, quae praestitit velle. Ad haec ait justificari per fidem, eo nempe sensu quo beatus Paulus id scripsit de fide quae per charitatem operatur: alioquin etsi habuero omnem fidem, nihil mihi prodest. Praeterea dum ista docet , sufficiat canonicis inhaerere scripturis, non exauctorat traditiones quas inibi astruit, easque ab heterodoxis praetermissas conqueritur. Alibi Angelis poenitentiae tempus indultum existimat, forsan non e Scholae sensu: nisi per tempus illud intelligatur spatium, quod peccatum inter et poenam intercessit.

7. «Cujas fuerit Zacchaeus, inquiris forsitan lector? Nae nobis quid asseramus, ut ingenue fateamur, haud venit in mentem. Quidam rerum antiquarum exploratores curiosi eum vel Gallum vel Italum 1067B autumant. Si tamen conjecturae indulgere liceat, Africanum dicam Zacchaeum ob styli affinitatem cum Africae scriptoribus, qui illo aevo vel paulo ante scriptitabant.

«Superest nunc, ut a me noveris, lector, qua ex bibliotheca suppeditati sint codices mss. unde Zacchaei opus exscribendum curavimus. Cum vv. cc. Carolus du Fresne D. du Cange et Joannes Baptista le Cottelier, uterque eruditissimus, lustrarent inviserentque mss. codices celebris bibliothecae Thuaneae, occurrere bini mss. Zacchaei Christiani et Apolonii philosophi Dialogorum libri tres: volvunt illos et revolvunt, ac tandem discussos utcumque, judicant luce dignos. Expetunt pro me nesciente binos mss. a doctissimo bibliothecario Josepho Quesnel; 1067C qui cum mihi sit amicitia conjunctissimus et compertae humanitatis in omnes, benigne utrumque commodavit. Ad me statim detulerunt viri amicissimi, obtuleruntque thesaurum huc usque absconditum atque invisum, quem volupe admodum suscepi ac pollicitus sum in lucem proferre.

8. «Verum enimvero dum illos codices legere atque examinare sum aggressus, haesi in ipso principio: nempe deerat titulus in posteriori, prae se tamen octingentos annos praeferente: prima pagina prope oblitterata erat; verba totius operis idemtidem inversa, ac syllabae inconcinne divulsae et compositae. In altero autem codice manu paulo antiquiore exarato titulus exstabat quidem, sed characteres visum passim fugiebant, velut et in toto 1067D volumine, utpote pluvia et carie labefactato ac putrefacto: deinde non solum est labefactatus iste codex, sed tam oscitanter et imperite exaratus ab inscio quodam, ut subinde textus ordo pervertatur: puta in libro primo; atque ut in uno eodemque capite promiscue ex libro II multa invexit, ita et in libro II et in III pariter contextus seriem perturbavit, ac sensum immutavit. Cum autem anxius haererem, et nulla in tanto labyrintho sese offerret via qua ex eo emergere valerem; v. c. Dn. Faure doctor 1068A Sorbonicus, rerum antiquarum peritissimus, se in bibliotheca sancti Arnulfi Metensis patrum congregationis sanctorum Vitoni et Hidulphi deprehendisse Zacchaei Dialogos mihi significavit. Ea de re actutum scripsi ad R. P. domnum Petrum Descrochets ejusdem congregationis pereruditum presbyterum ac subpriorem Sancti Arnulfi. Ipse, ut est singulari comitate praeditus, nulla interposita mora benevole codicem eleganter ab anno circa sexcentesimo conscriptum transmisit. At, mirum! codex ille easdem inversiones sive repetitiones ac antiquior Thuaneus continet. Adjumento nihilominus, fateor, mihi fuit permaximo: siquidem ex eo pluribus in locis nodos qui remanserant, resolvi, naevos extersi. Atque ut dicam quod sentio, par est 1068B credere Arnulfinum codicem ex praefato Thuaneae bibliothecae antiquiori transcriptum, jurisque olim fuisse abbatiae sancti Arnulfi Metensis. Suppetias nonnulli ex nostris tulere, non diffitemur, ad conferendum ingenti labore apographum quo in hac usi sumus editione, cum codicibus mss. atque ad elucidandas tenebras quae saepiuscule animum obvolvebant: e nostris etiam D. Gabriel Gerberon et D. Joannes Mabillon praesto fuere.»

9. «Hactenus Acherius, cujus labori haud parum esset detractum, si Altercationem Theophili Christiani et Simonis Judaei, quam R. P. Dn. Edmundus Martene tomo V Anecdotorum edidit, videre potuisset. Cum enim illius Altercationis auctor sit Evagrius qui circa annum 420 scribebat, ut discimus e 1068C Gennadio et e Marcellino comite ad annum 423, quin idem has Consultationes scripserit dubitari vix posse, non immerito arbitratus est vir quem supra nominavi doctissimus.

«Alia sunt quae lectorem moneri operae pretium ducimus. Nam quod ait Acherius, felicis sepulcri exuvias forte intelligi Sindonem illam qua sacrum Christi corpus involutum est, omnino est, ut mihi quidem videtur, improbabile. Satis enim constat, Sindonem illam non ab Eudocia, Arcadii uxore, ineunte saeculo V, sed a Theodosii junioris conjuge Aelia Eudoxia, non ante annum 440 Constantinopolim esse asportatam. Hanc scilicet Hierosolymam urbem adiisse omnes sciunt: illam vero in Palaestina versatam esse qui scripserit, neminem novi. Porro 1068D hae Consultationes prius scriptae erant, quam Eudoxiam duxisset Theodosius junior.

«Quod ab eodem additum est de processione Spiritus a Patre et Filio, minus etiam est accuratum: nam in iis locis quae indicat, hoc est, capp. 2 et 3 libri II, ne una quidem vocula est, quae ad eam quaestionem referri ullatenus possit. Quod si de cap. 19 cogitavit, in quo antea legebatur, Est et Spiritus sanctus a Patre simul ac Filio; id primum lectorem scire volumus, expunctam a nobis vocem 1069A simul, et in ejus locum ex fide optimi codicis restitutam vocem similiter, quae sententiam omnino mutet, ut in notis videre est: deinde quantumvis servetur vocula simul, non liquere Zacchaeum sive Evagrium de processione Spiritus sancti idem sensisse, quod nunc omnes Latini: nam fuisse olim qui Spiritum sanctum esse et Patris et Filii, immo esse et a Patre et a Filio faterentur, nec tamen vellent scribi eumdem a Patre et Filio procedere, constat vel ex Anselmi Havelb. Dialogorum lib. II, cap. 17.

«Superest ut moneamus Acherio, cum has Consultationes ederet, nondum factam fuisse copiam ms. codicis sancti Martialis Lemovicensis, ante annum 1010 jussu Ademari Cabanensis exarati, e quo 1069B deinde varias lectiones excerptas edidit ad calcem tomi XIII Spicilegii. Eas non mediocri nobis adjumento fuisse ad emendandum contextum libenter agnoscimus; sed ita, ut multo plures e codice monasterii Vindocinensis excerptae sint a Dn. Martene, qui eas edi curavit ad calcem tomi V Anecdotorum.» Hactenus Dn. de la Barre.

10. Jam vero ne prorsus ἀσύμβολοι huc accessisse videamur, paucula nonnulla conferre libet. Et primum quidem, ad auctoris aetatem quod attinet, excutienda occurrit Fabricii opinio , qui aliter ac caeteri ea de re sentiendum censuit. Nimirum ejusmodi Zacchaei verbis in medium adductis , Regnis insuper regna confligunt, et insuspicabiles sceptris justarum sedium Augustos depellunt; ipsum haec scribentem 1069C non obscure tangere putat, quae ab Odoacro Herulorum rege gesta sunt anno Christi 470. Eadem alibi repetit . Signasset ille saltem anno 476. Verum hoc misso, non est demum cur ad illius barba rorum ducis tempora confugiamus, quo auctoris verbis veritas constet. Quidni enim respexerit personatus Zacchaeus ad Radagaisi atque in primis Alarici crebras in Italiam irruptiones, quae ineunte saeculo V acciderunt? Tunc enim Occidentale imperium misere divexatum, ipsamque Urbem captam ac diremptam fuisse novimus. Quae quidem vulgo satis comperta, tabulis non indigent quibus comprobentur.

11. Illud praeterea ingerimus, Zacchaei Consultationum libris tribus addidisse nos aliud opusculum, 1069D quod eidem scriptori jure tributum agnoscunt cum caeteris superius relatis Wolfius atque Fabricius . Inscribitur autem: Altercatio inter Theophilum Christianum et Simonem Judaeum. Illud vero edidere Martenius et Durandus vv. cll. , qui de eo erudite sic edisserunt: «Hoc opus sua antiquitate merito venerandum nobis suppeditavit vetus codex ms. monasterii Vindocinensis, in quo tribus Altercationum 1070A seu Consultationum Zacchaei Christiani et Apollonii philosophi libris immediate subjicitur tamquam quartus Altercationum liber; adeo ut ejusdem auctoris fetus esse videatur: qui postquam sub nomine Zacchaei Christiani tribus libris confutavit philosophos, singulari opere aggressus est Judaeos sub nomine Theophili. Et sane id persuadere possunt tres praesertim conjecturae. Primo enim idem in utroque opere titulus: quippe Consultationum Zacchaei Christiani et Appollonii philosophi libri tres, in codice Lemovicensi sancti Martialis et in Vindocinensi Altercationis titulo donantur. Et quidem in Lemovicensi hoc modo: Altercatio Apollonii philosophi cum Zacchaeo Christiano. In Vindocinensi vero ita: Incipiunt capitula libri Altercationum primi. Immo 1070B in aliis etiam codicibus quibus usus est noster Acherius, cum eos Spicilegii tom. X in lucem emisit: nam in libri primi calce haec leguntur: Finit liber altercationis Zacchaei Christiani et Apollonii philosophi. Et in fine libri tertii: Explicit Zacchaei et Apollonii Altercatio.

Secundo eadem in utroque etiam opere scribendi ratio; nimirum ad modum dialogi seu disputationis, in qua gentilis vel Judaeus objectiones et difficultates suas proponit; quas ita explicat ac solvit Christianus, ut tandem persuadeat et vincat.

Tertio stylus pariter ubique idem, nimirum turgens et lacertosus, ut utrasque Altercationes conferenti manifestum esse poterit. Porro cum Consultationum Zacchaei Christiani libros saeculo V saltem 1070C ineunte scriptos fuisse optime probet Acherius in praefatione ad Spicilegii tomum X, quodnam sit de tempore Altercationis Theophili Christiani et Simonis Judaei ferendum judicium, facile advertent eruditi lectores. Certe antiquissimam esse demonstrat vel ipsa Scripturae versio qua auctor usus est, primis Ecclesiae scriptoribus familiaris. Hinc conjicies, quanto ab omnibus habenda sit in pretio.

Haec ubi scripseram, deprehendi apud Gennadium, auctorem hujusce Altercationis esse Evagrium qui circa annum 400 floruit. Sic enim ille : « Evagrius alter scripsit Altercationem Simonis Judaei et Theophili Christiani, quae omnibus nota est. Cui succinit Marcellinus comes his verbis : Evagrius 1070D scripsit Altercationem Judaei Simonis et Theophili Christiani, quae pene omnibus nota est. Quem quidem Evagrium utriusque Altercationis auctorem fuisse mecum conjecerat etiam vir clarissimus Sebastianus de Tillemont. Caeterum quam hic damus, Altercatio visebatur olim in Centulensi monasterio, ut constat ex recensione librorum ejusdem coenobii tempore Ludovici Pii, quam refert Hariulfus in 1071A chronico Centulensi, Spicilegii tomo IV.» Hactenus vir eruditus.

12. Verum antequam hinc recedamus, illud quoque animad vertere libet, quod quidem apud Zacagnium inter notas ad Archelai disputationem cum Manete observasse nobis succurrit. Locum scilicet explanans v. c. in quo episcopus ille Carcharensis tradit imaginariam legem Moysen tradidisse, haec inter alia scribit : «Utitur et hac voce Evagrii monachi vetus interpres in disputatione Theophili episcopi Alexandrini cum Simone Judaeo cap. 13, ubi sabbata imaginariam requiem vocat septimae illius diei, in qua Deum mundi creatione absoluta requievisse pagina sacra testatur.» Evagrii locum quem respicit Zacagnius, prout exstat in nostro 1071B edito, sic se habet : Edocta mala sabbata, inquit, scilicet Imaginaria requies septimi diei tradita fuit, etc. His positis, aliud enimvero agebat vir eruditus, 1072A dum illa scriberet quae modo ex eo retulimus. Multa enim in illa annotatione peccasse deprehenditur. Et primum quidem Evagrium nostrum confundit cum Evagrio notissimo illo Pontico, cujus scripta omnia quae superant, alibi edidimus : quem tamen errorem facili negotio vitasset, si Gennadium adiisset qui utrumque probe distinguit . Deinde veterem nostri scriptoris interpretem effingit, perinde ac si Graece ille scripsisset, qui Latinus fuisse agnoscitur. Denique, quod rei caput est, disputationis cum Simone Judaeo auctorem statuit Theophilum episcopum Alexandrinum; adeo ut censuisse videatur cum Judaeo episcopum illum disputasse, cujus disputationem Evagrium suum deinceps litteris Graecis consignarit: cum contra noster 1072B Evagrius Altercationem illam inter Theophilum Christianum et Simonem Judaeum habitam fuisse confinxerit. At de his satis.

 

 

1071B